İran Dış Politikasına Getirdiği Yenilikler

Hatemi İran’da Cumhurbaşkanlığına seçildikten sonra dış politikada ilk iş olarak diğer ülkeler ile ilişkileri geliştirmeye ve dünyaya açılmaya çalışmıştır. Nitekim Hatemi iktidara geldikten kısa süre sonra İran’ın Avrupalı ülkelerle ilişkileri olumlu bir seyir izleme yönünde eğilim göstermiş, batılı büyükelçiler Tahran’a yeniden dönmeye başlamışlardır. İlerleyen zamanda ilk defa İran İslam Cumhuriyeti’nin bir Cumhurbaşkanı batıya ziyaretler gerçekleştirmeye başlamıştır.²⁶² Bu noktada Hatemi öncelikle İtalya ve Vatikana gitmiştir. Sonrasında ise Tokyo, Moskova, Madrid ve Paris gibi önemli ziyaretler gerçekleştiren Hatemi Medeniyetler Arası Diyalog konferansı düzenlemiş ve AB’den gelen insan hakları delegasyonunu kabul etmiştir.²⁶³ Bunların yanı sıra Rafsancani tarafından başlatılan İran’ın komşularla normalleşme politikası Hatemi tarafından da devam ettirilmiştir. Bu noktada sergilenen ılımlı ve uzlaşmacı yaklaşımında etkisiyle İslam Konferansı Teşkilatı ilk kez Aralık 1997’de Tahran’da toplanmıştır.²⁶⁴ Sonrasında Suriye ve Suudi Arabistan’a da ziyaret düzenleyen Hatemi Suriye ile İran arasında olan ittifakı bir kez daha tazelemiş, aralarında husumet olan Suudi Arabistan ile de aralarındaki sorunları kaldırmak için çeşitli adımlar atmıştır.

Hatemi’nin bu girişimi karşılığını bulmuş nitekim 2001 yılında İran ile Suudi Arabistan arasında güvenlik anlaşması imzalanmıştır.²⁶⁵

Hatemi’nin Cumhurbaşkanı olduğu dönemde İran içerde ve dışarda büyük sorunlarla karşı karşıyaydı. Hatemi İran’ın kalkınmasını ve baş gösteren ekonomik sorunların çözümünü dış politikadaki sorunların çözülmesiyle bağdaştırmıştır. Bu anlamda Hatemi yaklaşık olarak 20 yıldır dışlanmış olduğu uluslararası sisteme entegre olmaya çalışmıştır. Bu amacı nedeniyle Batı ve ABD ile ilişkilerini düzeltmeye çalışan Hatemi 1998 yılında “Şeytan Ayetleri” kitabı yazarı Salma Rüşdi’ ye yönelik verilen fetvanın uygulanmayacağına yönelik verilen güvencenin de etkisiyle İngiltere ile ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. Hatemi’nin 1998 yılında CNN muhabirine verdiği bir röportajda Rehineler Krizi konusundaki pişmanlığını dile getirmesi ve 11 Eylül 2001’de İkiz Kulelere yapılan saldırılar sonrasında saldırıları kınaması ve koalisyon       

262 Djalili-Kellner, op. cit., s. 148.

263 Adıbelli, “İran Dış Politikasında İdeolojik ve Jeopolitik Dönüşüm”, op. cit., s. 182.

264 Djalili-Kellner, loc. cit.

265 Adıbelli, “İran Dış Politikasında İdeolojik ve Jeopolitik Dönüşüm”, loc. cit.

güçlerine destek vermesi de ABD ile ilişkileri düzeltmek yolunda attığı önemli adımların somut örnekleri olmuştur.²⁶⁶

Bu dönemde İran önceki dönemlerle bağdaşmayan birçok açılım gerçekleştirmiştir. Yabancıların özellikle petrol alanına yatırım yapmaları için İran’a davet edilmeleri, Filistin konusunda Filistinlilerinde kabul etmesi halinde iki devletli bir yapının İran tarafından kabul edilebileceğinin açıklanması, İsrail’e casusluk etmekle suçlanan bir grup Yahudi’nin affedilmesi bu açılımın bazı somut örnekleridir. Bunların yanı sıra içerde de büyük bir dönüşüm gerçekleşmeye başlamıştır. Özellikle kadınların ve gençlerin toplumsal yapıdaki rolleri artmış, tiyatrolara kültürel merkezlere yatırımlar yapılmış, basın ve yayın kuruluşları artmış, bir takım hukuki düzenlemelerle İran daha özgür ve daha hukuki bir devlet haline gelmeye başlamıştır. İran iç politikasındaki bu demokratikleşme reformları İran’ın dış politikasında da etkisini göstermiş ve batılı devletlerin İran’a olan bakışlarında bazı olumlu değişimlere neden olmuştur. Nitekim iç ve dış politikada ki bu yaklaşımların etkisiyle Clinton yönetimindeki ABD İran’a nükleer faaliyetleri nedeniyle uyguladıkları ambargoyu gevşetmişler, BM’de İran’ı insan haklarını ihlal eden ülkeler listesinden çıkarmış ve Dünya Bankası İran’a tıbbi hizmetler ve altyapı alanında kullanılması şartıyla 232 milyon dolar borç vermiştir.

