Bildirme Kipleri

İşin, oluşun, hareketin gerçekleşme zamanını; işin olduğunu, olacağını veya olmakta olduğunu haber veren kipler (Korkmaz, 2003: 583) bildirme kipleri olarak tanımlanır.

2.1.2.2.1.1. Şimdiki Zaman

Şimdiki zaman eki gerek ses yapısı gerek türü itibariyle Anadolu ağızlarında yazı dilinden çok değişik biçimler almıştır (Korkmaz, 1999: 64). Şimdiki zaman eki, Türkiye Türkçesi ağızlarında çok değişik şekiller gösterir. (Geniş bilgi için bkz. Gülensoy, 1985: 281-295). Ekin aslı Eski Anadolu Türkçesindeki “yorır” fiilidir. Eski Anadolu Türkçesinde

101

bir birleşik fiil gibi kullanılan bu yapı, Osmanlıcada ekleşerek “-yor” şeklinde ortaya çıkmıştır (Uysal, 2009:181).

Alaçam ağzında, şimdiki zaman ekinin şahıslara göre değişen şu şekilleri vardır: - y/-ya, -yo/yö, -i. Ayrıca yazı dilinin tesiriyle bu ekin -yor şekli de tespit edilmiştir.

Birinci tekil şahısta -yorum, -yom, -yem/yám, -įm gibi beş farklı şekli vardır. çékdiriyorum (<çektiriyorum) 14/22, biliyorum (<biliyorum) 22/18, hatırļıyom (<hatırlıyorum) 3/15, bilmiyom (<bilmiyorum) 4/51, diyom (<diyorum) 6/38, bilemiyom (<bilemiyorum) 9/31, beglemiyom (<beklemiyorum) 9/46, bakıyóm (<bakıyorum) 2/17, biliyom (<biliyorum) 9/60, duramiyom (<duramıyorum) 16/20, taşíyám (<taşıyorum) 11/1, üşiyám (<üşüyorum) 11/59, diyám (<diyorum) 20/13, bilemiyem (<bilemiyorum) 1/10, bahiyem (<bakıyorum) 1/12, bilmiyem (<bilmiyorum) 1/41, ba╒uriyem (<bağırıyorum) 1/44, biliyem (<biliyorum) 1/48, söylíyemíyem (<söyleyemiyorum) 1/49, çıhamíyem (<çıkamıyorum) 1/59, bahíyem (<bakıyorum) 1/116, çékiyem (<çekiyorum) 3/36, oturiyem (<oturuyorum) 7/12, hatılļayámiyem (<hatırlayamıyorum) 5/54, ġonuşiyem (<konuşuyorum) 9/22, söylüyem (<söylüyorum) 10/41, bilimiyem (<bilmiyorum) 10/53, dayánamiyem (<dayanamıyorum) 10/162, çalişmiyem (<çalışmıyorum) 15/24, ġonuşamiyem (<konuşamıyorum) 19/7, seciyem (<seçiyorum) 27/58, gidįm 26/29.

İkinci tekil şahısta -yo└, -yosu└, -ye└, olmak üzere üç şekilde görülmektedir.

soruyoñ (<soruyorsun) 6/27, bilmiyoñ (<bilmiyorsun) 6/72, geziyoñ (<geziyorsun) 6/94, batmíyoñ (<batmıyorsun) 6/119, batıyoñ (<batıyorsun) 6/121, biliyoñ mu (<biliyor musun) 9/20, begliyoñ nu (<bekliyor musun) 9/46, biliyosuñ (<biliyorsun) 7/3, dikayosuñ (<dikiyorsun) 14/48, öliyeñ (<ölüyorsun) 1/69 , gidiyeñ (<gidiyorsun) 1/69, górebiliyeñ mi (<görebiliyor musun) 1/155, biliyeñ (<biliyorsun) 4/63, bālíyeñ (<bağlıyorsun) 4/146, atiyeñ (<atıyorsun) 4/147, ġonuşduriyeñ (<açık konuşturuyorsun) 6/54, ġonuşdiriyeñ (<konuşturuyorsun) 6/71, géçinmiyeñ (<geçinmiyorsun) 11/28.

Üçüncü tekil şahısta -yor, -yo, -yá/-ye, į, ú, u şekilleri kullanılır.

geliyor (<geliyor) 6/73, aļamíyor (<alamıyor) 14/1, ġoyį (<koyuyor) 9/57, gelú (<geliyor) 1/37, óļu (<oluyor) 1/147, nōļu (<ne oluyor) 1/152, yániyo (<yanıyor) 6/13, oļmį (<olmuyor) 9/78.

