İkili Görev Tanımı, Teoriler ve Değerlendirme

Yapısal bir sistem ile görevlerin sınıflandırılması Gentile’nin taksonomi yayını ile ortaya çıkmıştır. Görevler çevresel bağlamda ve hareketin amacına göre kategorize edilmiştir. Benzer ve ayrı görevler arasındaki bağlantı ve görev zorluğunun

anlaşılmasında bir karkas oluşturulmasını sağlamıştır. Aynı anda birden çok görevin yapılması sosyal, fiziksel ve psikolojik dallara ayrılması nedeniyle ile anlaşılması karışıktır. Hareket ve kognitif süreçlerin aynı anda meydana gelmesi sosyal katılımın bir parçası olarak görülmektedir. Bir görevin diğerini etkilediği düşünüldüğünde ikili görev, bağımsız olarak gerçekleştirilebilen, ayrı olarak değerlendirilebilen, farklı amaçlara sahip olan iki görevin aynı anda gerçekleştirilmesi şeklinde tanımlanmaktadır. Her bir görev birbirine uymayan ve ölçülebilir, tek başına ya da farklı kombinasyonlar ile gerçekleştirilebilir olmalıdır. Sadece bilgi işlemedeki artan ihtiyaç ikili görev oluşturmaz. Dikkat yükü ve paylaşımı ikili görevi tanımlamak ve ölçmek için temel noktalardır. Kombine edilmiş görevlerde daha fazla dikkat ihtiyacı oluşacağı bilinmektedir. Görev gerçekleştirilirken bilgiler toplanır, işlenir, şekillendirilir ve yürütücü bir aksiyon planı oluşturulur. Her bir adımda süreç, bireyin durumu, görevin içeriği ve karakteristiği istenen amaç için dikkate alınması gereken faktörlerdir. Görevin zorluğu ve doğruluğu rölatiftir. Ayrıca görevi gerçekleştirirken ki potansiyel engellerin varlığı bakımından çevresel şartlar da hesaba katılmalıdır. Reaksiyon süresinin artması, performans hataları ya da değişkenliği, kullanılan vücut kısımlarının sayısı, gerçekleştirme şekillerinin sayısı çok faktörlü olarak görevin zorluğu ile ilişkilidir. Kişinin yeteneğine, göreve aşina olma ya da deneyimine bağlı olarak da görev zorluğu izafiyet kazanmaktadır. Motor-motor ya da motor-kognitif olsun engel içeren, yüksek hassasiyet ve görsel işlemleme süreci gerektiren görevlerin ikili görev karmaşasının arttırdığı görülmüştür. Böyle çok faktörlü bir yapıda kategorizasyon ve gruplama için organizasyonel bir taksonomi kullanımı yararlı görülmektedir. Bu taksonomide görev yenilik ve zorluk şeklinde iki başlığa ayrılmaktadır. Yenilik bireyin bir görevi gerçekleştirmedeki daha önceki deneyimini açıklarken, zorluk bir görevdeki komponent sayısını ve dikkat ihtiyacını tanımlamaktadır. Bu başlıkları da düşük ve yüksek şeklinde iki kategoriye ayıracak olursak verilen görevin düşük-düşük, düşük-yüksek, yüksek- düşük, yüksek-yüksek şeklinde süreç içerisindeki ilerlemesi yapılabilir. İkili görev gerçekleştirilirken görevler arasında karışma meydana gelmekte performansta gecikme ya da etkilenim görülebilmektedir. Bu sebeple görevlerin ayrılması görev performans sonuçlarını değerlendirirken ve karşılaştırırken önemli olmaktadır. Sağlıklı bir merkezi sistemde bilgi işlemleme yeteneği limitlidir. Hastalık durumunda kapasitedeki limitasyonlar belirgin hale gelmektedir. Patoloji göreve ayrılan dikkati ya da yürütücü fonksiyonun uygun şekilde paylaşımını etkileyebilir. İkili görev gerçekleştirilirken kaynak paylaşımı bir görev lehinde, eşit ya da birinden diğerine dönüşümlü biçimde olabilir.

