Dünyada dil aileleri sınıflandırılırken yapı ve köken bakımından birbirlerinden ayrılır ve gruplara bölünürler. Bu gruplar benzerlik temeline dayalı olarak oluĢturulmuĢlardır. Aynı kökenden gelen ya da yapı ve dil ailesi bakımından birbirinden farklı olmayan dillerin birbirleriyle kelime alıĢ veriĢi dil mantığına ters düĢmediği için fazla yadırganmazlar ve tehlike oluĢturmazlar. Hatta bazen alınan sözcüklerin yabancılığı dahi fark edilemez durumdadır. Yapı ve köken bakımından apayrı özellik taĢıyan dillerden yapılan alıntılar hemen farkedilir ve çoğu zaman alıcı dilin ses ve Ģekil özelliklerine uymazlar. Yapılan bu tür alıntılar alıcı dillerin mantığına ve özelliklerine uymadıkları için yadırganır ve dillerin ayırıcı özelliklerini gün geçtikçe yok ederler. Bu tür alıntılar bu yüzden tehlikelidir.
1. 3. 2. Türkiye Türkçesinde Alıntı Sözcükler
ÇağdaĢ Türkiye Türkçesinde de Türkçenin her döneminde olduğu gibi belli oranda alıntı sözcüklere rastlanmaktadır. ÇalıĢmanın bu bölümünde Türkçenin hangi dillerden sözcük aldığı ve bu sözcüklerin sayısı değerlendirilmeye çalıĢılacaktır. Söz konusu sözcükler TDK tarafından 2005 yılında hazırlanan Türkçe Sözlük‟ün 10. baskısı arayıcılığıyla belirlenmiĢ ve Türkçe Sözlük‟te verilen dil kısaltmaları baz alınmıĢtır. AĢağıda sıralayacağımız diller Türkiye Türkçesinde bulundurdukları sözcüklerin sayısına göre büyükten küçüğe sıralanacaktır. Bölüm sonunda ise alıntı sözcüklerin, Türkçe Sözlük‟ün söz varlığına ve alıntı yapılan dillerin alıntı sözcük sayısına göre oranları grafikler üzerinde gösterilecektir.
1. Arapça
Arapça ile Türkçenin münasebeti 751 yılına, Talas SavaĢı‟na kadar uzanmaktadır. Türklerin Ġslâmiyeti kabulü ile çoğalan iliĢkiler tercüme faaliyetleri ile had safhaya ulaĢmıĢtır. Dinî eserlerin Türkçeye çevirilmesi, Kur‟an tercümeleri, coğrafi yakınlık ve siyasi-kültürel iliĢkiler Türkçenin en çok Arapçadan sözcük almasını ve bu iki dilin birbirini etkilemesini sağlamıĢtır.
Türkçe Sözlük üzerinden yapılan tespitlere göre Arapçadan toplam direkt Arapça kökenli 5843 sözcük ve Arapça ile birlikte en az bir baĢka dil ile kullanılan (Ar.+Far., Ar.+TT. vb.) 776 sözcük alınmıĢtır. Yani Türkçe Sözlük‟te toplam 6619 adet Arapça kökenli madde baĢı alıntı sözcük bulunmaktadır.
Türkçe Sözlük‟teki Arapça sözcüklere örnek olarak Ģunlar gösterilebilir: Ar. źu+fiķār > TT. zülfikar, Ar. i„tiyād > TT. itiyat, Ar. nisyān > TT. nisyan 2. Fransızca
1789 Fransız Devrimi ve Tanzimat Fermanı ile birlikte Fransızca ve Türkçe arasında etkileĢim baĢlamıĢtır. Bu etkileĢim çok kısa sürede birçok Franszıca sözcüğün Türkçeye geçiĢine neden olmuĢtur. 19. yüzyılın popüler kültürü olan Fransız kültürü Türk milleti ve Türkçe üzerinde oldukça etkili olmuĢtur. Tanzimatla yeni bir tür olarak karĢımıza çıkan gazete ve dergiler Fransızca ağırlıklı olan bir yayın politikası
izlemiĢlerdir. Tüm bu nedenlerden ötürü Fransızca Türkçeye en fazla alıntı sözcük veren batı kökenli dil olmuĢtur.