102

Birinci çoğul şahısta -yoz, -yo─, -yo╧, -yoġ, -ō╧, -o─, -u─, gibi sekiz şekli vardır. -ō╧ ve -ō─ ekleri daha çok olumsuz çekimlerde görülmektedir.

bilmiyoz (<bilmiyoruz) 22/11, gidiyo─ (<gidiyoruz) 1/152, yármıyo─ (<yarmıyoruz) 6/57, geziyo─ (<geziyoruz) 6/121, gezmiyo─ (<gezmiyoruz) 6/121, yápíyo─ (<yapıyoruz) 7/13, iniyo─ (<iniyoruz) 7/14, geliyo─ (<geliyoruz) 7/13, oturuyo─ (<oturuyoruz) 7/14, niyoruz) 10/89, geçinemiyo╧ (<geçinemiyoruz) 6/108, yápíyo╧ (<yapıyoruz) 8/36, atıyo╧ (<atıyoruz) 12/48, bilemiyo╧ (<bilemiyoruz) 16/9, taniyo╧ (<tanıyoruz) 16/10, é╧ayo╧ (<ekiyoruz) 16/61, yápamíyoġ (<yapamıyoruz) 4/4, çekiyoġ (<çekiyoruz) 4/73, saġliyoġ (<saklıyoruz) 4/102, sokuyoġ (<sokuyoruz) 4/110, gídímiyoġ (<gidemiyoruz) 4/115, dónúyoġ (<dönüyoruz) 4/124, söylúyoġ (<söylüyoruz)4/140, ġuran ohuyoġ (<kur’an okuyoruz) 4/141, gedíyoġ (<gidiyoruz) 5/1, ékiyoġ (<ekiyoruz) 5/22 , geçiniyoġ (<geçiniyoruz) 5/22, biçiyoġ (<biçiyoruz) 5/32, çihiyoġ (<çıkıyoruz) 5/65, be╒eniyoġ (<beğeniyoruz) 5/102, géyiyoġ (<giyiyoruz) 5/103, diyoġ (<diyoruz) 5/106, topļaşiyoġ (<toplaşıyoruz) 10/89, katliyoġ (<katlıyoruz) 10/89, bilmō╧ (<bilmiyoruz) 6/27, bilemō╧ (<bilemiyoruz) 6/28, biniyō╧ (<biniyoruz) 10/112, becerecō╧ (<beceriyoruz) 10/146, bıra─mo─ (<bırakmıyoruz) 15/8, bilmō╧ (<bilmiyoruz) 27/6.

İkinci çoğul şahısta -yo└uz ve -yaz olmak üzere iki şekil vardır. biliyoñuz (< biliyorsunuz) 6/60.

Üçüncü çoğul şahısta -yoļar, -yoļa, -yeļa, -ūļar, įļar gibi şekillerde tespit edilmiştir. óhuyoļar (<okuyorlar) 3/60, oļuyoļa (<oluyorlar) 6/16, górúnüyoļa (<görünüyorlar) 8/34, vemiyoļa (<vermiyorlar) 8/45, haļledemiyoļa (<halledemiyorlar) 14/20, duyúyoļa (<duyuyorlar) 16/30, aliyeļar (<alıyorlar) 11/93, veriyeļar (<veriyorlar) 15/49, gótúrüyeļa (<götürüyorlar) 1/140, aļļaha yálvariyeļa (<Allah’a yalvarıyorlar) 3/60, diyeļa (<diyorlar) 4/28, annatmiyeļa (<anlatmıyorlar) 5/9, basiyeļa (<basıyorlar) 10/88, ġırduriyeļa (<kırdırıyorlar) 10/138, çaļíşmíyeļa (<çalışmıyorlar) 11/16, aliyeļar (<alıyorlar) 11/93, müsa╒ade ėtmiyeļa (<müsaade etmiyorlar) 14/7, veriyeļar (<veriyorlar) 15/49, geçüriyeļa (<geçiriyorlar) 17/28, yápiyeļa (<yapıyorlar) 20/22.

-ūļar, įļar ile ilgili örnek yok.

Şimdiki zaman eki olumsuz fiil ekinden sonra geldiğinde -ma/-me fiilden fiil yapma ekinin ünlüsünü daraltır.

103

bilemiyem (<bilemiyorum) 1/10, hatırımdan çíhmíye (<hatırımdan çıkmıyor) 1/22, bilmiyem (<bilmiyorum) 1/41, söylíyemíyem (<söyleyemiyorum) 1/49, çıhamíyem (<çıkamıyorum) 1/59, tanımiyem (<tanımıyorum) 1/68, yápdumiyá (<yaptırmıyor) 1/140, çaļmiyá (<çalmıyor) 1/140, gótúrüyeļa (<götürüyorlar) 1/140, ödiyemį (<ödeyemiyor) 3/43, verúmlü oļmiye (<verimli olmuyor) 3/67, yápamíyoġ (<yapamıyoruz) 4/4, bilmiyom (<bilmiyorum) 4/51, ohudamiye (<okutamıyor) 4/62, çıhılmiye (<çıkılmıyor) 4/73, gídímiyoġ (<gidemiyoruz) 4/115, koşdumiye (<koşturmuyor) 4/138, bilmiyoruz (<bilmiyoruz) 4/140, annatmiyeļa (<anlatmıyorlar) 5/9, gétmiye (<gitmiyor) 5/33, böyümiye (<büyümüyor) 5/34, hatılļayámiyem (<hatırlayamıyorum) 5/54, bilemōk (<bilemiyoruz) 6/28, bilmiyoñ (<bilmiyorsun) 6/72, bilemōh (<bilemiyoruz) 6/91, geçinemiyok (<geçinemiyoruz) 6/108, batmíyoñ (<batmıyorsun) 6/119, górúnmiye (<görünmüyor) 6/121, işlemiyó (<işlemiyor) 8/19, vemiyoļa (<vermiyorlar) 8/45, géçinmiyeñ (<geçinmiyorsun) 11/28, oyníyáñ (<oynuyorsun) 11/29, yápmiyá (<yapmıyor) 10/162, dayánamiyem (<dayanamıyorum) 10/162, çaļíşmíyeļa (<çalışmıyorlar) 11/16, müsa╒ade ėtmiyeļa (<müsaade etmiyorlar) 14/7, vermiyoh (<vermiyoruz) 14/10, rasgelemiyoh (<rastgelemiyoruz) 12/3, aļamíyá (<alamıyoruz) 13/47, haļledemiyoļa (<halledemiyorlar) 14/20, yápamıyosun (<yapamıyorsun) 14/46, duramiyom (<duramıyorum) 16/20, ġonuşamiyem (<konuşamıyorum) 19/7.

