H. 1067-1070/M. (M.1657-1660) yılları arasını ihtiva eden defter, Karahisâr-ı Sâhib Kazâsı'na aittir. Defter, dönemin kadısı İbrahim bin Mehmet129 ve daha sonra görev değişikliği ile yeni kadı olduğu belirtilen Abdülfettah Efendi130 taraflarından
oluşturulmuştur.
İncelediğimiz bu defter, içerisinde birçok kayıt türünü barındırmaktadır. Bunların bir kısmı kadı tarafından görülen davalar ve bir kısmı da merkezden gelen belge suretlerinden oluşmaktadır. Bu sayede, transkripsiyonu yapılmış olan defterin muhtevası hakkında geniş çaplı bilgiler ortaya çıkmıştır.
Sicil (sicillat), lügatta; "resmi vesikaların kaydedildiği kütük" anlamındadır131. Kayıtların konusu ise çok çeşitlidir. Örneğin, eyalet merkezleri ile sancak ve kazalardaki şeri mahkemelerin kararları, tereke veya tereke taksim, kefillik borçlanma, adli vakalar, nikah, talak (boşanma), alım-satım, miras, tayinler, vergi kayıtları, narh uygulaması ve benzeri pek çok kayıt bulunmaktadır. Ayrıca alım- satım hücceti, veraset-miras hücceti gibi kadı tarafından tutulmuş olan dava kayıtları sayesinde reaya (yönetilen) hakkında pek çok bilgiye ulaşılmaktadır.
Mahkemede oluşturulan bu kararlar veya tutanaklar, deftere kaydedilmiş; kaza, köy, şehir, mahalle isimleri ile orada yaşayan kişilerin adları, unvanları; idareciler, asayiş ve güvenliği sağlamak adına mahkemede alınan kararlar ve verilen cezalar, aile hayatı, cami ve mescitler; han, bedesten, çarşı ve dükkanlar gibi bölgedeki ekonomik hayat ile birlikte mevcut müesseseleri bulunmaktadır. Ulaşılan
126 AŞS, Defter, nr. 506, v. 9b/57, 21b/112. 127 AŞS, Defter, nr 506, v. 21b/112. 128 AŞS, Defter, nr. 506, v. 17b/96. 129 AŞS, Defter, nr. 506, v. 3a/14. 130 AŞS, Defter, nr. 506, v. 45b/259.
19
bu bilgler sayesinde, dönemin sosyal yapılanmasına dair şehirli, çiftçi-köylü, Müslüman ve Gayr-i Müslim ilişkileri ve aile hayatı, genel ekonomik yapısı ve esnaf ilişkileri de anlaşılabilmektedir.
Mevcut kayıtlarda, Karahisâr-ı Sâhib Kazâsı ve ona bağlı nahiye, köy ve mahalleler dışında, başka kaza ve kazaya bağlı olan idari birimlere ilişkin hükümlere de rastlanılmaktadır132. Bununla birlikte, beylerbeyine, sancakbeylerine, kadılara,
mütevellilere, dizdarlara ve eminlere gönderilmiş; idari, asayiş, askeri ve mali konularla ile tayin, azil, isyan, eşkiyalık, yağma hareketlerinin bastırılması, çıkartılan kararlar veya alınacak vergiler, mukataalar, asker toplama, zahire tedariği ve sefer hazırlıklarına kadar pek çok konuda oluşturulan ferman, berat, buyruldu ve mektup gibi hükümet merkezinden gönderilmiş hüküm suretlerinin, 506 Numaralı Karahisâr- ı Sâhib Şeriyye Sicili'ne kaydedildiğini görmekteyiz.
Defterde, yukarıda belirttiğimiz devlet merkezinden Karahisâr Sâhib Sancağı'na gönderilen ferman gibi bazı kayıtların aynı zamanda başka sancaklara da gönderildiğini görmekteyiz133.
132 AŞS, Defter, nr. 506, v. 8b/49, 29b/154. 133 AŞS, Defter, nr. 506, v. 53b/291.
20
İKİNCİ BÖLÜM
506 NUMARALI ŞERİYYE SİCİLİ'NE GÖRE KARAHİSÂR-I SAHİB SANCAĞI
1. KARAHİSÂR-I SÂHİB SANCAĞI'NIN İDARİ VE FİZİKİ YAPISI
1.1. İDARİ YAPI
Karahisâr-ı Sâhib Bölgesi, Selçuklu döneminde bir uç beyliği iken, Osmanlı döneminde XIX. yüzyılda yapılan değişikliğe kadar, Anadolu Eyaleti Sancakları'ndan birisi olmuştur.
1067-1070/M. 1657-1660 yılllarını içeren Şeriyye Sicil Defteri'nden, dönemin idari yapısı ile idarecileri hakkındaki bilgilere ulaşılabilmektedir.
1.2. KAZA, NAHİYE VE KÖYLER
Osmanlı Devleti'nde taşra idaresi, aşağıdan yukarıya köy (karye), nahiye, kaza, sancak (liva) ve eyalet şeklinde teşkilatlanmıştır. Kendisine bağlı köylerle birlikte nahiyelerin birleşmesiyle kazalar meydana gelmiştir. Kazaların birleşmesinden sancaklar, sancakların birleşmesiyle de eyaletler ortaya çıkmıştır134.
