İNGİLTERE’NİN İSYANCILARA SAĞLADIĞI DESTEK

İngiltere’nin bölgedeki çalışmaları, isyan yıllarından çok daha önceleri başlamıştı. İngiltere, 1800 yıllarından itibaren bölgeye gönderdiği misyonerler vasıtası ile etkili olmaya çalışmaktaydı. Bu ülke, 1806 yılında East Indiana Company (Doğu Hindistan Şirketi)’nin Bağdat’ta bir şube açmasıyla bölgede faaliyetlerine başladı. Bölge insanına “Kürt oldukları” propagandası ile Türk’ten ayrı bir şuur yaratmaya çalıştı. Şirketin başına getirilenler İngiliz ajanıydılar. Heine, Brother ve Rich adlı İngilizler, 1815 yılında Van ve Bayazıd bölgesinde meydana gelen karışıklıklarda etkili oldular.208

1919 yılına gelindiğinde İngiltere, Güneydoğu Anadolu’ya gönderdiği ajan, Edward Noel vasıtası ile çalışmalarını sürdürdü. 27 Ağustos 1919 yılında İngilizlerin yaptığı açıklama amaçlarını ortaya çıkarıyordu. “…Bizim Kürt meselesine verdiğimiz ehemmiyet,

Mezopotamya’daki yeraltı kaynaklarımız içindir…”209 _{İngilizlerin bu mücadeleleri Kurtuluş}

savaşının sonuna kadar sürdü.

Milli mücadele sonrası ise umduğunu bulamayan İngiltere farklı bir oyun oynamaya başladı. Bölgede etkinliğini Türkiye, Irak ve İran topraklarında kurulacak bir Kürdistan‘a bağladı.

208 _{Necati ÇANKAYA, Çağlar Öncesinden Günümüze Doğu Anadolu, İstanbul 2000, s.263.} 209

Musul petrol bölgesini elde edemeyen İngiltere, İran Şahı’nı da ikna ederek Ağrı topraklarına kadar elini uzattı. Yöredeki isyanı kendi amaçları için kullanmayı hedefledi.210

İngiltere’nin isyanın başlangıcı aşamasındaki etkisi, Hoybun cemiyetine verdiği destek üzerinden dolaylı olarak gerçekleşti. İsyanın yayılmasında en büyük payın sahibi Hoybun Örgütüdür. Bu örgütün kurulmasında İngiltere “Organizatör” rolü üstlendi. Hatta daha da ileri giderek Hoybun’un ilk toplantısına İngiltere’yi temsilen bir subay, Yüzbaşı Moltfoltre katıldı.211

Yapılan toplantı sonunda Hoybun Örgütü kendilerini destekleyen ülkelere karşı takınacakları tavrı dahi kararlaştırdı. Hoybuncular, Irak ve Suriye’ye ve onların koruyuculuklarını üstlenen İngiltere, Fransa ve İran devletine karşı “dostane” bir tutum içerisinde olacaklarını belirttiler. Ayrıca örgüt, Ermenilerin uluslar arası siyasal etkinliklerinden yararlanmak istediğinden onlarla ilişki kurmaya da yöneldi.212

İngiltere’nin bölgedeki olayları ve isyanı desteklemesinin kendine göre pek çok sebebi vardı. İngiltere’nin bu isyandan nasıl bir çıkarı olacağını 11 Ekim 1930 yılında Almanya’da yayımlanan Glarus Zeitung Gazetesi şöyle açıkladı:

“…İsyanın gayesi… Türkiye’yi mukavemetsiz bırakıp İngiltere ile anlaşmaya sevk etmek...”213

Gazete sadece isyanın gayesini yazmakla kalmadığı gibi İngiltere’nin bu gayeyi gerçekleştirmek için yaptıklarını da özetledi:

“…1. Kürtler İngiliz memurları tarafından teşvik ve para ile silah ile ümit ile teçhiz edildiler.

2. İngiliz hariciyesinin direktifleri mucibince hemen bütün İngiliz matbuatı Akvam Cemiyetinin müdahalesini istediler…

4. İngilizlerin Kürt harekâtından bekledikleri şu idi: Türkiye ile Rusya arasına bir “Eta tampon” sokarak Bolşevikleri tecrit etmek…”214

210

İsmet ALPARSLAN, a.g.e., s.126.

