5.1. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI
5.1.1. İthalatı Belirleyen Faktörlere Yönelik Çalışmalar
Literatürde ithalat talebi ile ilgili çalışmalar üç farklı boyutta kategorize edilir. Birinci tür literatür, ithalat talebini toplam gelir ve fiyatların bir fonksiyonu olarak görür. İkinci tür literatür, farklı mal guruplarına göre ayrıştırılmış ithalatı, yine gelir ve göreli fiyatların bir fonksiyonu olarak araştırmıştır. Üçüncü tür ise ithalatı, toplam gelir ve toplam harcamaların bir fonksiyonu olarak ele alır.
Bu çalışmalardan bazıları aşağıda verilmiştir.
Egwaikhide (1999), 1953-1989 tarihleri arasındaki üç aylık veriler ile Nijerya’nin ithalat fonksiyonunu kısa ve uzun dönem koentegrasyon yöntemi ile tahmin etmiştir. Reel gelir, göreli fiyatlar ve yabancı döviz rezervlerinin açıklayıcı değişken olarak kullanıldığı çalışmada, döviz kurunun ithalat üzerinde önemli bir etkisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Emran, Shilpi (1993) çalışmalarında, Hindistan ve Sri Lanka’nin toplam ithalat talebini 1952-1991 yıllarını kapsayan üçer aylık verileri kullanarak incelemişlerdir. Çalışmada ithalat talebinin belirleyicisi olarak gelir ve göreli fiyatlar bağımsız değişkenleri kullanılmıştır. Uzun dönemde gelir ve göreli fiyatların ithalat üzerinde önemli etkileri olduğu sonucuna ulaşmışlardır.
Sinha (1997); 1953-1990 dönemleri için Tayland’ın ithalat fonksiyonunu Johansen Eş Bütünleşme Yöntemi ile tahmin etmiştir. İthal ürün fiyatları, yurt içi fiyatlar ve gelir değişkenlerinin kullanıldığı çalışmada gelir esnekliği 2.14, yurt dışı fiyat esnekliği -0.76 ve yurt içi fiyat esnekliği 0.30 bulunmuştur.
Narayan, Narayan (2003); Mauritius ve Güney Afrika için GSYİH ve göreli fiyatlar değişkenlerini kullanarak ithalat fonksiyonunu tahmin etmişlerdir. ARDL Metodu’nun kullanıldığı çalışmada Güney Afrika’da gelir esnekliği 1.19, Mairutius için 0,87 bulunmuştur.
Shareef ve Tran (2007); Avustralya’nın 1959-2006 dönemi için ithalat fonksiyonunu Johansen, Engle Granger ve Kısıtsız Hata Düzeltme Yöntemleri ile tahmin etmişlerdir. Modelde açıklayıcı değişkenler olarak gelir ve göreli fiyatlar alınmıştır. Gelir esnekliği Engle Granger yönteminde 1.34 ve fiyat esnekliği -0.82 bulunmuştur. Johansen yönteminde gelir esnekliği 1.43 ve fiyat esnekliği -0.70 olarak elde edilmiştir. Son olarak kısıtsız HDM’de gelir esnekliği 1.37 ve fiyat esnekliği -0.81 bulunmuştur.
Dutta ve Ahmed (2006); 1971-1995 dönemleri için Hindistan’ın ithalat fonksiyonunu Johansen Eş Bütünleşme Yöntemi ile tahmin etmişlerdir. Modelde göreli fiyatlar, gelir ve serbestleşmeyi yansıtmak amacıyla kukla değişken kullanılmıştır. Göreli fiyat esnekliği -0.37 ve gelir esnekliği -0.03 bulunmuştur. Kısa dönem tahmininde gelirin (1.48) ithalatı büyük oranda etkilediği fiyatların ise (-0.47) fazla etkisi olmadığı gözlemlenmiştir. Kukla değişkenin (0.14) fazla bir etkisi bulunamamıştır.