Bunların yanı sıra ABD’nin karşı çıkmasına rağmen Avrupa, Rus ve Japon firmaları İran’da petrol, gaz ve otomobil endüstrilerine 12 Milyar dolar değerinde yatırım yapmışlardır.²⁶⁷

2001 yılına gelindiğinde ise İran dış politikasına etki eden iki önemli gelişme ortaya çıkmıştır. Bunlardan birincisi Ocak 2001’de George W. Bush’un Amerika’da başkan olması ikincisi ise 11 Eylül 2001’de yapılan 11 Eylül saldırılarıdır.

Bush başkan olduğunda ABD ve İran arasındaki ilişkilerin düzelmesi noktasında olumlu gelişmeler yaşanmıştı ve bu noktada iyimser bir hava mevcuttu, ABD Dış İşleri bakanı Colin Powell’in ABD’nin yaptırım politikalarını yeniden değerlendirebileceğini açıklaması da bu iyimser havayı destekleyen bir gelişme olmuştu. Nitekim İran’da 11 Eylül saldırıları sonrasında bu terörist saldırıyı resmen kınamış sonrasında Afganistan’a yapılan müdahalelerde de müttefik kuvvetlerle işbirliği yapmıştır. 11 Eylül saldırıları       

266 Doğan, op. cit., s.47.

267 Adıbelli, “İran Dış Politikasında İdeolojik ve Jeopolitik Dönüşüm”, loc. cit.

sonrasında ABD, El Kaide’ye Afganistan’daki Taliban rejiminin destek verdiğini öne sürmüş ve bu nedenle Taliban rejimini yıkmak için Afganistan’a saldırma kararı almıştır. Böyle bir saldırı İran’ın kendisine düşman olan bir rejimden kurtulması anlamına gelmekteydi. Bunun yanı sıra Afganistan’da istikrarın sağlanması halinde İran’a sığınmış olan yaklaşık 2 milyon Afgan mülteci ülkelerine geri dönebilecekti ve bu da İran’ı büyük bir ekonomik yükten kurtarmış olacaktı. Yine istikrarlı bir Afganistan yönetimi sağlanabildiğinde Afganistan’da Afyon ve diğer uyuşturucuların üretimi sona erecekti ve bu da İran’ı sosyal ve güvenlik açısından rahatlatacaktı. Tüm bu faktörler bir araya geldiğinde ABD ve İran’ın Afganistan’a müdahale noktasında çıkarları uyuşmuştu. ²⁶⁸Bu anlamda İran Afganistan’a müdahalede doğrudan ABD’nin yanında olmasa da BM önderliğindeki müdahaleleri desteklemiştir. Tüm bu gelişmelerin ABD ile İran arasındaki ilişkileri olumlu yönde etkilemesi beklenirken ABD Başkanı Bush’un 29 Ocak 2002’de yaptığı bir konuşmada İran’ı Irak ve Kuzey Kore ile birlikte “Şer Ekseni” olarak nitelemesi tüm olumlu havayı bir anda sona erdirmiş ve Hatemi’yi iç politikada da zor durumda bırakmıştır. Bush’un İran’ın El Kaide militanlarına yardım ettiği yönündeki iddiaları, İran’ın Afganistan müdahalesine olumlu yaklaşımına rağmen İran’ı şer ekseni ilan etmesine neden olarak gösterilebilir.

Bunun yanı sıra Ocak 2002’de İsrail güvenlik güçleri tarafından İran’dan Filistin’e 50 tondan fazla silah götürdüğü iddia edilen bir gemiyi ele geçirmesi de İran’ın şer ekseni ülkeler içerisinde ilan edilmesinde etkili olmuştur. ²⁶⁹

ABD’nin Afganistan’dan sonra Irak’a da müdahale etmesi İran’ın ABD askerleri tarafından bir kuşatılmışlık hissine kapılmasına neden olarak İran’ı tedirgin etmiş ve sıranın kendilerinde olduğu yönünde bir endişeye kapılmalarına neden olmuştur. Bu doğrultuda İran, ABD askerlerinin en kısa zamanda Irak’tan çekilmesini ve BM öncülüğünde bir otoritenin kurulmasını istemiştir. Ancak İran yönetimi tüm bu gelişmeler karşısında yine de ihtiyatlı bir tutum sergilemiş ve tüm seçenekleri dikkate almıştır. İran doğrudan ABD’ye karşıt bir politika yerine diğer batılı ülkelerle yakınlaşmaya çalışmış, bunun yanı sıra bölge ülkeleri ve Rusya ile de yakın ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Böylelikle kendi durumunu uluslararası alanda güçlendirmeye

268 Sinkaya, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, op. cit., ss. 15-18.

269 Ibid.

çalışan İran, Irak içindeki Şii ve Kürt gruplarla da yakın ilişkiler kurmaya da büyük bir önem vermiştir.²⁷⁰

Yaşanan bu gelişmeler iç politikada muhafazakarların reformcular üzerindeki baskısını daha da artırmıştır. Bu nedenle reformcular içerde artık savunma durumuna geçmek zorunda kalmışlardır. Nitekim bu süreçte içerde reformcuların hazırladığı anayasa taslakları muhafazakarların ağırlıkta olduğu konseyler tarafından veto edilmiş, Hatemi döneminde ortaya çıkan bir çok Reform yanlısı basın ve yayın organı kapatılmıştır. Gün geçtikçe daha da güçlenmeye başlayan muhafazakarlar 2003’de belediye, 2004’de meclis ve 2005’de Cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanmışlar ve İran’da yönetimi yeniden ele almışlardır. Hatemi ise tüm bu yaşananlardan dolayı Bush’u suçlamıştır.²⁷¹