İyelik Ekleri

İyelik ekleri ismin karşıladığı nesnenin bir şahsa veya nesneye ait olduğunu gösteren eklerdir (Bayraktar, 2000: 231). Alaçam ağzında iyelik çekimi şu şekildedir:

95

Birinci tekil şahıs iyelik eki: Bu ek yazı dilinde olduğu gibidir.

yávrum (<yavrum) 1/70, yáram (<yaram) 1/101, tertiblerim (<tertiplerim) 2/10, yáşıma (<yaşıma) 4/81, canım (<canım) 4/147, annamıñ (<annemin) 1/21, yo─suzļu╒umu (<yokluğumu) 8/43, a╧ļım (<aklım) 26/19.

Birinci tekil şahıs iyelik ekinden önceki ünlüler arasındaki ünsüzlerin düşmesi sonucu ya ikiz ünlüler ya da uzun ünlüler meydana gelir.

alļāma (<Allah’ıma) 5/47.

İkinci tekil şahıs iyelik eki: Bu ekin aslî nazal n’si (└) Alaçam ağzında yaşamaya devam eder.

yüzüñ (<yüzün) 1/8, canıñ (<canın) 1/33, bobañ (<baban) 1/65, cenāzēñ 4/30, dostuñ (<dostun) 5/58, a─rabañ (<akraban) 5/58, saçļarıñ (<saçların) 1/74, canıñ (<canın) 1/32, canıñ (<canın) 1/32, anañ (<anan) 1/65, aġzına (<ağzına) 1/156, yerinde (<yerinde) 4/30, tacıñı (<tacını) 9/27.

Birkaç örnekte ses düşmesi nedeniyle uzun ünlülerin oluştuğu görülür. meslēñ (<mesleğin) 6/94, ehmēni (<ekmeğini) 10/34.

Bazı durumlarda iyelik ikinci tekil şahsın üzerine gelen ilgi hâli ekleri, birbirleriyle kaynaşarak birleşirler.

Bazen birinci tekil iyelik eki düşmüştür. torunuñ (<torunumun) 5/19.

Üçüncü tekil şahıs iyelik eki:

memesinden (<memesinden) 1/79, birisi (<birisi) 3/18, müdürü (<müdürü) 4/24, yüzölçümü (<yüzölçümü) 4/45, bu╒azını (<boğazını) 4/119, yánı (<yanı) 6/6, aynası (<aynası) 6/43, ġursunda (<kursunda) 8/17, ╧ó╧úñden (<kökünden) 27/5.

Bazen üçüncü tekil iyelik eki hece düşmesi sonucu kaybolur ve ikiz ünlüler veya uzun ünlülerin oluşmasına neden olur.

96

Birinci çoğul şahıs iyelik eki: Bu ek Alaçam ağzında ünlü ile biten kelimelerden sonra -mız/-miz, -muz/-müz; ünsüz ile biten kelimelerden sonra ise, -ımız/-imiz, -umuz/- ümüz şeklindedir.

bildú╧lerimiz (<bildiklerimiz) 6/61, çocuġļu╒umuzda (<çocukluğumuzda) 5/47, dėdú╒úmüz (<dediğimiz) 6/15, va╧ıfļarımız (<vakıflarımız) 3/62, bóyǖmüzü (<büyüğümüzü) 4/67, bobamız (<babamız) 7/44, ġor─umuza (<korkumuz) 4/100, hambaļļarımız (<hamallarımız) 5/42.

-ğ sesinin düşmesiyle ikiz ünlüler veya uzun ünlüler meydana gelir.

asgelli╒ini (<askerliğini) 14/32, acemili╒imiz (<acemiliğimiz) 23/42, oļūnuñ (<oğlunun) 10/103.

Alaçam ağzında birinci çoğul iyelik ekinin bazen düştüğü görülür. ╧ó╧úñ (<kökümüzün) 6/20.

İkinci çoğul şahıs iyelik eki: Ekin bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: - ñız/-ñiz, -ñuz/- ñüz; - (ı)ñız /- (i)ñiz, - (u)ñuz /- (ü)ñüz

rabbıñız (<Rabb’iniz) 9/38, çocu╒uñuz (<çocuğunuz) 10/39, başıñızı (<başınızı) 17/4, imzañız (<imzanız) 24/20.

Üçüncü çoğul şahıs iyelik eki: Yazı diline göre bir farklılık görülmez.

