İngiltere: Köklü Politik Tiyatro Geleneği

İngiltere’de politik tiyatro en önemli çıkışını Almanya ve Amerika’da olduğu gibi I. Dünya Savaşı sonrası yapmıştır. Ne var ki, politik tiyatro İngiltere’de köklü bir geçmişe sahip olduğundan, politik tiyatronun I. Dünya Savaşı’na kadar nasıl bir seyir izlediğine kısaca değinilecektir. Raphael Samuel, İngiltere’de politik tiyatronun ilk örneklerini 19. yüzyılda bulur. Samuel, 1841 yılında Avam Kamarası’nın binasını inşa eden taş ustalarının mücadelesini konu alan ve Victoria Tiyatrosu’nda sahnelenen oyunu, İngiltere’nin ilk politik tiyatro örneği olarak değerlendirir.⁹⁵ Greve giden işçiler çareyi Victoria Tiyatrosu’nu kiralayıp durumlarını anlatan bir oyun sergilemekte bulurlar. Oyun politik tiyatronun ilk örneklerinden biri olmasına rağmen, oyundaki işçilerden birinin sözleri bu türün en önemli özelliklerinden birine işaret eder:

Bizleri köle yapacaklardı, belki daha da beter bir şey

Ama bizler hala insan olduğumuzu göstermek için greve gittik Ve mertliğe değer veren herkes bize destek verdi –

Basın dışında herkes-

Basın! Köleliğe can veren basın

Gerçek ve adalet karşısında ayak diretebilecek mi?⁹⁶

Politik tiyatronun, özellikle belgesel oyunların, günümüzde de yazılmasını tetikleyen nedenlerin 19. yüzyıldaki bir işçinin isyanıyla benzerlik göstermesi dikkat çekicidir. Günümüzde pek çok eleştirmen, belgesel oyunların yazılmasının en önemli nedenleri arasında, halkın hükümete ve medyaya olan güvenini yitirmesi olarak görür. Bu yüzden, son dönemlerde belgesel oyun yazarları, medyada yer alan bilgileri minimum düzeyde kullanırken, gerekli bilgileri röportaj yoluyla elde etme yoluna gitmektedir.

Raphael Samuel’e kıyasla Amelia Howe Kritzer, İngiltere’de politik tiyatro geleneğini daha da geçmişe götürür ve 1562’de Thomas Sackville ve Thomas

95

Samuel, Raphael., “Workers Theatre 1926-36”, Performance and Politics in Popular Drama, Ed. David Bradby, Louis James and Bernard Sharratt, Cambridge, Cambridge University Press, 1980, s. 213.

96

Samuel, Raphael, Tom Thomas., “Documents and Texts from the Worker’s Theatre Movement (1928-1936)” History Workshop, No:4, Autumn, 1977, s. 103.

46 Norton’un birlikte kaleme aldıkları Gorbuduc adlı tragedyayı örnek göstererek, İngiltere’de politik tiyatronun “gücünü köklü geçmiş”inden aldığını vurgular.⁹⁷ Püritenlerin saldırılarına karşın, İngiliz tiyatro tarihinin en parlak ve hareketli dönemi olan I. Elizabeth döneminde sahnelenen oyun, Gorboduc adlı kralın ülkeyi iki oğlu arasında bölüştürmesi sonucu yaşanan taht kavgasını konu alır. Benzer şekilde, Elizabeth döneminde yaşanan siyasi entrikaların izlerini, özellikle usta oyun yazarı Shakespeare’in oyunlarında görmek mümkündür. Günümüzde sahnelenen politik tiyatro örnekleriyle birebir örtüşmüyor olsa da, Shakespeare, işlediği tema ne olursa olsun, oyunlarının çoğunu politik bir zemine oturtmuştur. Oyunlardaki siyasi olaylar ile o dönemde tartışılan olaylar arasındaki bağlantılar bazen Shakespeare tarafından Bakire Kraliçe’nin kayıtsız kalamayacağı biçimde işlenmiştir. Shakespeare’in II. Richard oyununda kralın tahttan zorla indirildiği sahnenin, Kraliçe tarafından sansürlenmesi bu durumun en iyi bilinen örnekleri arasındadır. Bu dönemde Essex Kontu Robert Devereux ile oyundaki Bolingbroke, Elizabeth ile tahtından indirilen II. Richard arasındaki benzerlik gözden kaçamayacak kadar açıktır. 1601 yılındaki Essex isyanı oyundaki Bolingbroke’un isyanı ile özdeşleştirilmiş, hatta II.Richard, isyancıların çabasıyla isyandan sadece bir gün önce sahnelenmiştir. Böylece II. Richard “tiyatronun otoriteyi sarsmaya yönelik en önemli girişimlerinden”⁹⁸ biri olarak tarihte yerini alır.