Rogers (2000); 1968-1998 dönemleri için Fiji’nin ithalat fonksiyonunu tahmin etmiştir. Kısıtsız hata düzeltme modeli ile kısa ve uzun dönem esnekliklerini
ayrıştırmıştır. Buradan da uzun dönem gelir ve ithal fiyatları için uzun dönem çözümünü türetmiştir. Kısa dönem ithalat fonksiyonunda –gecikmeler ile- gelir, ithal fiyatları, reel efektif döviz kuru, vergiler alınmıştır. Kısa dönemde reel efektif döviz kuru esnekliği (0.76) ithalatın önemli bir açıklayıcısı olarak ifade edilmiştir. Uzun dönemde ise, yurt içi talebin ithalatın önemli bir açıklayıcısı olduğunu ve gelir esnekliğinin 1.76, ithalat fiyat esnekliğinin 0.56 olduğu bulunmuştur.
Uluslararası literatürde bu çalışmaların dışında; Faini (1998); gelişmekte olan ülkeler için, Homari, Matsubayashi (2001); Japonya için, Agbola (2005); Hindistan için, Chang (2005); Kuzey Kore için gelir ve göreli fiyatlar değişkenlerini kullanarak toplam ithalat talebi fonksiyonlarını tahmin etmişlerdir. Dash (2005) Hindistan için, Arize (2010) Nijerya için, Rashid (2010) Pakistan için gelir, göreli fiyatlar ve döviz rezervlerini ithalatın belirleyicisi olarak alırken, Fosu, Magnus (2010) Gana için Chani, Pervaiz, Chaundhry (2011) Pakistan için tüketim harcamaları, yatırım harcamaları ve ihracat harcamalarını bağımsız değişken olarak almışlardır.
Ulusal literatür incelendiğinde ise uluslararası çalışmalarla paralellik gösterdiği söylenebilir. Ulusal çalışmalarda da ithalatın belirleyicileri olarak çoğu çalışmada gelir, göreli fiyatlar ve döviz kurunun bağımsız değişken olarak alındığı gözlemlenmiştir. Yapılan çalışmalardan bir kaçı aşağıdaki şekilde özetlenmiştir.
Berksoy (1994) tarafından yapılan bir çalışmada ithalatın belirleyicileri 1971-1991 dönemine ait yıllık verilerle ve zaman serileri yöntemi kullanılarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Yapılan çeşitli model denemeleri sonucunda, ithalatı açıklayıcı değişkenler olarak; GSMH, reel döviz kuru ve reel döviz kurunun ve ithalatın bir dönem gecikmeli değerlerinin yer aldığı modelin daha sağlıklı sonuçlar verdiğine karar verilmiştir. Çalışmada, ithalatın gelir esnekliği 0.52, ithalatın kısa dönem fiyat esnekliği 10,5 olarak bulunurken, uzun dönem fiyat esnekliği -0,73 düzeyinde saptanmıştır. Bu sonuçlardan ithalatın fiyat esnekliğinin düşük çıkması, yapısal nedenlerle; kısa dönem esneklik değerinin pozitif olması, karar alıcıların kur değişmelerine bir gecikmeyle cevap verdikleri şeklinde yorumlanmıştır.
Özatay (1997), 1977Q1-1996Q4 periyodu için ithalat talebini iki aşamalı Engle-Granger metodolojisi çerçevesinde incelemiştir. ABD dolarıyla belirtilen ithalat için açıklayıcı değişken olarak reel gelir ve reel döviz kurunu kullanmıştır. Uzun dönemde reel gelir ve kur anlamlı çıkarken kısa dönemde yalnızca reel kur anlamlı bulunmuştur.
Kotan, Saygılı (1999); 1987Q1-1999Q1 dönemi için ithalat talebi fonksiyonunu Engle Granger koentegrasyon ve Bernanke-Sims yapısal vektör otoregresyon metotlarıyla tahmin etmiştir. OLS metoduyla yaptıkları uzun dönem ithalat talebi regresyon tahmininde gelir seviyesi, döviz kuru, büyüme oranı, TÜFE enflasyonu ve uluslararası rezervler açıklayıcı değişkenleriyle birlikte mevsimsel gölge değişkenler olarak kullanılmış ve tüm açıklayıcı değişkenler anlamlı olarak bulunmuştur. Ayrıca ithalat talebinin gelir, döviz kuru ve fiyatlara karşı inelastik olduğu bulunmuş. Kısa dönem OLS tahmininde ise enflasyon ve rezerv değişkenleri anlamlılıklarını yitirirken, gelir ve döviz kurunun büyüme oranı değişkenleri istatistikî bağlamda anlamlı bulunmuştur.