Arapçadan sonra Türkçeye en fazla alıntı sözcük veren Fransızca, Türkçe Sözlük‟te yaptığımız sayıma göre karıĢık kökenli 63 sözcükle birlikte 4947 sözcük ile Türkiye Türkçesi içerisinde yer almaktadır. Bu sözcükler bilim, edebiyat, felsefe ve teknoloji ile alakalı sözcüklerdir.
Bu alıntılara örnek olarak aĢağıdaki sözcükler verilebilir:
Fr. gélatine > TT. jelatin, Fr. régisseur > TT. rejisör, Fr. vétérinaire > TT. veteriner
3. Farsça
Farsça ile Türkçe iliĢkileri coğrafi yakınlık dolayısıyla Türklerin Ġslâmiyeti kabulünden daha önce baĢlamıĢ ve Türklerin Ġslâmiyeti kabulüyle birlikte gittikçe hız kazanmıĢtır. Özellikle Selçuklu devrinde Farsçanın bilim ve edebiyat dili olarak kullanılması sonucunda Türkçe üzerindeki etkisi büyük bir oranda artmıĢ, tehlike arz eder konuma gelmiĢtir. Osmanlı Dönemi ile de hızını yitirmeden bu etki Dil Devrimi ile birlikte bir hayli azalmıĢtır.
Türkçeye en fazla alıntı sözcük veren 3. dil olan Farsça; Türkçe Sözlük‟te karıĢık kökenli 666 sözcük ile birlikte toplam 1843 adet sözcükle var olmaktadır. KarıĢık kökenli sözcüklerdeki Farsça unsurların fazlalığı, Türkçede Farsça yoluyla kurulan tamlamaların fazlalığındandır. Bu sözcüklerin çeĢitliliği oldukça farklıdır. Hemen her alandan Farsça bir sözcüğe rastlanabilmektedir.
Türkiye Türkçesindeki Farsça sözcüklere örnek olarak Ģunlar gösterilebilir: Far. kūfte > TT. köfte, Far. terħāne > TT. tarhana, Far. namāz > TT. namaz 4. Ġtalyanca
15. ve 16. yüzyıllarda Venedik ve Cenevizliler ile var olan iliĢkiler, Türkçe ve Ġtalyanca etkileĢiminin ilk adımı olmuĢtur. Denizcilik ve ticaret çerçevesindeki bu iliĢkiler bu alanlarla alakalı birçok Ġtalyanca sözcüğün Türkçeye geçiĢini sağlamıĢtır.
Daha sonraları cumhuriyet kurulduktan sonra ticaret kanunlarının Ġtalya‟dan alınması beraberinde birçok Ġtalyanca öğeyi Türkçeye taĢımıĢtır (DurmuĢ, 2004: 10).
Bugün Türkiye Türkçesinde kendi sayımımıza göre 9 karıĢık kökenli sözcük ile birlikte toplam 630 sözcük bulunmaktadır. Bu sözcükler daha çok az önce de belirttiğimiz gibi, ticaret, hukuk ve denizcilik ile alakalıdır.
Türkiye Türkçesindeki Ġtalyanca alıntılara örnek olarak Ģu sözcükler gösterilebilir:
Ġt. alla banda > TT. alabanda, Ġt. pisello > TT. bezelye, Ġt. chiavarda > TT. cıvata
5. Ġngilizce
20. yüzyıl ile birlikte tüm dünya dilleri ile birlikte Türkçe üzerinde de Ġngilizcenin etkisi birdenbire artmıĢtır. Bunun temel sebebi Amerika‟nın süper güç olmasıdır. Amerika sayesinde Ġngilizce bir ortak dil konumuna gelmiĢ ve birçok dili büyük oranda etkilemiĢtir.
Müzik, sinema, bilim, teknik, alanlarında gittikçe büyüyen yapısıyla Amerikan kültürü ve Ġngilizce bütün dünyaya empoze edilmiĢtir. Türkçe de bu etkilenmeden belli bir oranda nasibini almıĢ ve 17 tanesi karıĢık kökenli olmak üzere 512 Ġngilizce sözcüğü devam eden süreçte bünyesine almıĢtır. Bu sayı birçok kiĢiye çok az gelecektir. Fakat konuyla alakadar olmayanların Ġngilizce sandığı birçok alıntı sözcük aslında Fransızca kökenlidir.
