İkili (Dichotomous) Başarı Yönelimleri Modeli

Öğrencilerin öğrenme süreçlerinde hangi amaçları benimsedikleri üzerine temellenen kuram ilk ortaya atıldığında iki temel boyut esas alınmıştır. İkili modelde bahsedilen ilk yönelim yeteneği geliştirme amacı taşıyan ve çeşitli araştırmalarda öğrenme yönelimi (learning goals) (Dweck ve Leggett, 1988), görev-ilgili yönelim (task-involved goals) (Nicholls, Patashnick ve Nolen, 1985) veya hakim olma (mastery) yönelimi (Ames ve Archer, 1988) olarak kavramsallaştırılan yönelim çeşididir. İkinci yönelim ise yeteneği kanıtlama veya yeteneksiz görünmekten kaçınma amacı taşıyan ve çeşitli araştırmalarda performans yönelimi (performance goals) (Dweck ve Leggett, 1988), ego-ilgili yönelim (ego-involved goals) (Nicholls vd., 1985) ve yetenek yönelimi (performance goals) olarak kavramsallaştırılan yönelim çeşididir.

Kavramlar farklı isimlendirilse de kavramların karşıladığı içerik aynı şeyi ifade etmektedir. Bu çalışmada öğrenme (learning goals) ve performans yönelimi (performance goals) kavramları kullanılmıştır.

İkili başarı yönelimleri modelinin temelini öğrenme (learning goals) ve performans yönelimleri (performance goals) oluşturmaktadır. İkili başarı yönelimleri modelinde cevap aranan soru öğrencilerin öğrenmeyi amaç olarak mı yoksa araç olarak mı gördükleridir. Eğer öğrenci öğrenmek için öğreniyor, kendini geliştirmeyi amaç ediniyorsa öğrenme yönelimli kabul edilirken; eğer sınıf geçmek, öğretmenin gözüne girmek için öğreniyor ve öğrenmeyi araç olarak kullanıyorsa performans yönelimli kabul edilmektedir (Dweck ve Leggett, 1988).

Başarı yönelimleri kuramının iki temel yöneliminden biri olan öğrenme yönelimi (learning goals) literatürde, öğrenmeye öncelik verme, başarı etkinliği üzerinde konulan bireysel hedeflere uygun olarak uzmanlaşma, yeni beceriler geliştirme, konuya hâkim olmaya odaklanma gibi nitelikler ile tanımlanmaktadır (Pintrich, 2000). Öğrenme yönelimine sahip öğrenciler genellikle içsel motivasyona sahiptirler,

yönelimi yüksek öğrenciler dersi derste öğrenmek için çaba harcarlar ve konuya hakim olmaya çalışırlar. Bu yönelime sahip öğrenciler aynı zamanda yeteneğin geliştirilebilir olduğu inancına sahiptirler. Onlar bu bağlamda yeni beceriler kazanmaya, öğrenme materyalini tam olarak anlamaya, yetenek düzeylerini geliştirmeye, öz-referanslı öğrenme hissini yaşamaya eğilimlidirler (Ames, 1992;

Nicholls, 1984).

Araştırmacılar öğrenme yönelimlerinin birçok uyumlu değişkenle pozitif yönde ilişkili olduğunu ifade etmiştir. Öğrenme yönelimi; güçlüklerle başa çıkma ve direnç gösterme (Elliot ve Dweck, 1988), problem çözme becerilerini kullanma (Bereby-Meyer ve Kaplan, 2005) ile ilişkilidir. İlgili çalışmalar öğrenme yöneliminin, çaba ve direnç gösterme (Elliot, McGregor ve Gable,1999; Akt. Tutaş, 2011), derin öğrenme stratejileri (Elliot, McGregor ve Gable, 1999; Akt. Tutaş, 2011), öğrenilen bilgiyi hatırlama (Elliot, 1999), öz-yeterlik (Kaplan ve Maehr, 1999) ve olumlu duygular (Roeser, Midgley ve Urdan, 1996) ile ilişkili olduğunu ortaya koymuştur. Görüşme tekniğini kullanan nitel çalışmalar ise öğrenme yönelimini işbirlikçi çalışma gibi uyumlu akademik davranışlarla ilişkili bulmuştur (Levy, Kaplan ve Patrick, 2004).