Ancak bazı durumlarda -y ünsüzünün düşmesiyle olumsuz çekimlerde “ō” ünlüsü meydana gelir.

bilmō╧ (<bilmiyoruz) 6/27, bilemō╧ (<bilemiyoruz) 6/28.

Bazı durumlarda da şimdiki zaman eki düşerken, daha önce olumsuz ekindeki daralttığı ünlüyü uzatır.

oļmį (<olmuyor) 9/78, durmį (<durmuyor) 14/33.

2.1.2.2.1.2. Geniş Zaman

Alaçam ağzında geniş zaman eki çoğunlukla -ur/-ür ve -u/-ü olarak görülür. Bunun yanında bölge ağzında kısmî olarak -ır/-ir ve -ar/-er olarak tespit edilmiştir.

104

verürüm (<veririm) 1/16, bílürüm (<bilirim) 4/132, hatırıña gelürüm (<hatırına gelirim) 6/94, yápabilürüm (<yapabilirim) 14/46, aļurum (<alurum) 1/16, şá╒ururum (<çağırırım) 1/43, çá╒ururum (<çağırırım) 1/43, çaļuşurum (<çalışırım) 11/58, bura─urum (<bırakırım) 11/80, ba╒ururum (<bağırırım) 11/92, ġonuşurum (<konuşurum) 14/40, söylerim

m (<gösteririm) 11/31.

İkinci tekil şahısta geniş zaman eki -r, -ur/-ür ve -u/-ü eklerinin üzerine -sı└/-sı└, -su└/-sü└ şahıs ekleri gelir.

annarsın (<anlarsın) 1/111, çı─arsıñ (<çıkarsın) 5/49, hazıļļarsıñ (<hazırlarsın) 11/5 söyliyemessi└ (<söyleyemezsin)1/57, buļamassı└ (<bulamazsın)6/86, bílemessi└ (<bilemezsin) 5/90, bāliyámassı└ (<bağlayamazsın) 16/46, söyliyemessi└ (<söyleyemezsin) 1/57.

Üçüncü tekil şahısta -ır/-ir, -ur/-ür, -ar/-er, -u/-ü ve -r şekilleri vardır.

ġaļur (<kalır) 4/146, oturu (<oturur) 5/110, oļu mu (<olur mu) 10/145, dókúlú (<dökülür) 1/71, sürer (<sürer) 1/142, ceneze götürü (<cenaze götürür) 5/95, gelür (<gelir) 13/4, çıkar (<çıkar) 1/4, satar (<satar) 1/121, yapar (<yapar) 1/150, yįar (<yığar) 3/24, satar (<satar) 3/24, yapar (<yapar) 4/5, ġar yá╒ar (<kar yağar) 5/98, ġoşar (<koşar) 6/22, yáhar (<yakar) 6/53 , öter (<öter) 6/82, oynar (<oynar) 11/75.

Birinci çoğul şahısta geniş zaman ekinin üzerine -iz, -u─, -uh, -ük, -uġ şahıs ekleri getirilir.

gideriz (<gideriz) 12/5, pahļaruġ (<paklarız) 5/29, niyáparuh (<ne yaparız) 9/55, biçerük (<biçeriz) 5/33, dérúġ (<deriz) 5/39, hörmet éylúġ (<hörmet eyleriz) 5/60, keserúġ (<keseriz) 5/66, dėrúk (<deriz) 6/12, gideriz (<gideriz) 12/5.

İkinci çoğul şahısta geniş zaman ekinin üzerine -sı└ız/-si└iz, su└uz/-sü└üz şahıs ekleri getirilir.

yápabülüsüñüz (<yapabilirsiniz) 10/32.

Üçüncü çoğul şahısta gerileyici benzeşmeyle ortaya çıkan şekillerin yanında çoğul ekinin son sesi -r’nin, düzenli olarak düştüğü görülür.

verüllerdi (<verirlerdi) 1/105, aļurļa (<alırlar) 5/29, késeller (<keserler) 12/6, déller (<derler), 12/11, buļuļļar (<bulurlar) 10/2.

