İcara Sukuku

Kelime anlamı olarak, belli bir dönem, belli bir ücret karşılığında bir malın, menfaatin, gayrı menkulün veya demirbaşın mülkiyeti kiralayanda, kullanımını ise kiracıda bırakan bir kiralama sözleşmesidir. Buradaki menfaat, emek karşılığında kazanılan bir gelir de olabilir. Zira İslam ticaret anlayışında kiralama konusuna iş ve hizmet sözleşmeleri de girmektedir. Finansal leasingde olduğu gibi İcara Sukukunda da leasinge konu olan mal, malın kiralama süresi sonunda, rayiç bedelin altında bir fiyatla kiracıya devredilmektedir.(Rımaz, 2014: 99)

İcaranın finansal işlemde kullanılan leasing ile arasındaki fark, malı kiraya veren aracı kurumun mala sahip olması ya da kiralaması, kendisine ait olmayan, sahiplik ya da kullanma hakkı bulunmayan bir malı ya da hizmeti kiraya verememesidir. Diğer bir fark da, İslami ticaret kurallarına göre yasaklanmış olan faaliyetlerde İcara Sukukuna yatırım yapılamaması ve faiz gibi yasaklanmış olan fiillerle işlem yapamamasıdır. (Karabacak, 2015: 79)

İcaranın, uzun dönemli bir finansman bulma yöntemi olması, getirdiği vergisel avantajlar gibi nedenlerle işletmeler tarafından tercih edilmektedir. Malın seçimi için aracılık yapan banka veya aracı kurum da malın kirasının ödenmemesi riskine karşı malın mülkiyetini elinde tutması nedeniyle de kiraya verenler tarafından icara sistemi tercih edilmektedir. Şekil üzerinde icaranın işleyişi kısaca şöyle gösterilebilir.

İCARA SUKUKU

Şekil 10. İcara Sukukunun İşleyişi

Bir sukuk uygulaması olarak İcara sukuku, aracı kurum tarafından ihraç olunur. İhraç olunan bu sukuklar karşılığında, yatırım yapanlar (sukuk menkul değerini alanlar) belirli dönemlerde kira geliri elde ederler. Varlığı kullanacak işletme ise ihtiyacı olan makine, gayrimenkul ya da yatırım projesinde kullanmak üzere kiraladığı varlığı karşılık özel amaçlı şirkete kira ödemesi yapar. (Rımaz, 2014: 49)

Sukuk Yatırımcıları SPV (Özel Amaçlı Şirket)

Özellik itibarı ile ikincil piyasalarda da işlem görebilen İcara sukukları, ciro edilebilir özelliğe sahiptirler. İcara sukuklarının kullanma süresi boyunca bakım ve kullanımı ile ilgili masrafları malı kullanan kiracı tarafından karşılanır.

İcara sukuku, Varlık Temelli İcara sukukları ve Varlığa Dayalı İcara sukukları olmak üzere ikiye ayrılabilir. Varlık temelli olan sukuklar tahvile benzemekte olup bu sukuku elinde bulunduranlar sukuku elinde bulundurana değil, sukuku çıkarana rücu etmektedir. Varlığa dayalı sukuklar da Varlığa Dayalı Menkul değerlere benzemektedir. Sukuku elinde bulunduranlar arkasındaki varlığa rücu etmektedirler.

2.1.1.7. Teverruk

Kelime olarak nakit elde etmek para bulmak için, vadeli alınan bir ürünün yeniden satılarak nakite dönüştürülmesi işlemidir. Satın alınan bu mal ikinci el piyasada satılmaktadır. Teverruk tartışmalı bir finansman bulma yöntemidir. Teverrukun, uygulamada karşılaşılan ve en çok eleştirilen yönü, malın aynı satıcıdan vadeli alınıp tekrar nakit bedelle ucuza aynı kişiye satılması, bazen de malın hiç el değiştirmeden alınıp satılmış gibi işlem yapılmasıdır. İslam ticaret kurallarında özellikle ‘’iyne’’ denilen bu işlemin iki kişi arasında olması uygun görülmemiş, malın satıcısından başka üçüncü bir kişiye satılması olan teverruk uygulaması daha uygun görülmüştür. (Aktepe, 2018: 117)

2.1.1.8. Karzı Hasen

İslami ticaret anlayışının sosyal yardımlaşmaya ne kadar önem verdiğinin bir göstergesi olan karzı hasen kelime olarak borç, ödünç vermek anlamına gelir. Karzı Hasen, nakit veya misli nitelikte ödünç olarak alınan nakit para veya bir miktar malın, belirli bir vade sonunda herhangi bir fazlalık olmadan aynı miktarda geri ödenmesidir. Faiz ve enflasyonun yüksek olduğu toplumlarda böyle bir uygulamanın olması oldukça güçtür. Ama enflasyonun ve faizin çok düşük, hatta eksilerde olduğu toplumlarda uygulama alanı bulabilecek bir finansman bulma yöntemidir. (Aktepe, 2018: 103)

Karzı Hasen veriliş amacına göre ikiye ayrılır. Birincisi sosyal amaçlarla verilen evlenme, hastalık, eğitim, seyahat amaçlı olanlar, ikincisi ise üretim işletmelerinde işin geliştirilmesi, işyerinin büyütülmesi gibi amaçlar için verilenlerdir.