Elizabeth döneminde altın çağını yaşayan tiyatro, iç savaş ve püritenlerin

etkisiyle 1649 yılından başlayarak 11 yıl süren bir karanlığa mahkum edilir. I. Charles’ın idam edilmesiyle başlayan iç savaş general Oliver Cromwell tarafından bastırılır. Cromwell’in parlamentonun başkanı ve sonrasında diktatör olmasıyla süren Commonwealth dönemi Cromwell’in ölümü ve sürgünde olan II. Charles’ın tahta çıkmasıyla sona erer. Sahneler, Kral II. Charles’ın tahta geçmesiyle tekrar hareketlenir. II. Charles, sürgünde olduğu dönemin çoğunu Fransa’da geçirmiş olduğundan bu dönemde tiyatroda Fransa’nın etkisi kısa sürede hissedilir. Restorasyon döneminin başlamasıyla, Elizabeth ve James dönemlerinin oyunları sahnelenmeye devam ederken, yozlaşmış aristokrasiyi işleyen komediler ön

97

Kritzer, Amelia Howe., Political Theatre in Post-Thatcher Britain : New Writing : 1995-2005, New York, Palgrave Macmillan, 2008, s .4.

98

Dollimore, Jonathan, Alan Sinfield Ed. Political Shakespeare: Essays in Cultural Materialism, Manchester, Manchester UP, 1994, s. 8.

47 plandadır. 18. yüzyılın başı ise az da olsa ilginç politik oyunlar karşımıza çıkar. Bu oyunlar özellikle Avam Kamarası’ndaki otoritesi hissedilir derecede artan Robert Walpole’u eleştirmek için kaleme alınmıştır. Walpole, kendisini yeren oyun yazarlarına engel olmak için 1737’de Ruhsat Yasası’nın (Licensing Act) çıkarılmasını sağlar. Bu yasayla, sahnelenecek oyunlar denetim altına alınır ve oyunlar ancak onaydan geçtikten sonra sahnelenir. Bu olay, özellikle İngiliz politik tiyatrosu açısından son derece önemli bir yere sahiptir. İngiltere sahneleri, oldukça uzun bir süre, 1969 yılına dek, bu yasanın etkisi altında kalacaktır.

1.1.3.1. İşçi Tiyatrosu Akımı

20. yüzyılın başlarında, işçilerin sesini duyurması için yazılan oyunlar Ruhsat Yasasına takılmasına rağmen sahnelenir. Bu durum 1928-1936 yılları arası oluşan İşçi Tiyatrosu Akımı’nın (Workers Theatre Movement) önemli sonuçlarından biridir. Tiyatro Atölyesi’nin kurucularından Howard Goorney, sol kanadın ilk defa “organize olarak” oyun sahneleme girişiminde bulunmasından dolayı, 1928 yılını ve İşçi Tiyatrosu Akımı’nı İngiltere’de politik tiyatro açısından bir dönüm noktası olarak değerlendirir.⁹⁹ Ajit-prop anlayışını benimseyen, propaganda yoluyla işçi sınıfının gerçeklerini ortaya koymaya çalışan toplulukların sayısı dikkate değer rakamlara ulaşır. 1930’ların başında İngiltere’de, Sovyet Komünist Parti’sinin prensipleri doğrultusunda oyunlar sahneleyen 150’ye yakın topluluktan söz edilir.¹⁰⁰ Bu toplulukları, burjuva sanatını reddeden Alman dışavurumculuğu ve özellikle İngiltere’de oyunları sahnelenen ve o günlerde tutuklu olan Ernst Toller etkiler.

Bu topluluklar, Tom Thomas’ın deyişiyle “toplumun ve toplumsal güçlerin röntgenini” çekmeyi başarırlar.¹⁰¹ Kömür yataklarının bulunduğu Bowhill’de, maden işçilerinin yaşamlarını konu edinen oyunların sahnelenmesi, bu saptamanın en güzel örneklerinden biridir.¹⁰²

99

Goorney, Howard, Ewan MacColl, a.g.e., s. 199.

100

Shank, Theodore., “Political Theatre in England”, Performing Arts Journal, Vol. 2, No.3, Winter, 1978, s. 48.

101

Samuel, Raphael, Tom Thomas, a.g.e., s. 107.