105

Geniş zamanın olumsuzu birinci tekil ve çoğul şahıslarda -ma/-me ikinci ve üçüncü şahıslarda ise -maz/-mez’le yapılır. Yine ikinci şahıslarda -sı└ ve -sı└ız ekleri ile şart eki -sa gerileyici benzeşme yoluyla olumsuzluk ekinin sonundaki -z’yi -s’ye dönüştürür.

dayánamam (<dayanamam) 10/157, çaļíşamam (<çalışamam) 11/58, ġaçamam (<kaçamam) 17/48, sé╒érdemem (<seyirtemem) 17/48, bilemem (<bilemem) 17/49, isdemem (<istemem) 19/4, diyemem (<diyemem) 25/14, huzurļu oļamassıñ (<huzurlu olamazsın) 1/6, çıhmaz (<çıkmaz) 1/22, inanmas (<inanmaz) 1/36, oļmassiz (<olmazsınız) 1/57, oturamaz (<oturamaz) 1/123, şaşmaz (<şaşmaz) 1/150, durmaz (<durmaz) 5/98, yáñıļmaz (<yanılmaz) 1/150, vurmaz (<vurmaz) 3/53, yúhılmaz (<yıkılmaz) 3/60, tanımasın (<tanımazsın) 4/97, tayini çíhmaz (<çıkmaz) 5/74, buļamasıñ (<bulamazsın) 11/71, ġurtuļamassıñ (<kurtulamazsın) 15/13, yápmazļa (<yapmazlar) 21/5, bāliyámassın (<bağlayamazsın) 16/46, dutmaz (<tutmaz) 17/48, nasib etmez (<nasip etmez) 1/14, sevilemez (<sevilemez) 1/14, bilmesin (<bilmezsin) 1/20, ļaf söyliyemessin (<laf söyleyemezsin) 1/57, gúcúm yetmez (<gücüm yetmez) 1/60, dövemen (<dövemezsin) 1/69, dökülmez (<dökülmez) 1/70, bitmez (<bitmez) 1/89, hesab göremez (<hesap göremez) 1/121, geçinemessiñ (<geçinemezsin) 1/136, göçmez (<göçmez) 3/59, vėremessíñ (<veremezsin) 4/121, yetişmez (<yetişmez) 5/28, inmez (<inmez) 7/14, el yėrişmez (<el yetişmez) 9/55, ahıļ ermez (<akıl ermez) 9/55, öldüremeñ (<öldüremezsin) 10/39, düzelmez (<düzelmez) 11/35, içilmez (<içilmez) 11/77, harbedemez (<harbedemez) 11/100, kesmezle (<kesmezler) 21/7.

2.1.2.2.1.3. Belirli Geçmiş Zaman

Alaçam ağzında belirli geçmiş zaman çekimi sadece ötümlü şekliyle tespit edilmiştir. Ayrıca birinci çoğul şahıs çekimindeki yuvarlaklaşmalar nedeniyle güncel yazı dilinden ayrılır.

Birinci tekil şahıs: ġaļdım (<kaldım) 1/2, geldim (<geldim) 1/5, çekdim (<çektim) 1/6, asgerlíġ yápdım (<askerlik yaptım) 1/24, geldim (<geldim) 1/25, evlendim (<evlendim) 1/25, gėtmedim (<gitmedim) 1/42, vardım (<vardım) 1/42, asıldım (<asıldım) 1/43, gėtdim (<gittim) 1/45, beklemedim (<beklemedim) 1/47, dişledim (<dişledim) 1/79, çaırdım (<çağırdım) 1/85, çıkdım (<çıktım) 1/98, acıġdım (<acıktım) 1/110, dolandım (<dolandım) 1/114, teglif etmedim (<teklif etmedim) 2/11, istemedim (<istemedim) 2/12, hizmet etdim

106

(<hizmet ettim) 2/12, temizledim (<temizledim) 2/12, inkar etmedim (<inkar etmedim) 2/14, satdım (<sattım) 3/25, evlendim (<evlendim) 3/31, esgere getdim (<askere gittim) 4/61, yerişdim (<eriştim) 4/72, éşitmedim (<işitmedim) 5/7, yáşadım (<yaşadım) 5/13, geydim (<giydim) 5/13, alamadım (<alamadım) 5/18, eşitmedim (<işitmedim) 5/67, ġarşuļadım (<karşıladım) 6/67, annadim (<anladım) 6/90, ānadim (<anladım) 6/120, gezdim (<gezdim) 6/121, çalışmadım (<çalışmadım) 8/17, ġaļdım (<kaldım) 8/17, örendim (<öğrendim) 9/14, çaļışdım (<çalıştım) 11/55, ġomadım (<koymadı) 11/81, sığınmadım (<sığınmadım) 11/82, ġuļļanmadım (<kullanmadım) 11/86, dédim (<dedim) 13/16, ġaļdım (<kaldım) 14/22, góç etdim (<göç ettim) 15/2, başļatdım (<başlattım) 15/21, devam étdüremedim (<devam ettiremedim) 16/12, gótümedim (<götürmedim) 22/27, dįnedim (<dinledim) 23/48, çaļışdım (<çalıştım) 24/9, mühülletdim (<mühürlettim) 24/15, hasdaļandım (<hastalandım) 26/10.

