İki Felsefe Arasındaki Diyalog

Han kitap hareketini gerçekleştiren alimler Çin İslam kozmolojisini oluşturmak için İslam’daki Neo-Platonizm ve Neo-Konfüçyanzm’in bir araya getirilmesi sürecinde, Çinli Müslüman alimlerin Neo-Konfüçyanizm hakkındaki problemi: Dünyanın kökenini bulmaya çalışmalarına rağmen, yaşadığımız dünyadaki aşırı kaygılar ve vurguladıkları şeyler sebebiyle yaratanın varlığını keşfetmek ya da farkında olmak istemediler. Yaratıcı benzer şekilde “Qi” ve “Li” gibi kavramları ortaya koymuş olsalar da, genel olarak hala çok belirsizdir. Bu nedenle, İslam ve Konfüçyanizm diyaloğunun asıl meselesi kozmoloji sorunudur. Han kitap hareketini gerçekleştiren Müslüman alimler ilk önce Konfüçyüsçülük’ün sadece yaşadığımız dünyaya önem vermesinden dolayı eksikliklerini ve üzgünlüklerini söylediler. İkinci olarak Çinlilerin “gökyüzü” ve “Li” olarak yaratıcı değerlendirmesinin, heterodoks davranışlarını eleştirdiklerini belirttiler. Son olarak Neo-Konfüçyanizm’i eleştirerek onun görüş ve fikirlerini reform yapmak suretiyle İslam'ın kozmolojisini kurdular.

1. Çinli Müslüman alimler, Çin’deki Konfüçyanizm evrenin kökeni ve bileşimi konusundaki sorunların yeterince tartışılmadığını ve yeterince derin olmadığını düşünüyorlar. Çinli Konfüçyüs bilginler kaderin dünya işlerinden geldiğine inanıyor. Bu nedenle dünya işlerinin ve kaderin ayrı ayrı konuşulamayacağını söylüyorlar. Dünya işleri iyi yapıldığında Tanrı'nın onayını ve kaderini alabiliriz, fakat iyi yapmazsak Tanrı bize refah ve huzur vermez. Bu görüş, Konfüçyüsçülük’ün tutarlı iddiası haline geldi, bu nedenle Çinli Konfüçyanizm bilginlerine göre dünya işlerinin iyice yapılması onların misyonudur. Bu şekilde, kozmoloji, “gökyüzü” ve “Tanrı”nın sorulması kayıtsızdır ve sosyal etiklerin tartışılması daha önemlidir.122 _{Wang Daiyu ve Ma Zhu gibi alimler, Çin Konfüçyüsçülük’ün özelliklerini belli}

bir şekilde kavrarlar. Ma Zhu dedi ki: “Evrenin ilkin nereden gelmesinden, sonra nereye gitmesinden, orjinalin yaratılmasından, yaşam ve ölümden hiç bahsetmemektedir. Bir insanın hayatının başlangıcı, ortası, ölümü vardır, fakat Konfüçyanizm yalnızca ortasından bahsediyor, ne başlangıcından ne de ölümünden bahsetmiyor. Derin düşünceleri olan insanların

122 _{Yulan Fan(樊玉兰),Qingzhen Daxue Sixiang Jianxi(清真大学思想简析) (yüksek lisans tezi, Çin Sosyal Bilimler} Akademisi, 2001), 31.

kaçınılmaz olarak şüpheleri olur.”123 _{Ayrıca Ma Zhu “Büyük Öğreti(大学 da xue)” kitabında}