211

A.Haluk ÇAY, a.g.e., s.332.

212 _{M. KALMAN, Ağrı Direnişi, s.35.} 213 _{Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.133.} 214

Görülüyor ki isyanın yayılması yönünde İngiltere, büyük çaba sarf etti. 1930 yılında meşhur İngiliz casusu Lawrence’ı bölgeye göndererek Şeyh Sait isyanının benzerini Ağrı’da hortlatmayı planladığı yönünde iddialar da mevcuttur. İddialara göre bu şahıs Türkçe, Kırmançca ve Arapçayı çok iyi konuşuyordu. Kendisine Şeyh Hüseyin adını vermişti. Bir hatip gibi gece gündüz konuşuyor, bir dakika olsun namazını geçirmiyordu. Halkı iyice kendisine bağlamıştı. İsyanın elebaşlarından Bro Heski Tello’nun oğlu Hasan Çoktin de215 _{“onun sözlerine kanarak}

insanların Ağrı Dağı eteklerinde toplandıklarını ve isyanları başlattıklarını” belirtmektedir.216

Ayrıca ülke basınında “halk arasında Lawrence dedikodusunun çıktığı” yönünde yazılar yazıldı.217 _{Hatta Erzurum polisine konu ile ilgili olarak talimat verildiği dahi iddia edildi.}218 _Oysa

Lawrence 1921 yılında resmi olarak görevinden emekli olmuştu.219 _{Ayrıca İngiliz yetkililere göre}

sadece Anadolu’da değil Orta ve Batı Asya’nın pek çok yerinde Lawrence adı duyulmaktaydı ve tamamı asılsızdı.220 _{İngilizler bu dedikoduları Sovyetlerin uydurduğundan dahi}

şüpheleniyorlardı.221

Bu iddialar desteklenmese de, yörede bulunan Lawrence Mağarası, gerek yöre halkı arasında gerekse de yurtta bu tür dedikoduların çoğalması akla başka bir ihtimal getirmektedir. O da adı ne olursa olsun bir ajanın bölgede görev yaparak isyanı yaygınlaştırmaya çalıştığı ihtimalidir. Sonuçta İngiltere Türkiye’yi siyasi istikrara kavuşmamış bir ülke olarak dünya kamuoyuna göstermek istiyordu. Bunun için de bölgede bir ajanının bulunması muhtemeldir.

Bu arada isyancılar tarafından yöre halkı içinden de istihbarat elemanı olarak kullanılanlar vardı. Karaköse’li, Kerem takma adlı “Kigor” gibi ajanlar da kuryelik yapıyordu. Halep, Tebriz ve Irak’tan gelen casuslar, kuryeler ve eşkıyalar İran hudut komutanlığı aracılığı ile Ağrı Dağı’na gönderiliyordu. Ancak sonuç başarısızlık oldu. İsyanın başarısız olması İngiltere’yi yıldırmadı ve bölge üzerinde çabalarına devam etti.

215

İsyandan sonra Doğubayazıt’ın Çiftlikköy Köyünde yaşamıştır. Çiftlikköy, Ağrı iline 109 km., Doğubayazıt ilçesine ise 12 km mesafede ilçenin doğusunda yer almaktadır. Bro Heski Tello’nun akrabaları ise Ağrı Dağı’nın güneyinde Doğubayazıt’ta ve Çiftlikköy’de yaşamaktadırlar.

216

İsmet Alparslan, a.g.e., s.127. (İsmet Alparslan, Bro Heski Tello’nun oğlunun ifadesine dayanarak Lawrance’ın bu isyanda rol aldığını iddia etmektedir. Ancak bunu destekleyecek herhangi bir belgeye henüz rastlanmamış olması dolayısı ile bu görüşe şüphe ile yaklaşmak gerekmektedir.)

217 _{Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya No: 8589M,Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 83.549..5.,Sayı:}

4/5038

218

Bilal ŞİMŞİR, İngiliz Belgelerinde “Kürt Sorunu”, Ankara 1975, s.178.

219 _{Orhan KOLOĞLU, Lawrence Efsanesi, 2003 İstanbul, s.8.} 220 _{Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.151.}

221