İkinci tekil şahıs çekiminde şahıs eki geniz n’sidir.

yidiñ mi (<yedin mi) 1/33, ānadıñ mı (<anladın mı) 1/41, veremediñ mi (<veremedin mi) 1/47, çekdiñ mi (<çekmedin mi) 1/71, sandıñ (<) 1/94, şėæitdiñ mi (<şey ettin mi) 1/106, bilmiyediñ (<bilemedin) 1/111, geldiñ ni (<geldin mi) 1/113, anadıñ nı (<anladın mı) 1/115, veremediñ mįdi (<veremedin miydi) 5/112, ġaçuruvėrdiñ (<kaçırıverdin) 6/66, aļdıñ (<aldın) 6/93, deyildiñ (<değildin) 7/24, dédiñ (<dedin) 10/82, téllediñ (<terledin) 11/87.

Üçüncü tekil şahıs: geşdi (<geçti) 1/7, dedi (<dedi) 1/11, demedi (<demedi) 1/29, de╒işdi (<değişti) 1/30, osandı mı (<usandı mı) 1/31, ġavaļandı (<havalandı) 1/44, olmadı (<olmadı) 1/58, ġazanmadı (<kazanmadı) 1/61, gėtdi (<gitti) 1/65, dutmadı (<tutmadı) 1/71, sam yėli esdi (<sam yeli esti) 1/91, gesdi (<kesti) 1/92, ġatdı (<kattı) 1/104, sóz verdi (<söz verdi) 1/120, ça╒ırdı (<çağırdı) 1/126, bitdi (<bitti) 1/154, çekilmedi (<çekilmedi) 3/5, affetdi (<affetti) 3/43, yásaġ edildi (<yasak edildi) 4/5 , başladı (<başladı) 4/5, tesbit étdi (<tespit etti) 4/12, verdirdi (<verdirdi) 4/26, gónderülleridi (<gönderirlerdi) 4/57, öretdi (<öğretti) 4/58, düredi (<türedi) 4/88, çığdı (<çıktı) 4/98, demedi (<demedi) 4/119, verüllerdi (<verirlerdi) 5/16, zefillig çekdi (<sefillik çekti) 5/27, yérişdi (<yetişti) 5/48, acıdı (<acıdı) 5/76, mefāt etdi (<vefat etti) 5/92, yoļļar açıldı (<yollar açıldı) 5/97, çíġdı (<çıktı) 5/100, geyellerdi (<giyerlerdi) 6/115, girdi (<girdi) 7/6, dėllerdi (<derlerdi) 7/15, çıhardı (<çıkardı) 8/4, gelidi (<geldi) 8/22, zehilledi (<zehirledi) 9/29, yápaļardı (<yaparlardı) 9/66, yápamadı (<yapamadı) 10/20, dáyánamadı (<dayanamadı) 10/20, atardı (<atardı) 10/22, déllerdi (<derlerdi) 10/92, düzeldi (<düzeldi) 10/115, oļmadı (<olmadı) 10/120, Çaļışmadı (<çalışmadı) 11/66, bindi (<bindi) 12/35, gelmedi (<gelmedi) 13/27, yirdi (<yerdi) 13/44, oļmadı (<olmadı) 13/45, vérildi (<verildi) 14/2, çíhdı (<çıktı) 14/14, evlendi (<evlendi)

107

14/34, dé╒işdi (<değişti) 15/3, yábdı (<yaptı) 17/17, açıldı (<açıldı) 22/3, vuruļardı (<vururlardı) 22/4, verüllerdi (<verirlerdi) 22/9, dikellerdi (<dikerlerdi) 22/17, yúkledi (<yükledi) 23/25, geşdi (<geçti) 23/39, ça╒ırdı (<çağırdı) 23/43, ūraşdı mūraşdı (<uğraştı muğraştı) 24/5, ilelledi (<ilerledi) 25/2, zam oļmadı (<zam olmadı) 25/12, geldi (<geldi) 25/14, geşdi (<geçti) 25/15, söylerdi (<söylerdi) 26/5, dé╒ildi (<değildi) 26/12, ārıdı (<ağrıdı) 26/14, geşmedi (<geçmedi) 26/16, gétdi (<gitti) 27/1, dikerdi (<dikerdi) 27/3, ġaybeddi (<kaybetti) 27/59, ġaļdı (<kaldı) 27/60.

