İmparator Justinianus’un bir Novella’sında Attila döneminde Sirmium’un tahribi hatırlatılmaktadır. 554 yılında yazdığı eserinde Joannes Lydus 363 yılındaki Hunların Kafkasya akınlarına, Attila definesinin hükümdar Leon tarafından bulunuşuna dair bilgiler vardır. 556 yılında İsidorus’un hayatına dair yazdığı kitabında Damaskius Attila “Skytha”lar ile Romalıların, Roma önündeki mücadelelerini hatırlatmaktadır. VI. yüzyıla ait, 450–527 yıllarını içeren kilise tarihinde Theodorus Anagnoste, İran hükümdarı ile Hunların 476’daki ilişkileri hakkında malumat vermektedir. Kapadokya’da Kaisareia başpiskoposu Andreas’ın eserinde de Hunların Yecüc ve Mecüclerle aynı olduğuna dair bir bahis geçer.
VI. yüzyılın başında Mytilene piskoposu olan, Zacharias 450–491 yılları kilise tarihini kapsayan, günümüze yalnızca Süryanice çevirisi kalan eserinde; VI. yüzyılın ilk yarısında Hunlarla İranlılar arasındaki harpler, Hunların Doğu Roma arazisine girmeleri ve Kafkasya havalisindeki kavimlerin Hıristiyanlığa davetinden bahsedilirken Onoghur, Oghor, Sabhir, Burgar, Kortrighar, Ahbar, Sarurgur, Ephthalita gibi ulusların adını kaydettiği gibi 523 yılında Hunların Hıristiyanlığı kabulüyle İncil’in Hun diline çevrildiği bilgisini verir.
510–515 yıllarında Süryanice yazılmış rahip Iosua Stylites’in eserinde Hunların 395’deki seferlerinden başka V. yüzyılın son yarısındaki Roma-İran harplerindeki Hunların rolünden bahseder.
VI. yüzyıl Roma tarih yazımcılığının en parlak dönemidir. Bu dönemi Procopius’un eserleri açmaktadır. Procopius biyografisi hakkındaki bilgilere kendi eserlerinden ve daha sonra yazılmış olanlardan ulaşılmaktadır. Kronist Filistin’ın
∗ Bu bölüm, Hüseyin Namık Orkun’un “Türk Tarihinin Bizans Kaynakları” adlı eserinin 14–21.
(Paletsin) Kaisereia şehrinde, muhtemelen V. yüzyılın sonlarında doğmuştur. 527 yılında Iustinianus’un kumandanı Belizar’ın hukuk müşaviri olmuş, bu münasebetle 527–531 İran savaşlarına katılmış, daha sonra Procopius Belizar ile Vandallara karşı Afrika’ya, Gotlara karşı İtalya’ya en sonunda yine İran’a karşı açılan savaşlara katılmıştır.
Procopius imzalı günümüze kalabilmiş üç eser vardır. Bunlarda biri sekiz kitaptan oluşan, I-II. kitaplar İran, III-IV. Vandal, V.-VII. kitaplar ise Got savaşlarını anlatır. Sekizinci cilt sonradan eklenmiş olup 551–553 yılları arasındaki olayları anlatır. Diğer eseri Justinianus döneminde yapılmış büyük yapıların, mimari eserlerin, anlatıldığı 6 kitaptan oluşur. Üçüncü eseri diğer eserlerinin zıddına Justinianus’un eleştirildiği, mali sıkıntıların, yabancıların saldırılarının, hatta tabii afetlerin müsebbibi olarak gösterildiği; Anekdota, Latince adıyla Historia arcana adlı kitabıdır.
Procopius’un eserlerinde Hun-Türk tarihiyle ilgili değerli bilgilerde vardır. Bunlar; Tuna havalisinde bir istihkâmın tamiri nedeniyle Attila’nın buraya akını, Attila’nın İskitlere ve Massagetlere kumandanlık ettiğini söylediği Aetius ile savaşı, Jordanes’in epizoduyla örtüşen ve Priscus’un kaybolan eserinden istifade ettiğine delil olabilecek, Attila’nın İtalya seferi ve Aquileia fethi ile ilgili bilinen epizodu mufassal olarak kaydeder. VI. yüzyılın olayları arasında birçok yerde Hun adı geçmekle birlikte, Procopius, bu adla aynı zamanda Bulgarları ve diğer Türkleri ve daha başka kavimleri da tesmiye etmiştir: “Bu kavmin en doğusunda Ak Hunlar yani Ephthalit diye adlandırılanlar oturmaktaydı. İran’a komşu olan bu halk V. yüzyılın ikinci yarısında onlarla savaşmaya başlamışlardı.” Kafkasya Hunları, Sabirler, hakkında da bilgiler vardır. Kafkasya’dan Azak’a hatta Tuna’ya kadar olan bölgedeki Hunlardan da birçok yerde bahsedilir. Procopius’a göre Roma’nın Chersones ve Bosporos kentleri arası Hunlarla meskûndu, Justininus 523 yılında Bosporos’a gönderdiği bir elçiyle Hunlarla antlaşmak istemiş, VI. yüzyılın ilk yarısında Hunlar diğer uluslarla birlikte Roma’nın Tuna topraklarına devamlı akınlarda bulunmuşlar, Procopius VIII. kitabında Kuzey Karadeniz’de sakin olup Roma’ya akınlar yapan Hunlar’dan bahseder. 547–549’da
Kırım Gotlarının kralı Justinianos’a gönderdiği elçiden, bu bölgedeki Hunlar hakkında, sözlü, bilgiler almıştır. Utigur ve Kutrigurlar hakkında da önemli bilgiler verilen eserde Roma ordusunda yer alan Hunlardan bahsedilir ve Hun reislerinin adları verilir. Procopius bazı etnografik bilgilerde vermektedir: Ak Hunların dış görünüş ve yaşayışları, Hunların saç ve giyimleri, Sabirlerin savaş sanatları, Utigurların yazıyı bilmedikleri kayıtları mevcuttur.