2.1.1.9. Hibrit Sukuku

Karma ve Melez olarak da adlandırılan hibrit sukuku; iki veya daha fazla sukuk türünün bir araya getirilerek oluşturulan havuzdan sukuk ihraç edilmesidir. Hibrit sukukları özellikle ikincil piyasalarda işlem görmeyen sukukların, ikinci el piyasada işlem görebilmesi için oluşturulmuş bir sukuk türüdür.

2.1.1.10. Vekalet

Vekalet kelime anlamı olarak korumak, muhafaza etmek anlamlarına gelir. Bir finansman modeli olarak da Vekalet, müşterinin elindeki fonları aracı kurum veya bankaya teslim ederek, müşteri adına İslami finans modeline uygun bir yatırım modelinde kullanılmasını sağlamak için hareket edilmesidir. Müşteri bu hizmet için vekalet ücreti olarak aralarında anlaşılan bir vekalet ücreti öder. Müşteri belirli bir alanda ve konuda yatım yapmak için banka veya aracı kuruma yetki verebileceği gibi herhangi bir seçim yapmadan da aracı kuruma istediği finansman modelinde değerlendirmek üzere de vekalet verebilir.

2.1.1.11. Diğer Sukuklar

AAOIFI’nın yayınlamış olduğu 14 adet sukuk türlerinden yaygın olarak kullanılan bu sukukların dışında daha az kullanılan sukuk türleri de mevcuttur. Menfa’a, Muzara’a, Musakat, Muarese ve İstihmar denilen sukuk türleri de mevcuttur. (Yardımvıoğlu vd., 2015: 158-172)

Menfa’a Sukuku, Aracı Kurum vasıtasıyla işletmeciye bir varlık üzerinde uzun vadeli kullanma hakkı veren ve bu varlık üzerinde elde ettiği geliri yatırımcıya kar payı olarak dağıtılmasını sağlayan bir finansman modelidir.

İstihmar ise büyük çoğunluğu gayrimenkullerden oluşmuş sukuklar üzerinde yatırım yapmayı amaçlamış bir sukuk türüdür.

Muzara’a, Musakat, Muğarese sukukları ise tarımsal faaliyetlerdeki finansman ihtiyacını karşılamak ve bunları kullanarak ürün yetiştirmeyi hedefleyen kişilere yardımcı olmayı amaçlayan bir finansman bulma modelidir. Muzara’a, ekip biçme faaliyetleri için üreticiye finansman sağlamaya yönelik olup, yetişen üründe yatırımcıya ortaklık ve üründen pay almaya yönelik, Ziraat ortakçılığı olarak da adlandırılabilecek bir sukuk türüdür. Musakat sukuku meyve veren ağaçların sulanması, Muğarese sukuku ise ağaç dikim işlerinin finansmanlarının karşılanması için başvurulan sukuk türleridir.

Tarımsal alandaki bu faaliyetler sonucu elde edilen zirai ürünlerin satışından elde edilen karlardan, Sukuk sahiplerine kar payı verilir.

Dayandığı finansman modellerine göre sukuk türlerini inceledikten sonra Sukuklar, endekslendiği kaynaklarına göre de bir ayırıma tabi tutulabilirler. Projeye, Varlığa ve Bilançoya endeksli sukuklar olarak üçe ayrılan sukuklar aşağıdaki şekilde açıklanabilir. (Rımaz, 2014: 51)

a) Projeye Endeksli Sukuklar

Yapılması planlanan bir projeye ait finansmanın sağlanması için geliştirilen bir sukuk türüdür. Projeye ait sukukların ihracıyla, sukuk sahipleri projeye hisseleri bazında ortak olur ve kar zarara katılmış olurlar. Projenin maliyeti ve tahmini satışlarından ne kadar bir gelir elde edileceği tahmin edilerek sukuk yatırımcıları tarafından değerlendirilebilir. Katar hükümeti tarafından 2003 yılında çıkarılan ve Ekim 2010 vadeli olan 700 milyon Amerikan Doları değerinde olan proje endeksli sukuklar, bu alana bir örnek teşkil etmekte olup, yıllık değişken oranı libor + 0,45 olarak belirlenmiştir. Emek Sermaye ortaklığı, Kar zarar Ortaklığı gibi köprü, havaalanı vs. projelerin gerçekleşmesine yönelik sukuklar projeye endeksli sukuklardır.

b) Varlığa Endeksli Sukuklar

Bu sukuk türünde bir varlığın bulunması ve bu varlığa dayanak olarak sukuk ihracının yapılması söz konusudur. Örneğin bir havaalanı, köprü, arazinin işletilmesi ve işletmeden elde edilen gelirlerin sukuk sahiplerine dağıtılması esasına dayanır. Belirli vadede ihraç edilebilen bu sukuk türünde, sukukları elinde bulunduran yatırımcılar bu işletmelerin hissedarı olurlar.

c) Bilançoya Endeksli Sukuklar

Bilançoya Endeksli Sukuk türünde de birden fazla projeye, finansman sağlamak amacıyla farklı ülkelerden uluslar arası sermaye piyasalarına sukuk ihraç etmeye yönelik bir sukuk türüdür. İslam Kalkınma Bankasının 2003 yılında yaptığı 2008 vadeli 400 milyon Amerikan Doları değerinde sukuk ihracı bu sukuk türüne örnektir. İslam Kalkınma Bankası topladığı bu sukuk bedellerini yine fon ihtiyacı bulunan alanlarda kullanarak hem fon toplama hem de fon kullandırma işlevini yerine getirmektedir.