Birinci çoğul şahısta yuvarlak ünlülü şekiller görülmektedir.

bahdu─ (<baktık) 3/1, sarardu─ (<sarardık) 3/8, ġurtuļdu─ (<kurtulduk) 3/29, otdu─ (<oturduk) 3/58, buļamadu─ (<bulamadık) 10/13, ġaļdu─ (<kaldık) 10/21, tutardu─ (<tutardık) 12/34, daşındu─ (<taşındık) 13/17, aļamadu─ (<alamadık) 14/12, başļadu─ (<başladık) 14/18, ayruļdu─ (<ayrıldık) 16/29, doļandu─ (<dolandık) 16/65, yápdu─ (<yaptık) 1/26, savurduġ (<savurduk) 4/104, söz sahibi oļduġ (<söz sahibi olduk) 4/127, çékemedú╧ (<çekemeduk) 14/8, yáşļandu╧ (<yaşlandık) 20/47, ġoyduġ (<koyduk) 24/35, sürerdúġ (<sürerdik) 5/38, giderdüg (<giderdik) 5/50, geçüdúġ (<geçirdik) 5/113, yáşardu╧ (<yaşardık) 13/8.

İkinci çoğul şahıs: geldiñiz (<geldiniz) 9/64, ġoduñuz (<koydunuz) 10/101.

Üçüncü çoğul şahıs: sevindiyele (<sevindiler) 1/18, bíndüdüle (<bindirdiler) 1/39, verdíle (<verdiler) 1/47, dėdile (<dediler) 1/110, , dédile (<dediler) 4/13, verdile (<verdiler) 10/50, ġeldiler (<geldiler) 10/79, yédiler (<yediler) 11/83, bindile (<bindiler) 17/43, çekaldile (<çekildiler) 24/3, bindüdüle (<bindirdiler) 26/19, vérdile (<verdiler) 27/6.

2.1.2.2.1.4. Belirsiz Geçmiş Zaman

Belirsiz geçmiş zaman çekimi yazı dilindeki kullanıma uygun olarak -mış/-miş, - muş/-müş zaman eklerine zamir kökenli şahıs ekleri getirilerek yapılır (Aydın, 1992:84).

Birinci tekil şahıs: gitmişim (<gitmişim) 2/5, terhis olmuşum (<terhis olmuşum) 2/5. İkinci tekil şahıs: sepmişiñ (<serpmişsin) 4/96, gelmişin (<gelmişsin) 6/141, yáPmamışıñ (<yapmamışsın) 10/121.

108

Üçüncü tekil şahıs: ġaļmış (<kalmış) 8/35, gėtmiş (<gitmiş) 1/12, gelmiş (<gelmiş) 1/12, térkedmiş (<terk etmiş) 2/13, nikah aļtına girmiş (<nikah altına girmiş) 2/14, yása─ etmiş (<yasak etmiş) 6/55, telefon ėtmiş (<telefon etmiş) 6/63, getmemiş (<gitmemiş) 6/111, geyellerimiş (<giyerlermiş) 6/118, kesellerimiş (<keserlermiş) 6/126, seçmiş (<seçmiş) 6/130, aļmış (<almış) 6/131, gėtmiş (<gitmiş) 6/131, dönderememiş (<döndürememiş) 6/132, yápacāmış (<yapacakmış) 6/134, yá─arımış (<yakarmış) 6/139, geçerimiş (<geçermiş) 6/146, déllerimiş (<derlermiş) 6/147, gėtmemiş (<gitmemiş) 7/21, izin vermemiş (<izin vermemiş) 7/21, bahmazmış (<bakmazmış) 7/23, başlamış (<başlamış) 7/24, göndermiş (<göndermiş) 7/33, ölmemiş (<ölmemiş) 8/9, yápaļļarímış (<yaparlarmış) 9/68, getmiş (<gitmiş) 10/9, bıra─mış (<bırakmış) 16/18, parçaļanmış (<parçalanmış) 25/25, aļmış (<almış) 26/33, çekalmiş (<çekilmiş) 27/17, toplamış (<toplamış) 27/18.

Birinci çoğul şahıs çekiminde şahıs ekleri -ük/-u╧ şeklinde yuvarlak ünlüdür. Metinlerde tespit edilememiştir.

İkinci çoğul şahıs çekimine derlenen metinlerde rastlanmamıştır.

Üçüncü çoğul şahıs: götürmüşler (<götürmüşler) 25/20, demişle (<demişler) 6/113, demişle (<demişler) 2/1, ġöç etmişle (<göç etmişler) 4/27, geçúmüşle (<geçirmişler) 5/2, geymişle (<giymişler) 6/114, gezememişle (<gezememişler) 6/116, getmişle (<gitmişler) 6/117, gelmişle (<gelmişler) 7/1, getúmüşle (<getirmişler) 9/86, gétmişle (<gitmişler) 10/98, ġaçumuşļa (<kaçırmışlar) 6/63, yápmışļa (<yapmışlar) 6/120, basmışļa (<basmışlar) 6/120, topļamışļa (<toplamışlar) 6/129, ġona─ļamışļa (<konaklamışlar) 7/2, yá─mışļa (<yakmışlar) 9/86, aļmışļa (<almışlar) 9/86, saļļamışļa (<sallamışlar) 10/30, yápamamışļa (<yapamamışlar) 10/37, çíharmışļa (<çıkarmışlar) 10/104, ġuļļanmışļa (<kullanmışlar) 10/105.

2.1.2.2.1.5. Gelecek Zaman

Alaçam ağzında gelecek zaman eki -aca─/-ecek şeklindedir. Ancak çekimler sırasında ekin sonunda yer alan /─/ ve /k/ ünsüzleri düşer.

