İktisadi Hayat

Altın Orda Devleti kurulmadan önce Rus ticareti durgun bir dönem yaşamaktaydı. Bu durgunluğun en önemli nedeni Haçlı Seferleri ile Avrupa ülkelerinin Rus topraklarına saldırılarıdır. Haçlı birlikleri, Baltık Denizi’ne giden yolu Batı Dvina’dan olmak üzere Rus geçişleri için kapatmışlardır. Novgorod şehri, Alman ve İsveçli derebeyler tarafından sürekli saldırılara uğramış bu nedenle Novgorod şehri içe kapanarak, dış dünya ile ticari ilişkilerine son vermiştir. Bir de Rus knezliklerinin birbirleri ile olan amansız mücadelesi, gerek kendi aralarında gerekse dış ticaretin olumsuz etkilenmesine yol açmıştır. Ruslar, Altın Orda hâkimiyetine girerek Avrupa ile ticaret yapma imkanına kavuşmuşlardır.²⁹¹

1237-1240 yılları arasında yaşanan Moğol seferleri sırasında Rusya’da hemen her şeyin yağmalanması, Rus halkına şaşkınlık veren ağır bir darbedir. Bu seferler sonucunda ekonomik hareketlilik durma seviyesine gelmişti. Birçok şehir tahrip olmuş ve toplam nüfus ölümler ve esirler nedeniyle epeyce azalmıştır.²⁹²

Batu Han zamanından itibaren Altın Orda Devleti hanları ülkelerinde ticaretinin gelişmesi için büyük bir çaba vermişlerdir. Cengiz Kağan’dan itibaren bütün Moğol liderleri ticarete önemsemiş ve buna göre bir ekonomik politika izlemişlerdir.²⁹³ Altın Orda Devleti’nde en çok gelir getiren kaynak tüccarlardan alınan tamga vergisidir.²⁹⁴ Bununla birlikte halktan ve Rus knezliklerinden alınan vergilerde devlet gelirinin artmasını sağlamıştır.²⁹⁵ Batu Han ile birlikte bölgede ticari ve ekonomik ilişkiler etkinlik kazanmıştır. İpek Yolu, Altın Orda Devleti’nin ticari olarak gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.²⁹⁶ Ticaretin gelişmesi için tacirlere büyük önem verilmiştir. Karadeniz ticareti o dönemde canlı ve değerlidir. Sudak önemli bir ticaret şehri halindedir. Tacirler tarafından buraya getirilen mallar burada alıcı bulur ve ülkede bulunan mallar tacirlere

291

Kemaloğlu, Altın Orda ve Rusya, s.278.

292

Vernadsky, Moğollar ve Ruslar,s.403.

293

Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, Azer Yaran (çev.), Ankara: Onur Yayınları, 1988, s.211.

294

Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş…, s.135.

295

Mehmet Saray, Altın Orda Hanlığı, DİA, C.2, İstanbul: TDV Yayınları, 1989, s.540.

296

Ekrem Kalan, “XIII-XIV. Yüzyıllarda Kuzey İpek Yolu ve Altın Orda Hanları’nın Ticaret Politikaları”, Avrasya Etüdleri Dergisi, S.45, Ankara, 2014, s.48.

satılırdı.²⁹⁷ Batu Han yapılan seferler sonucunda zayıflamış olan ticari hayatı eski seviyesine getirmek için mücadele vermiştir. Bu durumla birlikte Batu Han devletin gelirlerini arttırmak için Kırım, Bulgar Kuzey Kafkasya ve Volga Havzası’nda vergi toplamak için ayrı bir teşkilat kurmuştur.²⁹⁸ Batu Han eli açık ve cömert bir kişiliğe sahiptir. Çevre ülkelerin hükümdarları tarafından ona gönderilen hediyeleri devlet hazinesine koymak yerine orada bulunan herkese ayrım yapmadan dağıttırırdı. Huzuruna gelen tüccarların bütün mallarını değerinden fazla ücret ödeyerek satın alırdı.²⁹⁹ Rubruk, Sudak bölgesine geldiğinde çevrede çok sayıda göllerin olduğunu ve bu göl kenarlarında tuz üretimi yapıldığını belirtmiştir. Bu tuz üretiminden Batu Han’ın büyük gelirler elde ettiğinden söz etmiştir. Rusya’nın her yerinden insanların arabalar tutarak bu tuzu almak üzere şehre geldiğini anlatmıştır. Ayrıca tuz almak için denizden de birçok geminin tuz almaya geldiğinden bahsetmektedir.³⁰⁰