ġardaşļarı (<kardeşleri) 1/134, yelleri (<yerleri) 6/135, birbirlerini (<birbirlerini) 27/44.

Bazı durumlarda hece düşmesi nedeniyle -ļā/-lē şekline rastlanır.

Bu ekin ilerleyici benzeşme yoluyla ortaya çıkan -narı/-neri biçimi de bölge ağzında kullanılan biçimlerindendir.

ġazannarı (<kazanları) 9/85, başġannarı (<başkanları) 10/73, ölenneriñ (<ölenlerin) dé╒irmenneri (<değirmenleri) 27/9.

97 2.1.1.3. Çoğul Eki

Bu ek isimlerin çoğul şekillerini yapar. Alaçam ağzında çoğul eki genellikle -lar/-ler şeklindedir.

yellerde (<yellerde) 13/34, işlerde (<işlerde) 16/52, ó╧úzleri (<öküzleri) 17/22, senelerde (<senelerde) 20/4, neler (<neler) 23/15.

Ekin bünyesinde yer alan gevşek boğumlamalı /r/ ünsüzünün çoğu zamn düştüğünü söyleyebiliriz.

adamļa (<adamlar) 1/11, torunļa (<torunlar) 1/17, modaļa (<modalar) 1/30, (<dediler) 4/7.

İlerleyici benzeşme sebebiyle -nar/-ner şeklinin yanında, son ses -r’nin düşmesiyle - na/-ne şekline de rastlanılmıştır.

unnarıñ (<onların) 9/84, ġazannarıñ (<kazanların) (9/85), zamannarda (<zamanlarda) 23/38, televizyonnarda (<televizyonlarda) 26/27.

Bazı örneklerde hece düşmesi nedeniyle -nā/-nē şeklinde görülebilmektedir.

unnāñ (<onların) 1/58, hayvannānañ (<hayvanlar-ilen) 8/15, ónnā (<onlar) 10/39, zenginē (<zenginler) 10/38.

Gerileyici benzeşme yoluyla çoğul eki kendisinden önceki -r ünsüzünü -l’ye benzetir. buļuļļar (<bulurlar) 10/2, oļļara (<oralara) 10/22, buļļardan (<buralardan) 10/22, ġa∫uļļa (<gavurlar) 10/26, ihdiyáļļarı (<ihtiyarları) 10/45, déllerdi (<derlerdi) 10/92, yéllere (<yerlere) 11/2, de╒ellendúrüsüñ (<değerlendirirsin) 11/4.

2.1.1.4. Aitlik Eki

İsimlerden sıfat ve zamir olarak kullanılan kelimeler yapan, anlamca bağlı bulunduğu kelimeye aitlik, bağlılık ve içinde bulunma ifadesi katan ektir (Aydın, 1992: 72). Ekin kullanılışı standart dille aynıdır.

bendeki (<bendeki) 1/155, geleceg seneki (<gelecek seneki) 3/26, önceki (<önceki) 4/10, fiļanki (<filanki) 4/7.

98 2.1.1.5. Soru Eki

Alaçam ağzında soru eki yazı dilinde olduğu gibidir. Hem isim hem de fiilden sonra gelir. Alaçam ağzında soru eki -mı/mi, -mu/-mü şeklindedir.

osandı mı (<usandı mı) 1/31, havası mı (<havası mı) 1/107, ġarı mı (<karı mı) 1/156, var mı (<var mı) 7/40, óle mi (<öyle mi) 9/3, i╧aæāne mi (<iki hane mi) 10/62, hāli mi (<hali mi) 11/35, ġanunnarda mı (<kanunlarda mı) 13/26, do─uz yüz atmış birde mi (<dokuz yüz alymış birde mi) 22/9, amasyáda mı (<Amasya’da mı) 23/3, yétmişæāne mi (<yetmiş hane mi) 24/7.

2.1.2. Fiil Çekimi

Fiil çekimi, cümle içinde fiilin kip, zaman, şahıs ve sayı belirtmek üzere değişik biçimlere girmesidir (Erdem, 2001: 90). Fiillerin yukarıda bahsedilen biçimlere girmesi amacıyla aldıkları eklere fiil çekim ekleri denir.

2.1.2.1. Şahıs Ekleri

Fiilin belirttiği yargıyı şahıs yönüyle tamamlayan eklerdir. Zamirlerin ekleşmesi sonucu oluşan şahıs eklerini üç gruba ayırmak mümkündür.