109

yápduracām (<yaptıracağım) 1/131, annadanca╒ım (<anlatacağım) 6/49, ölecēm (<öleceğim) 1/17, sóylemįcem (<söylemeyeceğim) 1/134, ölícēm (<öleceğim) 1/137, bilemicēm (<bilemeyeceğim)

14/41.

İkinci tekil şahısta: çı─aca─sıñ (<çıkacaksın) 1/7, oļaca─sıñ (<olacaksın) 1/14, çaļíşicáñ (<çalışacaksın) 1/53, mutļu oļacaġsıñ (<mutlu olacaksın) 1/62, niyápícāñ (<ne yapacaksın) 4/54, o─uducān (<okutacaksın) 4/62, doļdurucaġsıñ (<dolduracaksın) 4/75, sa─lįcāñ (<saklayacaksın) 4/134, doļaşcáñ (<dolaşacaksın) 5/29, niyápcāñ (<ne yapacaksın) 5/29, ġuruducán (<kurutacaksın) 5/36, yápícān (<yapacaksın) 8/13, ġoşíca─sın (<koşacaksın) 10/45, do─uyácāñ (<dokuyacaksın) 11/10, yárarļanıcāñ (<yararlanacaksın) 11/16, çaļışcāñ (<çalışacaksın) 11/17, aļacaġsıñ (<alacaksın) 25/9, atacāñ (<atacaksın) 25/9, bilecegsiñ (<bileceksin) 1/15, bilecen (<bileceksin) 1/54, böyicegsi╒įz (<büyüyeceksiniz) 1/18, ėvleneceñiz (<evleneceksiniz) 1/18,

1/54, bilecegsiñ (<bileceksin) 1/110, yiyecēn (<yiyeceksin) 1/151, çekiceñ (<çekeceksin) 4/73, dįcegsiñ (<diyeceksin) 5/1, séçecēñ (<seçeceksin) 5/29, içeceñ (<içeceksin) 5/37, bilecēñ (<bileceksin) 5/88, díyecáñız (<diyeceksiniz) 6/46, níyáz ediceñiz (<niyaz edeceksiniz) 6/69, gedeceñ (<gideceksin) 6/123, gédecegsiñ (<gideceksin) 10/85, vazgeçeceksiñ (<vazgeçeceksin) 14/38.

Üçüncü çoğul şahıs -aca─/-ecek ekleriyle yapılır. Ancak bu ekler hikaye, rivayet veya şart çekimlerine girdiklerinde son sesleri olan -─ ve -k’yi düşürürler.

Birinci çoğul şahıs -acāz/-ecēz, -cu─ gibi şekillerle görülmektedir.

oļacāz (<olacağız) 1/18, yápdurucu─ (<yaptıracağız) 1/139, ba─ıcuġ (<bakacağız) 4/133, yápíco─ (<yapacağız) 12/14.

İkinci çoğul şahısta gelecek zaman -acañız/-eceñiz ve -aca─sı╒ız/-eceksi╒iz ekleri ile yapılır.

böyicegsi╒įz (<büyüyeceksiniz) 1/18, ėvleneceñiz (<evleneceksiniz) 1/18, díyecáñız (<diyeceksiniz) 6/46, níyáz ediceñiz (<niyaz edeceksiniz) 6/69.

110

gezecegle tozacaġļar (<gezecekler tozacaklar) 1/31, késecekle (<kesecekler) 17/20, öldürecegle (<öldürecekler) 27/57.

2.1.2.2.2. İsteme Kipleri

Fiileri; istek, emir, şart ve gereklilik kavramları içinde veren kiplerdir. Bu kiplerde zaman ifadesi yoktur sadece şekil ifadesi vardır (Doğan, 2012: 256). İsteme kipleri emir, dilek-şart, istek ve gereklilik olmak üzere dörde ayrılırlar.

2.1.2.2.2.1. Emir Kipi

Alaçam ağzında emir kipinin çekiminde bazı fonetik farklılıklar görülmektedir. İkinci tekil şahıs çekimi, yazı dilindeki gibi eksiz olarak yapılır: uzatma (<uzatma) 1/4, yávan ekmáñ olsun (<yavan ekmeğin olsun) 1/8, sorma (<sorma) 1/11, verme (<verme) 1/20, gel (<gel) 1/45 , çıhma (<çıkma) 1/59, niyápıñ (<ne yaptın) 1/60, dut (<tut) 1/60, darıļma (<darılma) 1/80, saļļan (<sallan) 1/82, sóyle (<söyle) 1/101, ören (<öğren) 1/113 , ġo (<koy) 1/113 , baġ (<bak) 1/117 , başlatma (<başlatma) 1/137 , başlat (<başlat) 1/140, haram ġatma (<haram katma) 1/145, buļaşduma (<bulaştırma) 1/146, ye (<ye) 1/151, bah (<bak) 1/154, gönder (<gönder) 3/24, aļ (<al) 3/33, ver (<ver) 3/33, bíraġ (<bırak) 4/83, deme (<deme) 4/105, yörü (<yürü) 4/106, sahļañ (<saklan) 4/134, bāļañ (<bağlan) 4/144, ānama (<anlama) 6/56, gótúnü öp (<götünü öp) 6/70, söyle (<söyle) 17/28.

