1985’den sonra ekonomik sorunlara ilaveten ortaya çıkan iki önemli etken Jivkov’un sonunu hazırladı. Birincisi, Türklere karĢı giriĢilen asimilasyon kampanyası, ikincisiyse Gorbaçov’un Sovyetlerde iktidara geliĢiydi.91
Gorbaçov’la gelen değiĢim rüzgarı SSCB’de büyük problemlere yol açmıĢ ve Moskova eski desteğini Sofya’dan çekmiĢtir. Asimilasyon politikası, ülkeye içeride ve dıĢarıda zararlara yol açmıĢtır. Türk azınlığın toplu göçe zorlanması, ekonomide büyük bir kayba yol açmıĢ ve hükümetin baskıcı politikasına karĢı sivil toplum örgütleri kurulmuĢtur. Batılı ülkelerin ve uluslararası kuruluĢların Bulgaristan’ı Ģiddetle kınamaları nedeniyle ülke uluslararası alanda yalnızlığa itilmiĢtir. Bulgar Komünist Partisi’ndeki Jivkov karĢıtları çözümü sosyalist rejimi yıkıp dünyayla bütünleĢmekte görmüĢtür.92
2.4.1. Bulgaristan’ın Türk Azınlık Politikası
Komünist rejimin kurulduğu 1944 yılından beri Bulgaristan’dan Türkiye’ye göç hemen hemen durdurulmuĢtu. Bulgaristan Türklerinin kaygıları artmıĢtı. Tarlası, okulu, vakıfları elinden alınan Türk azınlığının BulgarlaĢtırılmak isteneceği seziliyordu. Bu durum Bulgaristan’dan Türkiye’ye göç arzularını büsbütün kamçılıyordu.93
Bulgaristan Hükümeti, 10 Ağustos 1950 tarihinde Türkiye’nin Sofya Elçiliğine verdiği bir notayla Türkiye’ye göç etmek isteyen 250.000 Türk’ün üç ay içinde kabulü için kendilerine vize verilmesini istemiĢtir.94
1950 göçü esnasında Bulgar Hükümeti ülkesindeki kalabalık Türk kitlesini azaltmayı amaçlamıĢtı. Ancak, vize alarak ilk etapta Türkiye’ye gelenlerin büyük
91 R. J. Crampton, a.g.e., s.189. 92
Birgül DemirtaĢ CoĢkun, a.g.m., s.230.
93 Bilal N. ġimĢir, ‘‘Bulgaristan Türkleri ve Göç Sorunu’’, Bulgaristan’da Türk Varlığı, Türk Tarih
Kurumu Basımevi, Ankara, 1985, s.57.
94 Sibel Turan, ‘‘Türkiye’nin Balkan Politikası Bağlamında Türkiye-Bulgaristan ĠliĢkilerine Bir
çoğunluğu çingeneydi. Bulgarlar hiçbir iĢe yaramayan, herhangi bir yerde istihdam edemediği, Bulgar ekonomisine faydası olmayan bu vatandaĢlarını göz açıp kapayıncaya kadar Türkiye’ye göndermek istemiĢti. Olayın farkına varılır varılmaz sınırlar kapatıldı ve sert bir nota ile Bulgar Hükümeti ikaz edildi.95
1968’de Bulgaristan ve Türkiye arasında, 1950’lerin baĢında yaĢanan göç sonucunda ortaya çıkan parçalanmıĢ aileleri birleĢtirmeye yönelik bir göç anlaĢması imzalanmıĢtı. Bu anlaĢmanın yürürlükte kaldığı on yıl boyunca yaklaĢık 130.000 Türk Bulgaristan’ı terk etti.96
1968 Göç AntlaĢması 1951 yılındaki ilk toplu göçten farklı olarak ‘‘serbest göçmen’’ statüsünü gündeme getirmiĢtir. 1950-1951 yılındaki göçte Türkiye’ye gelen göçmenler ‘‘iskanlı göçmen’’ olarak kabul edilmiĢlerdir. Beslenme, barınma, iskan ve iĢgücünü değerlendirme gibi konularda Türk Hükümeti sorumluluğu üzerine almıĢtır. Halbuki 1968 göçünde böyle bir durum olmamıĢtır. AntlaĢma hükümlerinde parçalanmıĢ ailelerin birleĢtirilmesi söz konusu olduğu için 1952 yılına kadar Türkiye’ye göç etmiĢ ve Türk tabiyetine geçmiĢ olan yakın akrabalar, gelecek olan göçmenlerin her türlü ihtiyacını karĢılama yükümlülüğü altına girmiĢlerdir. Dolayısıyla ‘‘serbest göçmen’’ olarak gelenler Türk Devleti’ne yük olmamıĢlardır.97