Procopius’un Justinianus dönemi savaşlarını anlattığı eserinin devamını, biyografisine kendi eserinden ulaşılan ve bundan; Anadolu’daki Myrina şehrinde doğan, küçük yaşta İstanbul’a gelen daha sonra İskenderiye’de hukuk eğitimi gören, 554’te tekrar İstanbul’a dönüp burada avukatlık yaptığı bilgileri verilmiş Agathias yazmıştır. 552–558 dönemi olaylarını anlattığı kitabını genç yaşta ölmesiyle bitirememiştir. Olayların Procopius’un bıraktığı yerden başladığı ve Komutan Narses’in idaresinde Gotlar, Vandallar, Franklar ve İranlılara karşı yapılan savaşların anlatıldığı eserinde Hun-Türk tarihine ait değerli satırlara denk gelinir: 555–556 yıllarındaki İran-Ephtalit savaşları, aynı dönemde Sabirlerin Roma ile ittifakla İran’a karşı savaşı-ki; başka bir Sabir grubu da İran ordusunda bulunmaktadır-, İtalya Gotları arasında Bittores kabilesinden olan Hunların yer aldığı, 552 yılı İtalya-Got savaşında Hun harp usullerinin uygulandığı, Azak ve Don bölgesindeki Hunlar hakkında, Utigur ve Kutrigurların tarihi hakkında, 558 yılında Kutrigurların Roma’ya seferleri ve bunlarla yapılan savaş hakkında bilgiler vardır.
Tahminen 491–578 yılları arasında yaşayan Ioannes Malas’ın, VI. yüzyılın genel tarihini kapsayan, on sekiz kitaptan oluşan eseri; kutsal kitaplardaki tarihi bilgilerle başlamakta, Yunan efsanevi çağları ve doğu uluslarının tarihinden bahsedilmekte, daha sonra Roma Tarihine geçilip bu bahisler anlatılmaktadır. Malalas’ın kroniğinde Septimius Severus ve Carus çağlarından bahsedilirken Hun adıyla karşılaşılır, Attila’nın savaşlarından ve ölümünden, 514–515 yıllarındaki Vitalianus isyanında Hunların ve Bulgarların rolünden, 520’deki Roma-İran savaşında Hun hükümdarının rolü, Justinianus’un imparatorluğunun ilk yıllarında Sabir hükümdarının Roma ile anlaştığı
(527–528), yine aynı dönemde Bosporos civarındaki Hun hükümdarının İstanbul’u ziyaret ettiği ve Hıristiyan olduğu dönüşünde bu nedenle kendisine isyan eden tebaasını bastırmada Roma askeri birliklerinin müdahil olması ve bastırması, 530–540 arasında Trakya’ya seferleri ve bir Gepid ve bir Hun komutanında saflarında bulunduran Roma ordusunun mukavemeti, 548’de Sabirlerin Kafkasya’nın güneyine akınları, 558-559’da Hunların ve Slavların Trakya’ya seferleri, 557–558’de Avarların İstanbul’da görünmeleri hadiseleri hakkında bahisler vardır. Malalas’da Hun adı altında başka ulusları da anlatmaktadır.
536 yılında Suriye’de Epiphanie’de doğan, Antiokhea’da avukatılık yapmış ve İstanbul yaşamında bilgisi sayesinde imparatorun övüncüne kavuşan Eagrios 431–594 tarihleri arasını kapsayan altı kitaplık bir kilise tarihi kaleme almıştır. Bu eserde İskitlerin kralı Attila’nın savaşı ve ölümü, Zenon zamanında Hunların Trakya’ya hücumu, Vitalianos isyanında Hunların rolü, Hunlar(Sibirler)in 515 yılı seferleri, Avarların ilk elçilik heyeti, savaşları, Sirmiumu almaları, 583’teki büyük seferleri, Türkler hakkında bilgiler verilmiştir.
5. Getica’nın Konular Listesi∗∗∗∗