şunu da söyledi:“ Gerçeği bilmeye ulaşmak istersen mevcut olan şeylerin nedenini muhakeme etmelisin, mevcut olan şeylerin nedenini muhakeme ettikten sonra gerçeği bilmenin amacına ulaşabilirsin. Fakat mevcut olan şeyler nereden geliyor? Onların yaratıcısı kim? Kaynağı takip ederek mevcut olan şeylerin yaratıcısını bulabilirsin.”124 _{Burada, Ma Zhu, Tanrı'nın İslam’da}

olduğu halde Konfüçyanizm’de insanları nasıl yarattığını, öldükten sonra cennete veya cehenneme gitmek gibi konuları vaazlarında yer vermediğini görmekteyiz. Wang Daiyu Çin Konfüçyüsçülük’ün dünya işlerine önem vermesi ve görünmeyen yaratıcının incelenmesinin az olduğu derin bir anlayışa sahipliğini vurgulayarak şöyle ifade etmiştir: “Birisi dünyada anka kuşunu görmesede, anka kuşu vardır. Sadece görülmediği için anka kuşunun olmadığı söylenebilir mi?”125 _{Çin kültürünün araştırılmasında, Çinli Müslüman alimler Konfüçyanizm}

kültürünün dünya hayatı ve ahlakını vurguladığını, fakat kozmolojinin, “gökyüzü” ve “Tanrı” gerçeğini ihmal ettiğinin farkındadırlar. Dolayısıyla İslam'da evrenin yaratılması teorisinin netleştirilmesi ve Konfüçyanizm'in eksikliklerinin telafi edilmesi İslam alimleri tarafından gerçekleştirilen önemli bir görev haline geldi. İslam dünyasındaki Neo-Platonculuk’un kozmoloji teorisi ile Çin'in “daoistik(Taiji) diyagram” ile birleştirilerek Çin özelliklerine sahip olan İslami kozmolojiyi kurdular. Yani Taiji “her türlü doğanın orijinal meyvesi” ve Wuji “her şeyin orijinal tohumu” fakat onlardan önce “görünmez, duyulmaz ve yüce bir yaratıcı var.”126

O her şeyin yaratıcısı olan Allah'tır, Allah dünyadaki her şeyin nedenidir ve her şeyin orijinal kaynağıdır.

2. Müslüman alimler Konfüçyanizm’in “gökyüzü” veya “Li” evrenin ontolojisi olarak kabul etmesine karşı çıktılar ve bunun “Allah’a ortak koşmak” sapkınlığının olduğunu düşünüyorlardı. Wang Daiyu, gökyüzü ve toprağın insanlığın ortak bir ebeveyni olarak gören Konfüçyüsçülük de dahil olmak üzere diğer dinlere karşı çıktı. Özellikle insanların gökyüzü ve toprağa ibadet etmesine tahammül edemiyordu. “Hakiki Dinin Doğru Açıklanması(正教真 诠 _{zheng jiao zhen quan)” kitabında şöyle anlattı: “Hakiki dinler gök ve yeryüzü halkının evi}

123 _{Enxin Ma (马恩信), Qingzhen Zhinan Yizhu (清真指南译著) (Yunnan: Yunnan Halkı Yayınları, 1995), 109.}

124 _{Ma(马),Qingzhen Zhinan (清真指南), 15.}

125 _{Wang (王),Zhengjiao Zhenquan (正教真诠), 137.}

olduğu ve her türlü şeyin kullanılmak için yaratıldığını biliyorlardı. Bu nedenle insanlar her şeyden daha hayırlıdır. Fakat çoğu dinde gökyüzü ve yeryüzü büyük ebeveynler(yaratıcı) olarak değerlendirildiği için insanlar kendine küçük hissederek onlara ibadet ederlerdi.”127

Aynı zamanda Ma Zhu da şöyle söylemişti: “gökyüzü somut bir varlıktır, ancak bir forma sahip olduğu için yaratılabilir ve yaratıcı ile karşılaştırılamaz, özellikle yaratıcıyla eşit olamaz.”128