Ġngilizceden yapılan alıntılara örnek olarak aĢağıdaki sözcükler gösterilebilir: Ġng. average > TT. averaj, Ġng. diskette > TT. disket, Ġng. casette > TT. kaset 6. Yunanca
Türk milleti yüzyıllarca Yunan toplumuyla aynı coğrafyada yer almıĢ ve kültürel olarak birbirini çokça etkilemiĢtir. Türklerin Anadolu‟ya geliĢiyle baĢlayan bu süreç en az bin yıllık bir sürece tekabül etmektedir. Bin yılı aĢkın bir süredir birbirlerini tanıyan
ve çeĢitli yollarla etkileĢime giren bu iki milletin dillerinin de birbirini etkilemesi kaçınılmazdır.
Eski ve köklü bir dil olan Yunanca Türkçede daha çok bitki adları, balık adları, coğrafi terimler ve teknik terimler ile alakalı sözcüklerle yaĢamaktadır. Türkçede 19‟u karıĢık kökenli olmak üzere yaklaĢık 403 Yunanca alıntı bulunmaktadır.
Bu alıntılara örnek olarak Ģu sözcükler gösterilebilir:
Yun. çağanoz > TT. çağanoz, Yun. maidanos > TT. maydanoz, Yun. çipura > TT. çipura
7. Almanca
Birinci Dünya SavaĢı‟nda Osmanlı Devleti ile Almanya‟nın müttefik olması ile Türk-Alman iliĢkileri ilk olarak baĢlamıĢtır. Bu süreçte birbirini daha iyi tanıyan ve birbirini etkileyen bu iki milletin dilleri de devam eden süreçte birbirinden etkilenmiĢtir.
Türkçede 1 tanesi karıĢık kökenli olmak üzere yaklaĢık 84 Almanca kökenli sözcük bulunmaktadır. Bu sözcükler daha çok teknik terimler, fen bilimleri terimleri ve askerî terimlerden oluĢmaktadır.
Tükçede bulunan Almanca alıntılara Ģu sözcükleri örnek gösterebiliriz:
Alm. balata > TT. balata, Alm. dozent > TT. doçent, Alm. mauser > TT. mavzer 8. Latince
Latince için dünyanın her dilinde mutlak bir sözcüğü bulunan bir dil diyebiliriz. Ölü bir dil olmasına rağmen aĢağı yukarı her dünya dilinde tıp, biyoloji ya da kimyasal terimlerle var olması dikkat çekici bir durum olarak karĢımızda durmaktadır.
Türkçede de daha yoğun olarak tıp ve biyoloji terimlerine var olan ve 4 tanesi karıĢık kökenli olan 78 Latince alıntı bulunmaktadır.
Söz konusu alıntılar aĢağıdaki gibi örneklendirilebilir:
Lat. augustus > TT. ağustos, Lat.coronaria > TT. koroner, Lat. préhistoria > TT. prehistorya
9. Rusça
KonuĢuldukları coğrafyanın yakınlıklarından dolayı Rusça ile Türkçe birbirleriyle etkileĢime girmiĢ dillerdir. Özellikle Türkistan coğrafyasında SSCB.‟nin etkisiyle yaĢayan Türk topluluklarının dillerinde bir hayli Rusça etkisi görülmektedir. Söz konusu alanda yaĢayan Türk lehçeleri dönem dönem RusçalaĢmaya yüz tutmuĢ, SSCB.‟nin dağılması ve ortak alfabe çalıĢmalarıyla bu tehlike gitgide azalmıĢtır.
Genel Türkçeden Türkiye Türkçesine gelindiğinde aynı büyüklükte bir etkiden söz etmek olanaksızdır. Türkiye Türkçesinde yalnızca 41 adet Rusça alıntı bulunmaktadır.
