Fon Kullandırma Yöntemleri

Faizsiz bankacılık faaliyetinde bulunan katılım bankaları topladığı fonlarda olduğu gibi bu fonları kullandırma yöntemlerinde de faizsiz alternatif yöntemleri sunarlar. Katılım bankalarına para yatıranların amacı, faize bulaşmadan elindeki sermayenin değer kaybetmemesi ve sermayeye ihtiyaç duyanların finansman ihtiyaçlarında bu parayı kullanarak kazandığı gelirden kar payı elde etmektir. Bu kişiler

aynı zamanda sermayesinin atıl halde kalmasını önleyerek ekonomiye de katkı sağlamaktadır.

Tüm finansman kullandırma yöntemlerinde Katılım Bankası, kar payı karşılığında kendisine para yatırmış olan yatırımcıların parasını kullanarak, ihtiyaç sahiplerine fon kullandırır. Katılım Bankaları, kullandırmış olduğu bu fonlardan elde ettiği kar paylarından kendi masraf ve gelirlerini de keserek kalan tutarları, kendisine para yatıranlara kar payı ödemesi yaparlar.

Türkiye'de 2018 yılı verilerine göre Katılım Bankalarınca büyük çoğunluğu yapılan sukuk piyasasındaki kullanılan İslami finansal araçlar aşağıdaki şekildedir. Tabloya bakıldığında bazı finansal tekniklerin hiç kullanılmadığı görülmektedir. Gerek bilinçsiz olarak yapılan işlemler, gerek alt yapının yeterince oluşmaması bazı tekniklerin kullanılmasını zora sokmaktadır. Örneğin Selem gibi çiftçilikte çok kullanılabilecek bir finansman tekniğinin, Türkiye’de henüz kullanılma oranı yok denecek kadar azdır. (Ülev vd., 2018: 141)

2018 yılı IIFM’nin yayınladığı Sukuk raporunda Türkiye’de 2013-2017 yılları arasında yapılan sukuk türleri ve tutarları ile piyasadaki kullanılma oranlarına ait tablo aşağıdaki gibidir. Vekalet sukuku en çok Katılım Bankalarınca kullanılan sukuk yöntemi olarak göze çarpmaktadır.

Tablo 10. www.ııfm.org.tr (17.02.2019) Sukuk Türü 2013-2017 Arası (milyon Dolar) Kullanılma Oranı (%) Hibrid Sukuk 67,78 0,34 Teverruk Sukuk 1.897,90 9,52 Muşaraka Sukuk 305,03 1,53 İcara Sukuk 4.742,77 23,79 Vekalet Sukuk 12.922,52 64,82 Toplam 19.936,00 100

Kaynak: IIFM 2018 Sukuk Raporu, sayfa 181.

Fon kullandırma yöntemlerinden bir kısmını önceki bölümde sukuklar konusunda sukuk çeşitleri olarak da anlatıldığından burada kısaca değinilecektir. Katılım Bankaları; Murabaha (Finansman Desteği), Mudaraba (Emek Sermaye Ortaklığı), Muşaraka (Kar Zarar Ortaklığı), Selem (İleri Vadede Teslim), İstisna (Alt yapı Yatırımlarına Endeksli), İcara (Finansal Kiralama), Teverruk (Peşin Al Vadeli Sat),

Karzı Hasen (Vadeli Getirisiz Borç Vermek) denilen ve önceki bölümde açıklanan sukuk çeşitlerinin tümünü finansman ihtiyaçlarının kullanılması yönteminde kullanırlar. 5411 sayılı Bankacılık Kanununa istinaden 01.11.2006 tarih ve 26333 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Bankaların Kredi İşlemlerine yönelik yönetmeliğinin V. Bölümün 19. maddesine göre Katılım Bankalarınca sağlanan Finansman yöntemleri şu şekilde sıralanmıştır. (Dikgöz. 2015: 20-26)