Wang Daiyu, Neo-Konfüçyanizm bilginlerinin gökyüzü ve yerin yaratıcısı “Taiji” veya “Li” olması görüşünü sorguladı. Ona göre: “Li önceden var olsa da kendi başına yaratılamaz kendisine bir emanet verilmesi gerekir. Mesela bir fikir, kalem ve kağıt ile yazılmadan önce zaten akıldadır, fakat fikir ve makaleyi yazan bir kişinin olması gerekir. Dolayısıyla Taji Allah’tan geldi ve Allah onunla gökyüzünü, yeryüzünü ve her şeyi yarattı. Bunu bilenler her şeyin tohumunu bırakıp her şeyin yaratıcısına ibadet edeceklerdir.”129 _{Ayrıca Liu Zhi de şöyle}

dedi: “Gerçek yaratıcının tek ve belli bir görünümü yoktur. O gökyüzü ve yeryüzünü yaratan hatta insanı ve her şeyi yaratan odur. Ne başlangıcı ne de sonu yoktur... Görünmez ve hiçbir bir şeye benzemez.”130 _{Demek ki Allah, zaman ve mekanı aşan, dünyayı yaratan ve tüm}

insanlığa hakim olan tek yaratıcıdır. Buradan Müslüman alimlerin “Allah'tan başka ilah yoktur” inancını değiştirilmez bir şekilde bağlı ve kararlı olduğu görülebilir ve sadece Allah’ın her şeyin kaynağı olduğuna inanırlar. Allah her şeyi yaratan, her şeyi yetiştiren, her şeyi yönetendir. Onlar Konfüçyanizm’deki gökyüzünün evrenin yaratıcısı olduğu görüşünü kabul etmiyorlar ve “ Allah’a ortak koşmak” olarak görerek şiddetle karşı çıkıyorlar. Liu Zhi iyimser olarak Neo-Konfüçyanizm’i ve İslam kozmolojisini bilmedikleri için gökyüzü ve “Li”yi eşitleyerek, her şeyin kökeni olduğu fikrinin nedenini düşündü. Liu Zhi şunu söyledi: “Eski Konfüçiyanist bilginler dedi ki: ‘Sapkınlıktan hakiki yol belli olmuyor.’ Fakat bize göre hakiki bilgiden haberi olmadıkları için sapkınlığın zararı ortaya çıkıyor. Orijinal kutsal metinleri araştırıp, hakiki bilgi öğretmekle ve peygamberlerin seçilmiş olmasıyla sapkınlığın zararı yok olabilir ve İslam gerçeğini herkes anlayabilir.”131

127 _{Wang(王), Zhengjiao Zhenquan(正教真诠), 127} 128 _{Ma (马), Qingzhen Zhinan Yizhu (清真指南译著), 209.} 129 _{Wang (王), Zhengjiao Zhenquan (正教真诠), 117.} 130 _{Liu (刘), Tianfang Dianli (天方典礼), 25.} 131 _{Liu (刘), Tianfang Dianli (天方典礼), 27.}

Elbette, Han kitap hareketi yapan alimler Konfüçyanizm’in “Allah’a ortak koşmak” olan kozmolojisini eleştirirken, Konfüçyanizm’in yararlı yanını, özellikle Neo-Konfüçyanizm’in kozmolojisini alarak yeni bir dönüşüm yaptılar. İslam ile Neo-Platonizm'ini ve Neo-Konfüçyanizmi birleştirerek Çin İslam kozmolojisini kurdular.

3. Diyalog

Neo-Platonizm’de evrenin Allah'ın dışına aktığına inanılmaktadır, ancak tüm evren aynı anda Allah'tan akamaz. Çinli Müslüman alimler Neo-Platonizm’deki “akıl” Neo-Konfüçyanizm’deki “Taiji” veya “Li”yi eşitleyerek “Taiji” veya “Li” Allah'ın dışına akan “ikinci akıl” olduğuna ve dünyadaki her şeyin “Taiji” veya “Li” den geldiğine inanmaktadırlar. Böylece İslam ve Neo-Konfüçyanizm kozmolojisinin birleşimi sağlanır. Bu bakımdan, Liu Zhi, grubun ustasıdır ve fikirleri temsili ve tipiktir. Liu Zhi’ye göre maddi dünyadan( 后 天 hou tian) önce bir önceki dünya( 先 天 xian tian) daha vardır. Bu önceki dünyanın kökeni, “isimlenemez(无称 wu cheng)”132 _{olarak özetlenmiştir. Liu Zhi, Zhou Dunyi'nin “Taiji” veya}