Söz konusu Rusça alıntı sözcükler Ģu Ģekilde örneklendirilebilir:
Rus. troyka > TT. troyka, Rus. kolhoz > TT. kolhoz, Rus. talika > TT. talika 10. Ġspanyolca
Gerek yaĢadıkları coğrafyaların uzaklığı gerekse siyasi-kültürel olarak herhangi bir uzun süreli etkileĢimde bulunulmaması nedeniyle Türkçe ile Ġspanyolca arasında önemli bir alıĢveriĢ olmamıĢtır. Türkçede var olan Ġspanyolca alıntılar genellikle Ġspanyol kültürüne ait sözcüklerle sınırlıdır (DurmuĢ, 2004: 13).
Türkçe Sözlük‟te toplam 34 madde baĢı Ġspanyolca sözcük bulunmaktadır. Ġspanyolcadan yapılan bu alıntıları aĢağıdaki Ģekilde örneklendirmek mümkündür:
Ġsp. comprador > TT. komprador, Ġsp. festone > TT. fisto, Ġsp. flamenco > TT. flamenko.
11. Ermenice
Ermenice ve Türkçenin yüzyıllarca aynı coğrafyada yaĢamasının doğal bir sonucu olarak bu iki dil birbirlerini belirli oranlarda etkilemiĢtir. KarĢılıklı sözcük alıĢ veriĢinde bulunan bu iki dilden Türkçe, Ermeniceye daha fazla sözcük vermiĢtir.
Türkiye Türkçesinde karıĢık kökenli bir sözcükle birlikte toplam 23 Ermenice kökenli alıntı bulunmaktadır. Bu sözcükleri Ģu Ģekilde örneklendirmek mümkündür
Erm. zangoç > TT. zangoç, Erm. moruk > TT. moruk, Erm. ayınga > TT. ayınga 12. Slavca
Sırpça, Hırvatça ve Makedonca‟dan oluĢan Slav dilleri ile Türkçe‟nin iliĢkileri
daha çok Osmanlı döneminde gerçekleĢmiĢtir. Osmanlı Devleti‟nin söz konusu toprakları yönetimi altına almasıyla alt katman dili konumunda olan Slav dillerine çok sayıda Türkçe unsur girmiĢtir.
Söz konusu dilsel etkileĢimlerin genellikle karĢılıklı iĢlemesinin doğal bir sonucu olarak bu dillerden de Türkçe‟ye bazı unsurlar geçmiĢtir. Türkiye Türkçesinde karıĢık kökenli üç sözcükle birlikte tespit ettiğimiz toplam 19 Slavca sözcük bulunmaktadır. Söz konusu Slavca alıntıları aĢağıdaki Ģekilde örneklendirmek mümkündür:
Sl. komita > TT. komita, Sl. vatka > TT. vatka, Sl. kluçka > TT. kuluçka 13. Macarca
Köken olarak aynı soydan geldiği söylenen Türkiye Türkçesi ve Macarca birbirleriyle çok etkileĢime girmiĢ dillerdir. Özellikle Macarca‟da çok sayıda Türkçe sözcük bulunmaktadır. Aynı durum Türkçe için geçerli değildir. Macarca Türkçeye çok az sayıda sözcük verebilmiĢ bir dildir.
Türkiye Türkçesinde toplam 14 Macarca alıntı bulunmaktadır. Bu sözcükleri Ģu Ģekilde örneklendirmek mümkündür:
14. Moğolca
Çok eski tarihi dönemlerden itibaren Moğol ve Türk toplumları çok yakın iliĢkiler içerisinde bulunmuĢlardır. Bu iliĢkilerin bir sonucu olarak Moğolca ve Türkçe birbirini çokça etkileĢmiĢtir. Özellikle Moğolca‟da çok sayıda Türkçe alıntı bulunmaktadır.
Türkiye Türkçesi ile Moğolca iliĢkilerine bakıldığında ise diller arası etkileĢimin Moğol-Türk savaĢları sırasında gerçekleĢtiği yorumu yapılabilir. Türkiye Türkçesinde tespit ettiğimiz 12 Moğolca sözcük bulunmaktadır. Bu sözcükler aĢağıdaki Ģekilde örneklendirilebilir:
Moğ. ķabirġa > TT. kaburga, Moğ. kuriltay > TT. kurultay, Moğ. cilasun > TT. cilasun
15. Bulgarca
Coğrafi olarak yüzyıllar boyunca aynı topraklarda yaĢayan Bulgar ve Türk toplumu sosyal, kültürel ve dilsel boyutta birçok etkileĢime girmiĢlerdir. Türkçe üst katman dili konumunda olduğundan Bulgarcaya çok daha fazla Türkçe unsur geçirmiĢ, bunun karĢısında ise Türkiye Türkçesi Bulgarcadan yalnızca 9 adet sözcük almıĢtır.
