Kâbe Binasının Özellikleri

Bu başlık altında Kâbe binası ve Hicr ile ilgili rivayetler incelenecektir.

Zerkeşî’nin Hz. Peygamber’den (s) Hz. Âişe yoluyla geldiğini haber verdiği rivayet şöyledir:

ب ينح كموق ىرت لمأ :لاق هنأ ملسو هيلع الله ىلص الله لوسر نعو ،اهنع الله يضر ةشئاع

اورصتقا ةبعكلا اون

لاق ثم .ةقفنلا مبه تزاع ينح ميهاربا دعاوق ىلع

ملسو هيلع الله ىلص

كموق نثادح لاول :

اهتمدله ةيلهالجبا

وق ىلع اهتينبو

ميهاربإ دعا

Hz. Âişe (r) anlatıyor: “Rasulullah (s) bana : “Bilmez misin? Kavmin Kâbe’yi yaparken paralarının yetmeyişi sebebiyle İbrahim’in temellerinden eksik yapmışlar.”

195 _{Hâkim en-Neysâbûrî, el-Müstedrek, IV,199.}

196_{İbn Adî, Abdullah el-Cürcânî, el-Kâmil fi’Duafâi’r-Ricâl, I-IX, thk. Ahmed Abdulmevcud,} Muhammed Muavvid, el-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1997, I, 560.

Sonra şöyle buyurdular: “Kavmin küfre (cahiliye dönemine) yakın olmasaydı onu yıkıp İbrahim’in temelleri üzere yapardım.”197

Bu rivayet Sahihayn’da yer almakta ve Hz. Peygamber’in ilk cümlesi üzerine Hz. Aişe’nin: “Ya Rasulallah! Sen onu İbrahim’in temelleri üzere çeviremez misin?” şeklinde soru yönelttiği haber verilmektedir.198

Zerkeşî, Hicr’in Kâbe’den oluşuna dair birçok hadis zikretmiştir. Biz hem tekrara düşmeden konuyu derli toplu ele alabilmek adına hem de çalışmanın hacminin artmaması düşüncesiyle bu rivayetlere kısaca değinmeyi uygun gördük.

a. Zerkeşî’nin konuyla ilgili zikrettiği Hz. Aişe rivayeti şöyledir:

ثدلأو ميهاربإ دعاوق ىلع اهتينبو ةبعكلا تمدله ملاسلِبا كموق نثادح لاول :ةشئاع يدح

رجلحا اهيف تل

Âişe (r) hadisi: “Şayet kavmin İslam’a yeni girmiş olmasaydı Kâbe’yi yıkar, İbrahim’in temelleri üzere yapar, Hicr’i de ona dâhil ederdim.”199

Bu metne en yakın rivayet Sahihayn’da şöyle geçmektedir:

Âişe’den (r): “Rasulullah (s) bana : “Ey Âişe! Eğer kavmin şirk döneminden yeni kurtulmuş olmasaydı, Kâbe’yi yıkıp onların Kâbe’den çıkardıkları Hicr’i ona dâhil ederdim. Zira onların malzemesi yetmemişti. Yine biri doğu, biri batı tarafında olmak üzere iki kapı yapar, kapıyı yere indirirdim. Onu İbrahim’in temelleri üzere yapardım” dedi.200

Hicr, Kâbe’nin doğu tarafındaki yarım duvarla çevrilen yarım daire şeklindeki yerdir. Hz. İbrahim ve Hz. İsmail (r) Kâbe’yi inşâ ettiklerinde hicr Kâbe’den ayrı değildi. Zaman içinde zarar görüp yıkılan Kâbe’yi Kureyş yeniden inşâ etme kararı aldı. Bu çalışmaya Hz. Peygamber (s) amcası ile birlikte m. 605 yılında katılmıştı. Kureyş’in ellerindeki malzeme Kâbe’yi Hz. İbrahim’in (r) temelleri üzere yapmaya

197 _{Zerkeşî, İ’lâmü’s-Sâcid, 48. .}

198 _{Buhârî, “Hacc”, 42; Müslim, “Hacc”, 399.} 199 _{Zerkeşî, İ’lâmü’s-Sâcid, 66.}

yetmeyince yarım daire şeklindeki yeri Kâbe’nin dışında bırakmak zorunda kaldılar. Bu kısmın Kâbe’den olduğu anlaşılsın diye duvarla (hatîm) çevirdiler.201

b. Zerkeşî’nin konuyla ilgili zikrettiği diğer rivayetler şöyledir:

ور فيو .ةبعكلا تنب ينح اتهرصتثا اشيرق نإف رجلحا نم عرذأ ةتس اهيف تدزو :ةياور فيو

فيو ،عرذأ سخم ةيا

عبس نم ابيرق ةياور

diğer bir rivayette de: “yaklaşık yedi zirâ”204 _{şeklindedir.}205

Zerkeşî, Hicr’in Kâbe’den sayıldığı ve Hz. Peygamber’in (s) ondan ne kadar yeri Kâbe’ye dâhil etmeyi düşündüğü ile ilgili rivayetleri naklettikten sonra konuyla ilgili Nevevî’nin (676/1277) sözlerine yer vermiştir.206

Nevevî, konuyla ilgili özetle şunları söyler: “Şâfiî âlimlere göre Hicr’den altı zirâ ölçüsündeki yer ittifakla Kâbe’den sayılır. Fazlası hakkında ihtilaf vardır. Bir

201 _{İbn Manzur, Lisânü’l-Arab, I, 341; Günel, Fuat, “Hicr”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 455.} 202 _{Müslim, “Hacc”, 401; Ahmed b. Hanbel, XLII, 292.}

203 _{Müslim, “Hacc”, 402.}

204 _{Müslim, “Hacc”, 403; İbn Huzeyme, Ebu Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî,} Sahîhu İbn Huzeyme, I-II, thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî, Mektebet’ül-İslâmî, Beyrut 1992, IV,223; Abdürrezzâk, el-Musannef, V, 127.

205 _{Zerkeşî, İ’lâmü’s-Sâcid, 66.} 206 _{Zerkeşî, İ’lâmü’s-Sâcid, 66.}

kimsenin Kâbe’yi altı zirâdan daha fazla bir uzaklıktan tavaf etmesi hususunda iki görüş mevcuttur. Birinci görüşe göre bu tavaf caizdir. Delili, geçen hadislerdir. İkinci görüşe göre ise, Hicr’in içinden ya da duvarından tavaf caiz değildir. Tavaf Hicr’in dışından yapılır. Sahih olan görüş budur. İmam Şâfiî’nin görüşü budur. Ebu Hanîfe ise: “Hicrin içinde tavaf eden şayet Mekke’de kalırsa tavafı iade eder. Tavafı iade etmeden Mekke’den ayrılan kurban keser, o tavafı da kendisine kâfidir” demiştir.207

Burada Hicr ve zikredilen ölçüler hakkında açıklama yapmak gerekmektedir. Hicr’in Kâbe’den olduğu konusunda ittifak vardır. İhtilaf ne kadarlık bir bölümünün Kâbe’ye dâhil olacağı hakkındadır. Âlimlerin çoğu Hicr’den altı zirâlık kısmın Kâbe’den olduğu görüşündedir.208 _{Kâbe’ye dâhil edilmeyen kısım, Hz. İsmail ile Hz.}

Hâcer’in kabirlerinin bulunduğu yerdir.209 _{Tespit edilebildiği kadarıyla Hicr ve}

Hatîm duvarı birbirinden ayrı olup yarım daire şeklindeki duvarın üç cephesinden kuzey kısmını oluşturan dairesel alanın bir bölümü Kâbe’ye (hicre) dâhil değildir. Ölçülerin farklılık arz etmesi kullanılan değişik arşınlardan kaynaklanabilir.210

Zikredilen rivayetler ve açıklamalar doğrultusunda Hicr’in beş veya altı zirâlık bölümünün Kâbe’ye dâhil olduğu noktasında bir ihtilaf yoktur. İhtilaf altı zirâdan fazlası için söz konusu olmuştur. Şimdi ele alacağımız rivayet hicrin sınırlarını daha geniş belirlemesi yönüyle dikkat çekicidir.

c. Zerkeşî’nin sened ve kaynak belirtmeksizin naklettiği rivayet şöyledir:

اقف .تيبلا في يلصت نأ اهنع الله يضر ةشئاع ترذن

ا في يلص :ملسو هيلع الله ىلص ل

تيبلا نم هنإف رجلح

207 _{Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref, el-Minhâc Şerhu Sahihi Müslim b. el-Haccâc, I-XVIII,} Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1972, IX, 91; Zeylaı‘, Osman b. Ali b. Mihcen, Tebyînü’l- Hakâyık Şerhu Kenzi’d-Dekâik, el-Matbaatü’l-Kübrâ, Kahire 1313, II, 61.