Taoizm'in “Tao” diye isimlendirdiği şeyin maddi dünyanın kökeni olduğunu kabul etmektedir. Fakat “isimlenemez” önceki dünyanın kaynağı olduğuna inanmaktadır. Onun “İslam’ın İlkeleri” kitabında sistematik olarak kozmolojiyi aydınlattı: “Görünmez gerçek yaratıcı Taiji’yi gönderdi, Taiji’den Yin Yang ayrıldı ve Taji, Yin Yang’ın ayrılmasından dolayı

dünyayı oluşturdu ve ondan sonra her şey doğdu.”133 _{Burada, Liu Zhi, İslam'ın}

Neo-Platonizm ile Neo-Konfüçyanizm’ini birleştiriyor ve ikisi arasındaki ustaca bağlantıyı oluşturuyor. Çin geleneksel kültürüne aşina olan her hangi bir kişi şunu okuduğunda yakınlık hissedebilir ve kabul edebilir. Bir yandan, Liu Zhi, Zhou Dunyi'nin “Taiji ve Wuji aynı şeydir” teorisini kabul ediyor. Diğer yandan, dünyanın kökeninin bununla sınırlı olmadığını ve hala derinlemesine takip edilebileceğini düşünerek ileriye doğru büyük bir adım attıyor. Taiji ve Wuji’den önce “isimlenemez” bir “yaratım ustası” ve O evrendeki her şeyin kaynağı olan “gerçek yaratıcı”nın olduğuna inanılıyor. Bu bağlamda, Wang Daiyu, Çin İslam evreni

132 _{Liu Zhi şöyle açıkladı: “İsim lenemez”, “yok” demek değildir. Evrenin yaratılması her şeyden önce “Li” vardi sonra} yaratılması başlandı. Ancak, çağrılacak bir“Li” olmadığında, bu evrenin başlangıcı, yani yaratılışın doğasıdır. İsimlendirilmesi imkansız olduğu için, farklı okullar buna "yok" diyorlar. Fakat bu doğru değil. Alımler buna“İsim lenemez” diyorlar.

oluşumu teorisini kurmak için ilk adımı atan alim oldu.

Wang Daiyu, “Hakiki Dinin Doğru Açıklanması”nda ilk defe “sayısal bir( 数 一 Shuyi)” kavramı ortaya koydu. Peki, bu Shuyi ne demek? Wang Daiyu “İslam’ın Büyük Öğretisi” kitabında şöyle söyledi: “Shuyi nedir? Varlıklar çok çeşitli olsa da, aslında kaynak aynıdır. Yani Shuyi bütün varlıkların başlangıcıdır. O kişilere göre çeşitlenen bir isme sahiptir. Mesela hizmetçi, elçiü, proxy... Her ne kadar farklı isim de olsalar da hepsi aynı şeyi karşılar... (Allah’ın) komutlarını kabul ederek çalışıyorlardı ki işte o Wuji idi.”134 _{Shuyi ise Allah’tan}

farklıdır, Wang Daiyu’nun, dediği gibi: “Shuyi gerçek yaratıcı değil... Sadece dünyadaki her