Komünist dönemde Türk azınlığa karĢı uygulanan baskı 1980’li yıllarda giderek arttırılmıĢtır.98
1974 yılında Türkçe dilinde öğretim yasaklanmıĢtı. Bu, 1947’de Türk ve Bulgar okullarının birleĢtirilmesi ve 1958’de okullarda Türkçe’nin kullanılmasının yasaklanmasıyla baĢlayan uzun süreli ‘‘BulgarlaĢtırma süreci’’nin doruğa ulaĢtığı noktaydı.99
Türkiye’nin Kıbrıs’a yaptığı müdahaleden sonra Kasım 1983’te KKTC’nin ilan edilmesi, bir yoruma göre Bulgar yönetimini Türkiye’nin benzeri bir operasyonu buradaki Türkler için de gerçekleĢtirebileceği yolunda bir kuĢkuya
95
Ġbrahim Kamil, a.g.e., s.33.
96 R. J. Crampton, a.g.e., s.184. 97 Ġbrahim Kamil, a.g.e., s.39.
98 Birgül DemirtaĢ CoĢkun, a.g.m., s.229. 99
itmiĢti. Bu kaygıların bir sonucu olarak, Todor Jivkov liderliğindeki Bulgar yönetimi 1984 sonuna doğru Türklere karĢı yoğun bir baskının eĢlik ettiği ve ‘‘Yeniden DoğuĢ Süreci’’ adını verdikleri bir ‘‘isim değiĢtirme’’ kampanyası baĢlattı.100
1984’de ‘‘ad değiĢtirme’’ olayları esnasında 3.300.000 kimliğin değiĢtirildiği bilinmektedir. Bunlara küçük çocuklar dahil olmadığına ve değiĢenler sadece Türklerin nüfus cüzdanları olduğuna göre, Bulgaristan’daki Müslüman nüfusunun ulaĢtığı seviye açıkça görülmektedir.101
Ocak 1985’te, iki dilde yayınlanan ‘‘Yeni IĢık’’ gazetesi yalnızca Bulgarca çıkmaya baĢladı ve Bulgar yöneticileri, Bulgar sınırını Türk turistlere kapattı. ġubat 1985’te üç Türk ve Reuter’dan bir gazeteci Bulgaristan’dan sınır dıĢı edildi. Mart 1985’te Türk adlarını Slav adlarıyla değiĢtirme iĢlemi tamamlandı.102
Kısacası, Türklerin adları zorla Bulgar adları ile değiĢtiriliyor, Türklerin dini ve dili yasaklanıyor, kültürel değerleri ve milli benlikleri yok edilmeye çalıĢılıyordu. YaĢadıkları köyler, kasabalar, hatta mezarlıkları yıkılıyor ve direnen Türkler öldürülüyordu. 1985 Mart ayına kadar bu uygulamalar sırasında en az 2.500 Türkün öldürüldüğü tespit edilmiĢtir.103
GeliĢmelerden haberdar olan Türkiye, 22 ġubat 1985 tarihinde Bulgar Hükümetine bir nota verdi. Meselenin müzakere yoluyla çözümlenmesini istedi. Çözüm yollarından biri olarak geniĢ kapsamlı bir göç anlaĢması önerdi.104
Bulgar hükümetinden Türk azınlığın göç etmesine izin vermesini istedi, fakat, karĢı taraftan Bulgaristan’da Türk azınlık değil Müslüman Bulgarlar bulunduğu yanıtını aldı. 1989’da ise Jivkov Bulgaristan’daki Türk varlığını kabul ettiğini açıkladı.105
100
Ġlhan Uzgel, ‘‘Balkanlarla ĠliĢkiler’’, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar, (Cilt: II – 1980-2001), ed. Baskın Oran, 8. Baskı, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul,
2005, s.178.