Söz konusu sözcükleri aĢağıdaki Ģekilde örneklendirmek mümkündür:
Bulg. çuşka > TT. çuşka, Bulg. patika > TT. patika, Bulg. şarampol > TT. şarampol
Türkiye Türkçesinde yukarıda sıraladıklarımız dıĢında alıntı yapılan diller de mevcuttur. Bu sözcükler; Rumca (13 adet), Japonca (8 adet), Ġbranice (7 adet), Çince (5 adet), Malezyaca (4 adet), Portekizce (4 adet), Norveççe (2 adet), Hintçe (2 adet), Tibetçe (2 adet), Sanskritçe (2 adet), Brezilya Yerel Dilleri (2 adet), Fince (2 adet), Gürcüce (1 adet), Korece (1 adet), Soğdça (1 adet), Afrika Yerel Dilleri (1 adet), Amerika Yerel Dilleri (1 adet), Arnavutça (1 adet), Eskimo Dili (1 adet), Kızıl Derili Dilleri (1 adet) Keltçe (1 adet), Lehçe (1 adet), Malayaca (1 adet), Maldivce (1 adet) dillerinden alıntılardır.
Tüm bu alıntı sözcükler toplam 15.333 adettir. Türkçe sözlüğün toplam söz varlığı olan 63.818 sayısına oranlandığında, alıntı sözcüklerin yüzdelik oranı yaklaĢık %24‟e tekabül etmektedir. Bu oran grafik üzerinde Ģu Ģekilde gösterilebilir:
Grafik 1: Türkçe Sözlük‟te Alıntı Sözcük - Türkçe Sözcük Oranı
Alıntı sözcükler içerisinde kaynak dillerin sayısal durumuna bakıldığında daha önce de belirttiğimiz gibi en büyük oranı Arapça teĢkil eder. Toplam 15.333 sözcüğün 6619 adeti Arapça kökenlidir. Daha sonra sırasıyla Fransızca (4947), Farsça (1843), Ġtalyanca (630), Ġngilizce (512), Yunanca (403), Almanca (84), Latince (78), Rusça (41), Ġspanyolca (34), Ermenice (23), Slavca (19), Macarca (14), Rumca (13), Moğolca (12), Bulgarca (9), Japonca (8), Ġbranice (7), Çince (5), Malezyaca (4), Portekizce (4), Norveççe (2), Hintçe (2), Tibetçe (2), Sanskritçe (2), Brezilya Yerel Dilleri (2), Fince (2), Gürcüce (1), Korece (1), Soğdça (1), Afrika Yerel Dilleri (1), Amerika Yerel Dilleri (1), Arnavutça (1), Eskimo Dili (1), Kızıl Derili Dilleri (1) Keltçe (1), Lehçe (1), Malayaca (1), Maldivce (1) alıntı sözcük bulunmaktadır.
Alıntı sözcüklerin dillere göre dağılımını göstereceğimiz grafikte, grafiğin okunabilirliği açısından, alıntı sözcük sayısı 50‟den fazla olan dilleri kendi adları altında, 50‟dan az olanları ise “Diğer Diller” baĢlığı altında gruplandıracağız. Ayrıca söz konusu dillerin kapsadığı yüzdelik dilimler de grafikte gösterilecektir.
ALINTI SÖZCÜK 15333; %24.02 TÜRKÇE KÖKENLĠ SÖZCÜK 48485; %75.97
Grafik 2: Kökenlerine Göre Alıntı Sözcükler ARAPÇA; %43.16 FRANSIZCA; %32.26 FARSÇA; %12.01 ĠTALYANCA; %4.10 ĠNGĠLĠZCE; %3.33 YUNANCA; %2.62 ALMANCA;
%0.54 LATĠNCE; %0.50 DĠĞER DĠLLER; %1.40
ĠKĠNCĠ BÖLÜM