208_{Müslim, Sahîhu Müslim Tercüme ve Şerhi, I-XI, trc. Ahmed Davudoğlu, Sönmez Yayınları,} İstanbul 1973-1980, VII, 68.

209 _{Günel, Fuat, “Hicr”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 455-456.}

210 _{“Zirâ” hakkında kısa bilgi vermeyi uygun görmekteyiz. Şer’î zirânın 24 parmak olduğunda ittifak} vardır ve uzunluğu 46,2 cm.dir. Kaynaklarda hicr ve hatîmle ilgili farklı ölçüler mevcuttur. Bunun sebebi kullanılan farklı zira çeşitleri ve yapılan restoreler ile ölçülerde değişikliklerin meydana gelmesidir. Metrik sistemle yapılan ölçümde Kâbe’nin kuzey duvarının ortasından Hatîm’e kadar olan mesafe 8,44 m.dir (Erkal, Mehmet, “Arşın”, DİA, İstanbul 1991, III, S.411-413; Günel, Fuat, “Hicr”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 455-456). Altı zira (6x46.2) 2.77 metre olur. 8.44 – 2.77= 5.67 (Kâbe’ye dâhil olmayan kısım) olur

Hz. Âişe (r) Kâbe’nin içinde namaz kılmayı adamıştı. Hz. Peygamber (s) ona: “Hicr’de kıl, orası Kâbe’dendir” dedi.211 _{Rivayet bu şekliyle tespit edilememiştir.}

Araştırma neticesinde benzer hadisin Ebu Dâvûd, Tirmizî ve Nesâî’nin Sünen’leri başta olmak üzere birçok hadis kaynağında yer aldığı görülmektedir.

Ebu Dâvud rivayeti şu şekilde zikretmiştir: Hz. Âişe (r) anlatıyor : “Ben Kâbe’ye girip içinde namaz kılmak istiyordum. Rasulullah (s) elimden tutup beni Hicr’e getirdi ve şöyle buyurdu: “Kâbe’ye girmek istediğin zaman Hicr’de namaz kıl. (ِ ت ي ب لاِ ن مٌِة ع طقِ وُهِا مَّن إ ف) Zira orası, Kâbe’nin bir parçasıdır. Kavmin Kâbe’yi yaparken malzeme eksikliğinden Hicr’i Kâbe’nin dışında tuttular.”212

Bu hadisin senedi sahih olmakla birlikte Şuayb Arnavut: “…Kâbe’ye girmek istediğin zaman Hicr’de namaz kıl. Zira orası, Kâbe’nin bir parçasıdır…” cümleleri haricinde hadisin sahih olduğunu bildirmiş, bu cümle için hasen li gayrih demiş ve sebebini şöyle açıklamıştır: “Ümmü Alkame bu kısmın rivayetinde tek kaldı. Bu durum onun sikalığına gölge düşürmez. Hadis hasen olup diğer râvileri sikadır.”213

d. Zerkeşî’nin kaynağını zikretmediği rivayet şöyledir:

اق ؟وه تيبلا نمأ رادلجا نع ملسو هيلع الله ىلص الله لوسر تلأس :ةشئاع تلاق

معن :ل

Hz. Âişe (r): “Rasulullah’a (s) Cedr Kâbe’ye dâhil midir?” diye sordum. “Evet” buyurdu.214 _{Bu rivayet Sahihayn’da yer almaktadır. Zerkeşî, Sahihayn’da yer}

alan rivayetin tamamına değil, ilk cümlesine yer vermiştir. 215

Zikredilen beş merfu rivayet de sahihtir. Rivayetlerden hareketle şunları söylemek mümkündür: Hz. Peygamber’in (s) Kâbe’yi Hz. İbrahim’in temelleri üzere yeniden inşa etmemesi Kâbe’nin Kureyş için önemli bir konuma sahip olmasındandır. Şirkten yeni kurtuldukları için Kâbe inşasını eski geleneklerine aykırı

211 _{Zerkeşî, İ’lâmü’s-Sâcid, 101.} 212 _{Ebu Dâvûd, “Menâsik”, 93.}

213 _{Ebu Dâvûd, III, 374; Tirmizî, “Hacc”, 48. Bu rivayeti Tirmizî Kuteybe b. Saîd’den aynı isnadla} tahriç etmiş ve hadisin hasen -sahih olduğunu söylemiştir. Nesâî, “Menâsikü’l-Hacc”, 129, Nesâî, rivayeti İshak b. İbrahim’den aynı tarikle tahriç etmiştir.