Üçüncü tekil şahısta ekin sonunda geniz n’si vardır: versin (<versin) 1/4, oļsuñ (<olsun) 1/14, dutsun (<tutsun) 1/60, górilį ġaļsıñ (<görülsün kalsın) 1/61, aksıñ (<aksın) 1/96, bahsıñ (<baksın) 1/97, yįsin (<yesin) 3/24, gelsin (<gelsin) 3/24, yesin (<yesin) 4/143, hata olmasın (<hata olmasın) 6/70, gelmesin (<gelmesin) 23/32.

İkinci çoğul şahısta, ekin sonunda yine geniz n’si görülebilmektedir. aļıñ (<alın) 4/105, gótúrüñ (<götürün) 4/105.

Üçüncü çoğul şahıs eki benzeşme yoluyla daha çok -sıñnar/-siñner, -suñnar/-süñner şeklinde tespit edilmiştir: umsunna (<umsunlar) 9/14, dó╧súnne (<döksünler) 9/15.

111 2.1.2.2.2.2. Dilek-Şart Kipi

Alaçam ağzında dilek-şart çekimi yazı dilindeki gibidir. Ancak ikinci şahıslarda geniz n’si devam eder.

Birinci tekil şahıs: söylesem (<söylesem) 1/89, oļsam (<olsam) 15/7, dérsem (<gösdertsem) 16/45.

İkinci tekil şahıs: gėtseñ (<gitsen), dónseñ (<dönsen) 1/70.

Üçüncü tekil şahıs: yápmasa (<yapmasa) 1/18, olsa (<olsa) 3/67, békedebildíse (<bekletebilse) 4/131, bāļasa (<bağlasa) 4/147, yetişse (<yetişse) 5/28, gelse (<gelse) 13/32. Birinci çoğul şahıs: Dilek-şart kipinin birinci çoğul şahısta çekimine sadece “yap-” fiilinin kullanıldığı iki yerde rastlanılmıştır.

yápsaġ 5/61, nāpdisa─ (< ne yaptıysak) 4/3. İkinci çoğul şahıs: yáparsāz (<yaparsanız) 4/133.

Üçüncü çoğul şahıs: ġurtuļabilseler (<kurtulabilseler) 3/52, gétseler (<gitseler) 9/2. Ayrıca Alaçam ağzında dilek şart ekinin sonuna hitap unsuru almış şekillere de rastlıyoruz.

gelsene (<gelsene) 13/7, hésabæétsene (<hesap etsene) 27/14, ānatsana (<anlatsana) 6/141, ba─sana (<baksana) 10/11, çaļıssana (<çalışsana) 11/47, bahsana (<baksana) 16/18, ba─sana (<baksana) 18/4.

2.1.2.2.2.3. İstek Kipi

Alaçam ağzında istek kipinin sadece birinci şahıslarda çekimi vardır. Diğer şahıs çekimleri istek yerine emir ve şart ile ifade edilir.

112

diyim (<diyeyim) 1/5, diyem (<diyeyim) 1/17, temsil edim (<temsil edeyim) 1/59, aļayím (<alayım) 1/75, dį╒im (<diyeyim) 1/145, gózúñú sevim (<gözünü seveyim) 1/146, aļmiyem (<almayayım) 3/52, , bilim (<bileyim) 5/56, diyem (<diyeyim) 5/68, yoh edim (<yok edeyim) 5/81, öredeyim (<öğreteyim) 6/35, diyem (<diyeyim) 10/4, gédįm (<gideyim) 10/85, vérim (<vereyim) 10/163, taşíyám (<taşıyayım) 11/1, söyleyim (<söyleyeyim) 11/27, gósderim (<göstereyim) 11/31, söyleyim (<söyleyeyim) 24/5, bileyim (<bileyim) 25/1.

Alaçam ağzında birinci çoğul şahısta -aļım/-elim şekli görülmektedir.

uzatmíyáļım (<uzatmayalım) 1/24, niyápaļım (<ne yapalım) 1/35, hesap verelim (<hesap verelim) 3/25, ne āpaļım (<ne yapalım) 3/58, keşfedelim (<keşfedelim) 4/6, ġonuşaļım (<konuşalım) 5/10, yá─aļım (<yakalım) 6/25, ġedelim (<gidelim) 6/68, ba─aļım (<bakalım) 9/97, uzatmiyáļım (<uzatmayalım) 26/31.

2.1.2.2.2.4. Gereklilik Kipi

Yazı dilinde “-malı/- meli” ekiyle çekimlenen gereklilik kipine bölge ağzında çok az rastlanır. Bununla beraber gerekilik anlamı zaman zaman “lazım, gerek” sözcükleri ile de sağlanır. Sadece bir örnekte soru sözüyle birleşmiş eyle- fiilinde gereklilik ekinin getirildiği tespit edilmiştir.

néylemelü (< neylemeli) 7/47