101
Halit Eren, ‘‘Balkanlarda Türk ve Diğer Müslüman Toplumları ve Göç Olgusu’’, Balkanlar, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 1993, s.290.
102 Oral Sander, Türkiye’nin Dış Politikası, s.186.
103 Hüseyin Baskın, ‘‘Bulgaristan-Türkiye ĠliĢkileri ve Göç’’,
http://www.rumelibalkanfederasyonu.org/site/index.php?option=com_content&view=article&id=18 5:bulgaristan-tye-ilieri-ve-g&Itemid=44, (03.03.2013).
104 Hamza Eroğlu, ‘‘Bulgaristan’daki Türk Azınlığı Sorunu’’, Bulgaristan’da Türk Varlığı, Türk
Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1985, s.16.
105 Nazif Mandacı, ‘‘Balkanlar Ġle ĠliĢkiler’’, Türk Dış Politikası 1919-2012, ed. Haydar Çakmak, 2.
2.4.2. Bulgaristan’ın Ekonomisi
Sosyalist rejim, Bulgaristan’ın ekonomisini bütünüyle değiĢtirmiĢtir. Daha 1949’da, ilk beĢ yıllık planda ülkeyi sağlam enerji ve sanayi tesisleriyle donatma gereği vurgulandı. 1950’de giriĢilen toprak reformuyla, bir yıl içinde toprakların yarısı kolektifleĢtirildi.106
1989’dan önceki komünist sistem Bulgaristanı’nda, ekonomik hedefleri hükümetçe belirlenen ve üretim aygıtları devlet yönetiminde olan tek merkezden denetlenen bir ekonomi vardı. SanayileĢmenin ilk aĢamalarında bu sistem etkili biçimde iĢlese de, daha karmaĢık bir ekonomi için yeterli değildi.107
1980’li yılların baĢına gelindiğinde Bulgaristan ekonomisi gerilemeye baĢladı. Bunda, Bulgaristan’ın Ekonomik YardımlaĢma Konseyi’yle olan iliĢkilerinin doruk noktasına ulaĢmasının etkisi büyük olmuĢtur. Bu durumda Bulgaristan’ın geliĢmiĢ ülkelerin pazarlarına girmesi gerekliliği ortaya çıkmıĢtır. Fakat, geliĢmiĢ ülkelere ticaret yapacak kadar geliĢmiĢ sanayi altyapısı olmadığından bu mümkün olmamıĢtır. Diğer yandan da Sovyetler Birliği ucuz fiyatlara verdiği hammaddeler için dünya fiyatlarının uygulanmasını istemeye baĢlamıĢtır. Bu nedenle her yıl göreceli olarak fiyatları yükseltmiĢtir. Ekonomisinin temellerini dıĢ ticarete dayandıran Bulgaristan ihracatı azalınca, doğal olarak milli gelirinde düĢmeler baĢlamıĢtır.108
1989’da Komünist diktatörlüğün çökmesiyle, serbest piyasaya dayalı bir sisteme geçme yoluna girildi. Küçük bağımsız giriĢimler hemen yasallaĢtırıldı ve daha büyük sanayiler için de benzer ölçekler hazırlandı.109
106
‘‘Bulgaristan’’, Büyük Larousse, Cilt 4.
107
‘‘Bulgaristan’’, Grolier International Americana, Cilt 3.
108
RüĢtü Yılmaz, Jivkov Döneminde Bulgaristan Türkleri ve Türkiye’ye Göç Olayı (Türk Basınına Göre), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2008, http://www.belgeler.com/blg/1g8c/jivkov- dneminde-bulgaristan-trkleri-ve-trkiye-ye-g-olayi-trk-basinina-gre-bulgarian-turks-during-jivkov- term-and-the-evet-of-immigration-to-turkey-as-to-turkish-press, (04.04.2013), s.30.
109