Yapılan bazı çalışmalarda, XVII. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu Eyaleti'ne bağlı olan Karahisâr- Sâhib Sancağı'nın, Karahisâr-ı Sâhib, Sincanlı, Sandıklı, Şuhut, Çola-âbâd, Karamık, Çay, Nevâhi-i Barçınlı, Bolvadin ve Barçınlı kazalarının bulunduğu ifade edilmektedir135. Üzerinde çalıştığımız defterde 9 kaza136 ve 2 nahiye
tespit edilmiştir (bkz. Tablo-1). Yukarıda isimleri zikredilen kazalardan Çola-âbâd ismine ise rastlanılmamış, diğerleri aynı isimlerle yer almıştır137. Defterin Karahisâr-ı
Sâhib Kazâsı'na ait olması nedeniyle bu kazaya bağlı köylerin, büyük ölçüde tespiti mümkün olmuştur. Kazaya bağlı defterde geçen köy sayısı 103'tür (bkz. Tablo-3). Diğer kazalara ait çok az sayıda köyün ismi defterde geçmektedir (bkz. Tablo-4). Karahisâr-ı Sâhib Şehri'nde ise 33 mahalle bulunmaktadır (bkz. Tablo-2).
134 Yusuf Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılar'da Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, 2. Baskı, TTK,
Ankara 1995, s. 83.
135 Karazeybek, a.g.t., s. 2.
136 AŞS, Defter, nr. 506, v. 50a/278, 22b/116, 37b/206, 29b/154, 38b/213, 26a/138, 44a/254, 8b/49, 10a/58,
26b/142.
21
1.2.1. Karahisâr-ı Sâhib Kazâsı
Tablo 1: Defterde adı geçen Karahisâr-ı Sâhib Kazâsı'na Bağlı Nahiyeler
Şehrabat138 Kırhisar139
Kaynak: 506 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib Şeriyye Sicili (COA, MŞH. ŞSC. d, no. 209, 29 Zi'l-hicce 1068/ 27 Eylül 1658).
Tablo 2: Defterde Adı Geçen Karahisâr-ı Sâhib Şehri Mahalleleri
Akmescit Efecik İmaret Sinanpaşa
Arap Egeste Kahil Sofular
Ardıç Elhac Evtal (Hacı
Evtal)
Karakatip Tac Ahmet
Bedrik Elhac İsmail Karamanlı Yahudi
Burmalı Elhac Mahmut Kasımpaşa Yukarıpazar
Cami-i Kebir Elhac Yahya (Hacı
Yahya)
Kubbeli Zaviye
Çavuşoğlu
(Çavuşbaşı) Fakıhpaşa Molla Bahşi
Demirciler Hisarönü Nasara
Doğancı İbik Sinan Halife
Kaynak: 506 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib Şeriyye Sicili.
Tablo 3: Defterde Adı Geçen Karahisâr-ı Sâhib Kazâsı'na Bağlı Köyler
Ahiler Belce Çoröz Göçer Kabuzcu Kürt Taylıcak
Akçaağıl Belce-i
bahtiyar
Deper Göynük Kılağuzlu Leğen Tazlar
Akçain(Akçin) Bostanlu Dinar Hacı Beğli Kınık Manastır Tekeler
Aksaz Bulhallu Doğanlar Halimuğuru Kırviran Memeç Tekke
Akviran Bozöyük Döğer Harmanlu Kışlacık Mihayil Timurlu
Alanı Çakır Emre Hoca Kiçi
Murad
Muradlu Tungrul
Aliceli Çakırlar Elpirek Işıklar Kozluca Muttalib Turfallu
Arablu Çalışlar Erkmen İldoğan Kozluca
Çıkrık Osman Toyranlu
Aşağı Tandır Çandar Eyret İnaz Köprülü Salar Ulu Murad
Ayazini Çapak Eytemür İnegazi Kulatayı Sarık Üç Ağıl
Ayvalı Çavdarlı Feleli İsmail Kumartaş Sibsin Yakublu
Bağçecik Çebni Gaziler Kalacık-ı
kebir
Kunduzlu Susuz Yenice
Banaz Çıkrık Gazi
Mürsel Karaağaç Kurdbaşlı Süğlün Yukarı Tandır
Bayram Gazi Çorca-i
kebir
Gebeceler Karaahur Kuyucak Sülümenli
Beğ Çorca-i
sağir Göbel Kablan Küreler Tatlar
138 AŞS, Defter, nr. 506, v. 10a/58. 139 AŞS, Defter, nr. 506, v. 26b/142.
22
Kaynak: 506 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib Şeriyye Sicili.
1.2.2. Sandıklı Kazâsı
Tablo 4: Defterde Adı Geçen Sandıklı Kazâsı'na Bağlı Köy
Kılandıras140
Kaynak: 506 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib Şeriyye Sicili.
1.2.3. Şuhut Kazâsı
Tablo 5: Defterde Adı Geçen Şuhut Kazâsı'na Bağlı Köy
Cüneytli141
Kaynak: 506 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib Şeriyye Sicili.
1.2.4. Sincanlı Kazâsı (Sıçanlı Kazâsı)
Tablo 6: Defterde Adı Geçen Sincanlı Kazâsı'na Bağlı Köyler
Düzağaç142 Halil143 Nacak144 Saraycık145 Serban146
Kaynak:506 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib Şeriyye Sicili.
1.2.5. Karamık Kazâsı
Tablo 7: Defterde Adı Geçen Karamık Kazâsı'na Bağlı Köyler
Göçezli147 Karacaviran148 Kozmişe149 Terce150
Kaynak: 506 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib Şeriyye Sicili.