Birinci Tip Şahıs Ekleri

Birinci tip şahıs ekleri, şimdiki zaman, geniş zaman, belirsiz geçmiş zaman, gelecek zaman, istek ve gereklilik çekimlerinde kullanılan eklerdir. Bölge ağzındaki birinci tip şahıs ekleri şunlardır:

Birinci tekil şahıs: -ım/-im, -um/-üm,-m

söylerim 1/73, gitmişim 2/5, üşiyám 11/59, vurucām 4/84, ba╒ururum 11/93, gelürüm 6/94.

İkinci tekil şahıs:-sı└/-si└, -su└/-sü└, -└ aļ

99 Üçüncü tekil şahıs: ø

vériye 11/22, gelecek 7/7, yápar 9/51, démiş 10/3, ölmüş 15/3 Birinci Çoğul Şahıs: -ız/-iz, -uz/-üz, -z; -uh –ük –uk; -h, -k, -ġ

dériz 22/56, ġonuşuyoruz 4/107, bégliyoruz 14/11, biçerük 5/33, aļabilecük 14/14, yápdurucu─ 1/139, niyáparu─ 9/31, pa─ļaruġ 5/29, topļaruġ 5/40

İkinci Çoğul Şahıs: -sı└ız/-si└iz, -su└uz/-sü└üz; -suz/-süz, -su╒uz/-sü╒üz; -└ız/-└iz, - └uz/-└üz

ėvleneceñiz 1/17, níyáz ediceñiz 6/69, ġuļļaniyáñız 10/107, aļacañız 24/16, bıra─usuñuz 15/8, yápabülüsüñüz 10/32.

Üçüncü Çoğul Şahıs: -ļar/-ler; -ļa/-le

ļa 1/141, yápmışļa 6/119, durmuşļar 7/3, tozacaġļar 1/31, déller 12/11, buļuļļar 108/1.

İstek kipinin birinci tekil ve çoğul şahıslarında -ayım/-eyim, -yım/-yim, -im; -alım/- elim ekleri kullanılır.

ānadayím 6/35, aļayí yá─aļım 6/25, ba─aļım 16/53/

İkinci Tip Şahıs Ekleri

Bu şahıs ekleri iyelik kökenlidir. Alaçam ağzında belirli geçmiş zaman ve şart çekiminde kullanılır. İkinci Tip Şahıs ekleri şunlardır:

Birinci Tekil Şahıs: -m

géydim 22/10, çaļışdım 24/10, ġıļdudum 24/32, įne vurdum 4/90, döndüm 9/72, İkinci Tekil Şahıs: -└

gétdiñ 15/7, çaļışdıñ 15/29, çekdiñ 1/71, vurduñ 23/22, duyduñ 9/84; da─masañ 10/5, Üçüncü Tekil Şahıs:ø

ġaşdı 11/92, ġaļġdı 27/51, geşdi 1/23, gėtdi 1/141, vurdu 3/53, sordu 13/33, düşdü 15/32, öldüdü 27/59; bāļasa 4/147, buļsa 8/48, gelse 13/32, yétişse 5/28.

Birinci Çoğul Şahıs: -k/-─, -ġ

yá─duġ 1/26, çí╧duġ 22/16, ġırıļdu─ 10/145, geldük 15/41, gétdik 8/31; yápsaġ 5/61, nāpdisa─ 4/3.

100

geldiñiz 9/64, ġoduñuz 10/102; sorarsañız 14/42. Üçüncü Çoğul Şahıs: - ļar/-ler; -ļa/-le

sorduļa 9/8, ġaçuduļa 16/31, sürdüle 17/1, sökdüle 26/8; gétseler 9/2, ġurtuļabilseler 3/52.

Emir Ekleri

Emir çekiminde kullanılan ekler asıl itibarıyla şekil ekleridir. Emir çekimi yapılırken her şahıs için ayrı bir şekil eki kullanılır.

İkinci Tekil Şahıs: ø

ba─ 1/141, sor 9/16, ye 1/152.

Üçüncü Tekil Şahıs: -sı└/-si└, -su└/-sü└

versiñ 1/4, şéæitmesiñ 23/49, aļsıñ 11/87, şükroļsuñ 13/4, aşġoļsuñ 24/34, öldüsüñ 14/12.

İkinci Çoğul Şahıs: -└

Üçüncü Çoğul Şahıs: -sı└ļar/-si└ler, -su└ļar/-sü└ler

Derlenen metinlerde üçüncü çoğul şahıs emir çekimine rastlanmamıştır.