şeyin bir tohumudur.”135 _{Wang Daiyu’ya göre “Shuyi” dünyadaki her şeyin tohumu ve}

başlangıcıdır. Wang Daiyu'nun “Shuyi” kavramını çok net bir şekilde tanımladığını söylenebiliriz. Sonraki Liu Zhi ve Ma Dexin gibi Müslüman alimler bu teorik çerçeveden ayrılmadılar, sadece bu konuyla ilgili tartışmalar daha ayrıntılıdır. Örneğin, “Shuyi” ile Allah arasındaki ilişki hususunda Ma Fuchu şöyle dedi: “Diğer dinlerindeki Wuji ve Taiji sadece ‘Shuyi’dir. ‘Shuyi’ dünyadaki her şeyin tohumudur, fakat onların gerçek yaratıcısı Allah’tır.”136 _{Kısacası, Çinli Müslüman alimler İslam felsefesindeki kozmoloji oluşumu}

teorisini ve Neo-Konfüçyanizm’deki kozmik düşünceyi birleştirme sürecinde,

Neo-Konfüçyanizm’in önemli kavramlarını ve önerilerini ekleyerek, emerek ve dönüştürerek Çin İslam kozmolojisinin inşa ettiler.

Kozmoloji ve epistemoloji birbiriyle yakından ilgilidir ve kozmoloji nasılsa emiptemolojide öyle olmalıdır. Wang Daiyu'nun kozmik oluşturduğu mod: Zhenyi → Shuyi → Tiyi(somutlaşan bir 体一), fakat onun epistemolojisi tam tersidir: Tiyi → Shuyi → Zhenyi, yani etrafımızdaki her şeyi gözlemleyerek (Tiyi) ve her şeyin tohumlarını (Shuyi) görerek ve sonra da yaratıcının (Zhenyi)’nın farkında olacağız. Ma Dexin bu teoriyi “Kuran’ın Açıklanması(宝命真经直解 bao ming zhen jing zhi jie)” kitabında net bir şekilde anlattı: “Çimlerin hareketini görünce rüzgar olduğunu biliyoruz; yeşili görünce bahar olduğunu biliyoruz... Bütün dünyanın oluşumunu düşününce bir yaratıcı olduğunu fark ediyoruz.”137 134 _{Wang (王), Zhengjiao Zhenquan (正教真诠), 82.}

135 _{Wang (王), Zhengjiao Zhenquan (正教真诠), 83.}

136 _{Dexin Ma (马德新), Sidian Yaohui (四典要会) (Qinghai: Qinghai Halkı Yayınları, 1988), 83.}

Bu sebeble, Neo-Konfüçyanizm “格物致知 Ge Wu Zhi Zhi” epistemolojik düşüncesine çok benzer, Konfüçyüsçülük ise o şeyleri gözlemleyerek gerçek bilgiye ulaşabileceğine(格物致知 Ge Wu Zhi Zhi) inanmaktadır. Bu bakımdan, Çin’deki İslam ve Konfüçyüscçülük arasındaki uzlaşma sağlandı.

Han kitap hareketi büyük ölçüde İslam kültürü ve Çin kültürü arasında bir diyalogtur. Tüm evrenin bir yüce usta tarafından yaratıldığını kabul edip etmeme noktasında Konfüçyüs kültürü ve İslam kültürü arasındaki en büyük farkı oluşturduğu söylenebilir. Dolayısıyla “Allah’ın tek yaratıcı”olduğu düşüncesi diyaloğun temel içeriğidir. Çinli Müslüman alimler, Çin kültürünün yaratma teorisini dönüştürerek “Allah’ın tek yaratıcı” olarak tanınması fikrini ortaya koymuşlardır. Aynı zamanda, yaratıcının Konfüçyüs'ün “格物致知 Ge Wu Zhi Zhi” teorisi ile birleştirilecek yaratıcının nasıl tanınacağına dair bir yöntem ortaya koymuşlardır. Böylece bütün diyalog bir öncül oluşturdu. Bu öncül, diğer bakımlardan, İslam inancına halel getirmeksizin iki kültürün ortak olma arayışı ilkesini takip ediliyordu. Bu, etik diyaloğunda en belirgin özelliği olarak gözükmektedir.