214 _{Zerkeşî, İ’lâmü’s-Sâcid, 66.}

bulacaklar ve bu durumu yadırgayacaklardı. Hz. Peygamber’in tecdidi yapmaması kavmin meşru adetlerine değer verdiğinin göstergesi olarak yorumlanabilir. Bununla birlikte Hz. Peygamber (s) İslam’a yeni girmiş ve girecek olanların kalplerinin dine ısınmasına mani bir durumun olmaması için meşru arzusunu uygulamamıştır.216

Şunu da belirtmek gerekir ki, hadislerin anlaşılmasında sahabe uygulamasının özel bir yeri ve önemi vardır. Bu yüzden konuyla alakalı olması açısından İslam tarihindeki önemli hadiselerden Abdullah b. Zübeyr’in (r) (73/692) Kâbe’yi aslına uygun inşâ edişiyle ilgili bilgileri paylaşmak faydalı olacaktır. Hz. Peygamber’in (s) vefatından sonra dört halife döneminde Kâbe Kureyş’in yaptığı şekildeydi. Emeviler’in hilafeti döneminde Yezid b. Muaviye’nin ölümünden sonra Abdullah b. Zübeyr (r) sahabeden bazıları ile istişare ettikten sonra atılan mancınıklar ve çıkan yangın sebebiyle ağır hasarlı durumda olan Kâbe’yi yıkıp yeniden inşâ etme kararı aldı. Kâbe’nin duvarlarını yukarıdaki rivayetlerde tarif edildiği gibi Hatîm’e kadar ilerletip Hicr’i beytin içine aldı ve duvarın yüksekliğine ilavede bulundu.217

Şunu belirtelim ki, istişare sırasında ve sonrasında yaşananlar insanların bu işi hoş karşılamadıklarını, hatta ona karşı çıktıklarını göstermektedir.218 _{İbn Zübeyr (r)}

zamanında Kâbe’nin tamirine ihtiyaç olmasına rağmen karşı çıkan insanların daha erken dönem olan dört halife devrinde bu duruma şiddetle karşı çıkacaklarını tahmin etmek zor değildir. Bu durumda dört halifenin maslahat gereği Kâbe’yi olduğu şekil üzere bıraktığını söylemek mümkündür.

Abdullah b. Zübeyr’in şehit edilmesinden sonra Abdülmelik b. Mervan’ın (86/705) emriyle Haccâc b. Yusuf, Kâbe’yi cahiliye dönemindeki hal üzere çevirmiş, batı kapısını kapatıp doğu kapısını bir miktar yükseltmiştir. Kâbe’nin Hatîm’le birleşen duvarlarını yıkarak altı ziralık yeri dışarıda bırakmış, bunun dışındaki yerlere dokunmamıştır.219 _{Abdullah b. Zübeyr’in Kâbe’yi Hz. Peygamber’in hadisi}

216 _{Uraler, Aynur, Hz. Peygamber’in Yanlış Anlaşılmak Endişesine Dayalı Uygulamaları, Günümüzde} Sünnetin Anlaşılması [Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri], Bursa, 2005, s. 45-62

217 _{Ezrâkî, Ahbâru Mekke, I, 204- 209.} 218 _{Uraler, Aynur, 56-61.}

doğrultusunda inşa ettiğini öğrendiğinde Abdülmelik b. Mervan’ın yaptırdığı değişikliğe pişman olduğu rivayet edilir.220

Ebu Cafer el-Mansûr (158/775) halifeliği döneminde Kâbe’yi İbn Zübeyr’in inşa ettiği şekilde Hz. İbrâhim tarafından yapılan temeller üzere yapmak istemiş ve bu konuda İmam Mâlik’e (179/795) danışmıştır. İmam Mâlik: “Bu evi yöneticilerin elinde oyuncak etme! Böyle yaparsan her gelen onda bir değişiklik yapmaya kalkar” diyerek bunun doğru bulmadığını ifade etmiştir. Bu görüşüyle Kâbe’ye gösterilen ihtiramın zarar görmesinden kaçınmak gerektiğine dikkat çekmiştir. Son olarak şunu da ifade edelim ki; Kâbe’nin şekilsel özellikleri önemli olmakla birlikte aslolan onun ifade ettiği değerdir.221