İkili görev sırasındaki karmaşa ve ikili görevlerin nasıl gerçekleştirildiği ile ilgili olası teoriler ortaya atılmıştır. Bunlar;

Merkezi darboğaz teorisi

Bu teoriye göre kişilerin ikiden fazla görevi aynı anda gerçekleştirmedeki zorluğunun nedeni insan bilgi işleme sisteminin her bir görevi sıra ile gerçekleştirmesinden dolayıdır.

Çoklu kaynak teorisi

Dikkat kaynaklarının bölüştürüldüğü çoklu kaynak sistemleri bulunmaktadır ve birçok görev aynı anda gerçekleştirilirken aynı kaynak için yarışmazlar. Birçok dikkat mekanizmasına sahibiz ve her biri kısıtlı kaynağa sahiptir.

Merkezi kapasite teorisi

Tüm dikkat kaynaklarının bölüştürüldüğü tek bir kaynak havuzu vardır. Birçok görevi aynı anda kaynak kapasitesi aşılmadığı sürece gerçekleştirebiliriz.

Görev önceliği modeli

Yeterli dikkat kaynağı olmadığında dikkatin nasıl bölüştürüldüğünü açıklar. Kaynaklar için yarış oluştuğunda, kişi bilinçdışı strateji olarak bir karar vererek kaynak paylaştırma gerçekleştirir.

Fizyolojik refraktör periyod

İki görev arasındaki uyaran başlangıcındaki geçen zaman azaldıkça ikinci görevin reaksiyon zamanı erteleme nedeniyle uzar (Plummer ve Eskes, 2015).

Ikili görev uygulamalarında aktive olan yapılar ile ilgili çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Beyin yapılarında farklı paternde aktivite değişiklikleri gözlenebilir. Inferior frontal gyrus, anterior insula, orbitofrontal korteks, lateral prefrontaler korteks, supplementer motor korteks, anterior ve psoterior cingulat gyrus, sağ superior parietal lob, sağ intraparietal sulcus, sağ precuneus ve sağ cuneus ikili görev durumlarında tekli göreve göre fMRG’de aktivite artışı gösteren beyin yapılarıdır (Liebherr vd, 2016).

İkili görev karmaşası performans işleme karakteristiği grafiği, netlik ya da cevap süresi, dikkat paylaştırma indeksi ve ikili görev etkisi ile değerlendirilmektedir. Bazı çalışmalar birinci görevi ikili görev karmaşasında dikkate alırken diğerleri her iki görevin toplamını ve görevler arasındaki değişimi değerlendirmektedir (Liebherr vd, 2016; McIsaac vd, 2015; MacPherson, 2018).

Her bir görevin ayrı ayrı ve aynı anda gerçekleştirilmesi arasındaki fark ikili görev karmaşasını (ikili görev etkisi, İGE) göstermektedir. İkili görev performansındaki bu değişikliği değerlendirmek için geleneksel formül;

İGE (%)= İkili görev performansı – Tekli görev performansı Tekli görev performansı

Yüksek değerlerin iyi sonuç yerine kötü sonucu gösterdiği durumlarda formül başına eksi işareti eklenmektedir. Kişi değerlendirmeler arasında yukarıda bahsi geçen farklı stratejileri kullanabilir dolayısıyla her bir görev öncesinde ve sonrasında ayrı ayrı değerlendirilmelidir. Kognitif performans için genellikle geri sayı sayma ve verbal akıcılık kullanılmaktadır. Hafıza görevinin de uygun olabileceği bildirilmiştir. Motor performans için genellikle yürüyüş hızı kullanılmıştır. Klinik düzende test için kullanılacak güvenli ve geçerli bir görev geliştirilmemiştir (Plummer ve Eskes, 2015).

2.13. Yaşlılarda ve Yaşa Bağlı İşitme Kaybında İkili Görev Eğitim