Doğu ve Batı yönündeki ticarette Altın Orda şehirleri, sahip oldukları coğrafi ve stratejik konumlarından dolayı son derece önemli bir fonksiyon üstlenmekteydi. XIV. yüzyılın başlarına ait Toscana Anonimi’nde “Kim ki Cenova ve Venedik’ten Çin’e gitmek isterse; alabildiği kadar keten kumaş, ince ve kalın çuha satın almalı sonra direkt yolun bulunduğu Tana’ya gitmelidir. Orada öküzlerin, atların veya develerin çektiği arabalarla karayolundan mallarını naklettirebilir. Tana ile Hacıtarhan arasındaki yol öküzlerin çektiği arabalarla 25, develerin çektiği arabalarla ise 12 günlük bir yoldur. Bu yol üzerinde güvenliği sağlamak üzere silahlı Moğol ve Tatarlarla karşılaşmak mümkündür. Hacıtarhan’dan Saray şehrine kadar 1 günlük mesafe vardır. Bu yolda da yine Tatarlarla karşılaşılabilir. Aynı gün nehir geçilir. Saray şehrinden Saraycık’a kadar 8 gün boyunca nehir yolu kullanılır. Her ne kadar suyolu gibi kervan yolu da olsa, malların kaybolması açısından suyolları daha az risk taşımaktadır. Saraycık’tan Ürgenç’e develerle 20 günde ulaşmak mümkünken, öküz arabalarıyla bu süre 40 güne çıkmaktadır. Beraberinde malları olanlar isterlerse Ürgenç’e uğrayabilir. Nitekim Ürgenç, kumaşları satıp, gümüş sumlar kazanabileceğiniz karlı bir ticaret şehridir. Yine istenirse beraberindeki kumaşların en incelerinden birkaç balyayı burada satarak, yola gümüş sumlarla devam edilebilir. Ürgenç’ten Otrar’a kadar develerle 35- 40 günde ulaşmak mümkündür. Beraberinde malı olmayanlar Ürgenç’e uğramadan 50

297 Tihesenhousen, s.55. 298 Yakubovsky, s.38. 299 Cüveyni, s.245. 300 Ruysbroeckli, s.85.

günde Saraycık’tan direkt olarak Otrar’a da gidebilirler. Bu yol kadar iyi bir ticaret yolu yoktur, tabi ki gümüş sumunuz varsa. Aslında en iyisi kumaşlarla birlikte Ürgenç’e gelerek, malları burada satmak en büyük kârı kazandırır. Otrar’dan Almalık’a kadar yük eşekleriyle seyahatin süresi ise 45 gün olup, yolda sürekli savaşçı Moğollarla karşılaşırsınız. Almalık’tan Kamesu’ya yine eşeklerle 70 günde ulaşırsınız. Kamesu’dan ... (metinde eksik) Nehri’ne ulaşıp, 45 günlük at veya nehir yolculuğuyla Kassay’a varılır. Orada (Kassay) eldeki bütün gümüş sumları satarak, yerine bütün Çin’de ticarette kullanılan ve Kağan’ın mührünün bulunduğu baliş adı verilen kâğıt paralardan almak gerekir. Kassay’dan Çin’in başkenti Kanbalık (Hanbalık-Pekin)’a kadar 30 günde ulaşılır. Tana’dan itibaren bütün yolculuğun süresi kara ve suyoluyla

toplam 284 gündür.” şeklinde ifade edilmektedir.³⁰¹

Bu dönemde şüphesiz ekonominin temel kaynağını göçebe hayvan yetiştiriciliği oluşturmaktadır. Bölgeye gelen bütün Avrupalı seyyahların bölgedeki hayvanların fazlalığından bahsettiğini görmekteyiz. Hayvan yetiştiriciliği ile göçebeler her türlü yaşamsal gereksinimlerini karşılamaktadırlar. Hayvanların yünleri ile giyinmek için elbise yapmışlar, kilim dokumuşlar ve çadırlarını kapatmışlardır.³⁰² Hayvan ayrımı yapmadan bütün hepsini yedikleri bilinmektedir. Tatarlar için önemli bir yere sahip olan kımızın yapımı için kısrak sütünden yaralanmışlardır. Tükete bilecekleri kadar et yerler mevsime göre eğer yaz ise kış için et kuruturlardı. Hayvan derisinden, ayakkabı ve silah koşum takımları yapımında faydalanmışlardır.³⁰³ Et tüketimi onların yaşamlarında büyük bir yere sahiptir. Sebze, meyve ve bakliyat tüketimi yok denilecek kadar azdır.³⁰⁴ Sonuç olarak Rus ekonomisinin önceki döneme göre Batu Han idaresinde daha fazla geliştiğini söylemek mümkündür. Siyasi istikrarın sağlanması ile işlenen toprak miktarı artmıştır. Altın Orda döneminde köylüler vergi ödemişlerdir. Köylüler vergi ödemelerine rağmen özgür biçimde topraklarını işleyebiliyorlardı. Köylüler toprağın kiracısı durumunda olsalar bile topraklarını ekip biçtikleri sürece kimsenin onları yerinden etme hakkı bulunmuyordu.³⁰⁵

301

Kalan, XIII-XIV. Yüzyıllarda…,s.49-50.

302 Vasile’v, s.163. 303 Ruysbroeckli, s.93. 304 Carpini, s.59. 305