Aydın, Çıplak, Yücel (2004); ihracat arzı ve ithalat talebi fonksiyonlarını tek denklemli talep analizleri ve VAR analizi ile incelemişlerdir. İlk aşamada reel gelir, reel döviz kuru ve mevsimsel değişkenlerden oluşan uzun dönem ithalat talebi sıradan EKK yöntemiyle tahmin edilmiş ve buradan hareketle ithalatın kurlar ve milli gelir ile belirlendiği sonucuna ulaşılmıştır. İkinci aşama olarak da VAR modelinin tahmin edilmesiyle birlikte her iki modelin sonuçları karşılaştırılmıştır. Tek denklem kullanılarak hesaplanan regresyonlara bakıldığında uzun dönem ithalat talebi regresyonunda ithalatın reel gelir elastikiyeti 2 olarak bulunurken, reel efektif döviz kuru elastikiyeti 0.40 olarak bulunmuştur.
Şimşek, Kadılar (2004) çalışmalarında 1970-2002 dönemi ithalat talep fonksiyonunu belirleyen değişkenlerle talep arasında uzun dönemli ilişkiyi incelemek amacıyla, Peseran vd. (2001)’nin önerdiği sınır testi yaklaşımını kullanmışlardır. Araştırmacılar ithalat hacmi ile uzun dönemli fiyatların koentegre oldukları bulgusunu ortaya koymuştur. Elde edilen diğer bir bulgu da ithalat hacminin ülke içi fiyatlardaki artışlara duyarlı olduğudur.
Saatçioglu (2005) tarafından yapılan bir çalışmada, 1990 sonrası dönem için Türkiye açısından ithalat büyüklüğünün belirleyicilerini zaman serisi yöntemi kullanılarak araştırılmıştır. Çalışmada; GSMH, ihracat, enflasyon ve nominal efektif döviz kuru değişkenleri ithalatı açıklayıcı değişken olarak alınmış ve Johansen Çok Değişkenli Koentegrasyon Analizi’nden yararlanılmıştır. Analiz sonucunda, döviz kurunda meydana gelen değişmelerin fiyat mekanizmasının, meydana getireceği ikame etkilerinden çok gelir etkilerinin ithalat üzerinde belirleyici olduğu saptanmıştır.
Altay, Çelebioğlu (2005); Şubat 2001 ekonomik krizi sonrasında Türkiye’nin değişen ithalat fonksiyonunu Merkez Bankası döviz rezervleri, Mevduat faiz oranı, toplam sanayi üretim endeksi ve TEFE değişkenlerini kullanarak analiz etmişlerdir. Ulaşılan sonuç, ithalat üzerinde etkili olan değişkenin TEFE olduğu yönündedir.
Kalyoncu (2006) çalışmasında; ithalat fonksiyonunu 1994-2001 dönemlerinde aylık veriler kullanarak tahmin etmiştir. İthalatı, gelirin ve göreli fiyatların bir fonksiyonu olarak tanımlamıştır. Johansen tahmin sonuçlarına göre gelir esnekliği 2.28, fiyat esnekliği -1.15 bulunmuştur.
Bayraktutan, Bıdırdı (2010) çalışmalarında; 1989-2004 dönemleri arasındaki ithalat fonksiyonunu Engle Granger ve Johansen eş bütünleşme yöntemleri ile tahmin etmişlerdir. Çalışmada ithalatın belirleyicileri reel döviz kuru ile reel yurt içi gelirdir. Engle Granger sonuçları ithalatın fiyat esnekliğinin 0.31, gelir esnekliğinin 2.72; Johansen sonuçları ise fiyat esnekliğinin 0.20, gelir esnekliğinin 2.78 olduğunu göstermektedir.
Kutlar ve Şimşek (2003); 1987-2000 dönemleri için üçer aylık verilerle ithalat fonksiyonunu tahmin etmişlerdir. İthalat talebini ithal malların fiyatı, ticari olmayan malların fiyatı, ticari malların fiyatı ve gelir ile tanımlamışlardır. Kısıtlanmış ve kısıtlanmamış olmak üzere iki adet eş bütünleşme vektörü bulmuşlardır. Kısıtlanmış eş bütünleşme analizinde gelir esnekliği 1.79, kısıtlanmamış eş bütünleşme analizinde ise 1.54 bulmuşlardır. İthalatın artış oranı gelirin artış oranından fazladır. İthalat fiyat endeksinin ticari mallar fiyat endeksine oranını birden küçük ve negatif bulmuşlardır.