102

48 Bu yıllarda Manchester’da etkinlik gösteren önemli topluluklardan biri de Theatre Union olur. Ewan MacColl, öncülüğünü yaptığı bu topluluğun amacını şöyle ifade eder:

Sosyal ayaklanmaların yaşandığı, savaş ve faşizmin savaş tehlikesi yarattığı bir dönemde olduğumuz için, demokratik insanlar harekete geçmek zorunda kaldı. İnsanların barış için verdikleri mücadelenin farklı biçimleri var ve bunlardan biri de tiyatro. Manchester, demokrasinin güçlerine Theatre Union ile katkıda bulunuyor... Dünya tiyatrolarının repertuarında en çok ihtiyaç duyulan oyunlar, Theatre Union’ın sahnelerinde yerini alacaktır... Her toplumun, hak ettiği türden tiyatrolara sahip olduğu söylenir, eğer bu doğruysa, Manchaster, dünyanın en büyük endüstri ve ticaret merkezi, en iyisini hak ediyor. Theatre Union’ın amacına ulaşması Manchester halkının elindedir.¹⁰³

Bu açıklama tam da İspanya’nın iç savaşa girdiği dönemde yayımlanır. Theatre Union, bu durumun ardından toplanır ve İspanyolların faşizmle verdiği savaşı gündeme getirmek ve bölgeye yardım göndermek için bir oyun sahneleme kararı alır. Bu amaç doğrultusunda İspanyol yazar Lope de Vega’nın 1619 yılında kaleme aldığı Fuenteovejuna oyunu seçilir. Konusu itibariyle o dönem yaşananlara uygun düşmektedir. Oyun, acımasız bir diktatör karşısında ayaklanan kasaba halkının yaşadıklarını anlattığı için, “İspanya’da yaşananların mikrokozmos”u olarak nitelendirilir.¹⁰⁴

İspanya’daki savaşla hareketlenen sahneler, yeni arayışları da beraberinde getirir. Ekip ilginç çalışmalara imza atar. Almanya ve ABD’deki işçi tiyatrosu akımlarında olduğu gibi seyirci önemli bir yere sahiptir ve Theatre Union bu önemin farkındadır. Fuente Ovejuan sahnelenmeden hemen önce, oyuna gelen birkaç seyirci ile röportaj niteliğinde kısa bir görüşme yapılır. Sorulan sorulara verilen yanıtlar bir dakikayı geçmeyecek uzunlukta not alınır. Bu izleyicilerden, oyunun belli noktalarında araya girip verdikleri cevapları tekrar etmeleri istenir. İzleyici ile oyunun bütünleşmesini sağlayan seyirci ifadelerinden bazıları:

103

Portz, Charles Robert., The Study of Political Theater and Social Movements, Ph.D. Dissertation, 1995, City University of New York, s. 128.

104

49

Benim adım Arthur D. Pendleton Agecroft Colliery’de maden işçisiyim. Yarı zamanlı çalışıyorum, haftanın üç günü. İspanyolların mücadelesini destekliyorum çünkü onların mücadelesi ile benimki aynı.

Adım Mary Parkinson. Otuz dört yaşındayım, Salford Worral Atölyesinde tekstil işçisiyim. Evliyim ve iki çocuğum var, Norah dört yaşında Eddie ise on iki. Kocam ise kalıpçı ama şu an işsiz. İki senedir işsiz. Bence İspanya’da olanlar ve bizim hükümetimizin faşistleri desteklemesi gerçekten çok kötü.¹⁰⁵

Daha sonra belgesel oyunlarda sık sık karşımıza çıkacak olan röportaj tekniği Theatre Union tarafından son derece spontane ve işlevsel bir biçimde kullanılmıştır.

Theatre Union, Piscator’un başarılı prodüksiyonu Aslan Asker Şvayk ve 1935 yılında ABD’de büyük ses getiren Waiting for Lefty oyununu sahneler. MacColl, oyunu dönemin seyircisi için son derece uygun bulur:

Odett’ın oyunu bizim için ideal bir seçimdi: . . . sınıf mücadelesinin önemli bir meselesini irdeliyordu ve bunu doğrudan ve net bir biçimde yapıyordu. Konusu her kesimden işçiyi ilgilendiriyordu ve diyaloglar, temel eğlencesi Hollywood filmleri olan izleyicinin anlayacağı şekilde kaleme alınmıştı.¹⁰⁶

Theatre Union’ın başında bulunan ve önemli politik oyunları sahneye koyan Ewan MacColl, ilerleyen dönemlerde başarılı prodüksiyonlara imza atan Theatre Workshop’un kurucu isimlerden biri olur.

Özellikle 1928-1936 yılları arası varlıklarını sürdürmeyi başaran Theatre Union gibi topluluklar, II. Dünya Savaşı’na kadar işçi hareketinin bir parçası olur. Savaş sonrası yaşanan ekonomik bunalım ve etkisini hissettirmeye başlayan Soğuk Savaş’la topluluklar yok olma sürecine girer ve politik tiyatro 1960’lara kadar sessizliğini korur. Uzun süre etkinlik gösterememiş olsalar da bu dönemin toplulukları, 1970’lerde kurulan 7:84, Red Ladder in 1968, ve CAST (Cartoon Archetypal Slogan Theatre) gibi toplulukların “ideolojik kökenlerini” ¹⁰⁷ oluşturur.

105 A.e., s. xii. 106 Portz, a.g.e., s. 130. 107 A.e. s. 122.

50