Ayrıca öğrenme yönelimli öğrenciler, harcanılan çabanın başarının anahtarı olduğuna inanır ve eğer çok çalışmasına rağmen başaramamış ise kendisini beceriksiz ve başarısız olarak nitelendirmenin yerine, çok basit bir şekilde doğru öğrenme stratejilerini uygulayamadığını düşünürler (Pintrich, 2003). Öğrenme yönelimine sahip öğrenciler, başarısızlık karşısında yeni stratejiler geliştirirler ve çabalarını arttırarak devam ederler, karşılaşılan problemin bir çözümü varsa onu mutlaka bulmaya çalışırlar. Öğrenme yönelimli öğrencilerin genel özellikleri şu şekilde özetlenebilir (Akın, 2006a; Dweck, 1986; Dweck ve Leggett, 1988):

• Derin bilişsel stratejileri kullanırlar,

• Zorluklar ile karşılaştığında bundan kaçmazlar,

• Yüksek motivasyona sahip olurlar,

• Yapacağı çalışmalara istek duyarlar,

• Yapacakları çalışmalara hâkim olurlar, adeta onu özümserler,

• Çok zor işler yerine, orta zorlukta çalışmalarda görev alırlar,

• Zorluklar karşısında pes etmezler.

Başarı yönelimleri kuramının iki temel yöneliminden biri olan performans yönelimi (performance goals) Dweck, tarafından öğrencilerin öğrenme çalışmalarını yeterliliklerine yönelik uygun değerlendirmeler kazanmak ve negatif değerlendirmelerden kaçınmak amacıyla yerine getirmesi olarak tanımlanmıştır (Akın, 2010). Performans yönelimli öğrenciler yetkinlik kanıtlamaya odaklanır ve öz-değer duygularını koruyup arttırmaya çalışırlar. Performans yönelimine sahip öğrenciler, yeteneğe odaklanırlar ve yeteneğin sabit olduğunu düşünürler. Bu nedenle sürekli yeteneklerini kanıtlamaya, başkalarından daha iyi olduklarını göstermeye çalışırlar (Dweck ve Leggett, 1988). Pintrich (2000), performans hedef yönelimine sahip olan öğrencilerin, bir konuyu öğrenirken diğerlerinden daha iyi olmaya ya da en azından onlardan daha başarısız sonuçlar almamaya ve diğerleri karşısında yeteneksiz görünmemeye odaklandıklarını ifade etmiştir. Performans yönelimli öğrenciler, başkalarının değerlendirme ölçütlerine çok önem verirler, başkaları tarafından iyi değerlendirmeler almaya özen gösterirler ve negatif yorumlardan mümkün olduğunca kaçınmaya çalışırlar. Bu öğrenciler, içsel motivasyona sahip değildirler. Hata yaptıklarında bunu başarısızlık olarak nitelendirir ve böyle durumlarda devam ettikleri çalışmayı kolaylıkla bırakabilirler. Bu öğrenciler zor öğrenme durumlarından kaçınarak, en az çabayla en iyi sonucu elde etmeyi isterler (Pintrich, 2000). Akın ve Çetin’in (2007) de belirttiği gibi, performans yönelimli öğrencilere göre en iyi başarı, diğerlerinin başarısız olduğu öğrenme görevlerini yerine getirebilmek veya bir işi en az çabayla yerine getirebilmektir. Daha önce değinildiği gibi öğrenme yönelimi birçok uyumlu davranışla ilişkiliyken, performans yönelimi daha çok uyumsuz davranışlarla ilişkili bulunmuştur. Özgüngör (2006), bu yönelimi kolay ödevleri tercih etme, ihtiyaç olduğunda yardım istemekten kaçınma, ezber kullanma ve zorluklarda kolayca pes etme gibi negatif akademik davranışlarla ilişkilendirmiştir. Performans yönelimli öğrencilerin genel özellikleri şu şekilde özetlenebilir (Akın, 2006a) :

• Zeki ve yetenekli görünmeye çalışlar,

• Yeteneksiz görünmekten kaçarlar,

• Çevrelerindeki insanlardan daha çok çalışırlar,

• Negatif yargılardan kaçarlar,

• Genellikle içsel olarak motive olamazlar,

• Başarısız oldukları bir işten kaçarlar,

• Kendilerini zor durumda bırakan olayları yapmazlar,

• Kendilerini yetenekli ve yeterli olduklarını göstermeye çalışırlar.

Öğrenme yönelimine sahip öğrenciler ile performans yönelimine sahip öğrenciler şu şekilde kıyaslanmıştır.

Tablo 3: Öğrenme ve Performans Yönelimli Öğrencilerin Karşılaştırılması (Tutaş, 2011)

Öğrenme Yönelimi (Learning Goals) Performans Yönelimi (Performance Goals)

İçsel Güdülenme Dışsal Güdülenme

Maksimum çaba En az çaba

Kendini referans alma Başkalarını referans alma

Çalışmaya karşı olumlu duygular Çalışmaya karşı olumsuz duygular

Beceri geliştirme Yüzeysel öğrenme

Risk alma Risk almama

Hatadan kaçmama Hatadan kaçma

Başarısızlıkları yetersiz çabaya atfetme Başarısızlıkları yeteneksiz olmaya atfetme

Yetenek geliştirme Yetenek kanıtlama

Orta güçlükteki görevleri tercih etme Kolay görevleri tercih etme

Gerektiğinde yardım isteme Yardım istemekten kaçınma