2.4.3.1. Kurumsal Finansman Desteği

Finansman Desteğine Endeksli sukuk türü olan Murabaha yönteminde; üretim, finansman gibi alanlarda, işletmeler tarafından ihtiyaç duyulan emtia, menkul, gayrimenkul, hak veya hizmetlerin satıcıdan peşin olarak satın alınır. Bu yöntemde malın maliyetinin üzerine kar eklenerek ihtiyaç sahiplerine taksitle veya vadeli bir defada ödenmesi yoluyla satış işlemi gerçekleşir. Katılım Bankalarınca kurumsal finansmana ihtiyaç duyanlar tarafından kalitesi, özellikleri tespit edilen mal, müşteriler adına onların anlaştığı fiyat üzerinden alınır. Katılım bankalarının önceden bu malları alıp stoklayarak satmak gibi bir ticari anlayışı yoktur. Bu şekilde bir ticarete girmek zaten, personel, stoklama, sermaye gibi sorunların çıkmasına neden olabileceği gibi, Katılım bankalarının, Bankalar Kanununda tüm bankalar için sayılan görevlerini de aşmaktadır. Burada anlaşılan alış ve satış fiyatları, kar payı oranları piyasadaki fiyatlara göre belirlenir. Zaten gayrimenkul gibi satışlarda, bağımsız gayrimenkul şirketlerinden ekspertiz raporu istenilmekte ve piyasa fiyatlarından farklı fiyat ve işlemlerden, belirsizliklerden kaçınılmaktadır. Rekabet ortamı gereği kar payları ve diğer bankaların faiz oranları birbirine yakın hesaplanmaktadır. Katılım Bankalarınca en çok uygulanan fon kullandırma yöntemi Kurumsal Finansman desteği yöntemidir.

2.4.3.2. Bireysel Finansman Desteği

Kurumsal Finansman Desteği gibi, burada da gerçek kişilerce ihtiyaç duyulan konut, taşıt, ev ihtiyaçları, mal ve hakların satıcıdan alınıp üzerine kar eklenerek ihtiyaç sahibi gerçek kişilere satılması işlemidir. Murabaha işlemi olarak kabul edilen bu bireysel finansman desteği, Kurumsal Finansman desteğinin gerçek kişilere uygulanması yöntemidir. Aynı zamanda Kurumsal Finansman Desteği ile beraber en çok kullanılan ve ihtiyaç duyulan fon kullandırma yöntemlerinden olan Bireysel Finansman Desteği ile piyasalarda gayrimenkuller için ekspertiz raporu, taşıt satışlarında araç kasko değeri gibi uygulamalarla piyasa fiyatları üzerinde farklı

amaçlarla işlemler yapmanın önüne geçmeye ve işlemin gerçek amacının sapmasının önüne geçmeye çalışılır.

Katılım Bankaları bireysel finansman desteği ile ev ihtiyaçları, teknolojik ürünler, beyaz eşya, mobilya, taşıt, konut vb. ihtiyaçlar için birey veya kurumlara finansman desteği sağlamaktadırlar. Bireysel ihtiyaçların fiyat tespiti için de satıcılardan ‘’Proforma fatura’’ istenir. Kurumsal finansman desteğinde olduğu gibi alınacak malın nitelikleri, kalitesi, malın alınacağı yer, fiyatı tamamen alıcı tarafından belirlenir. Alıcı ile Katılım Bankası arasında bir sözleşme akdedilir. Kredi çıktıktan sonra kesilen fatura karşılığı malın bedeli satıcıya ödenir. Daha sonra malın bedeline kar payı eklenerek alıcıya teslim edilir. Bedeli ise, taksitler halinde veya belirlenen vadede toplu olarak alıcıdan tahsil edilir.

2.4.3.3. Kar/Zarar Ortaklığı Yatırımı

Muşaraka olarak bilinen bu yöntemde, proje sahibi olan ve bu projesini gerçekleştirmek isteyen işletmeci Katılım Bankasına başvurarak fon talebinde bulunur. Proje incelendikten sonra uygun görüldüğü takdirde, işletmeci ile Katılım Bankası arasında kar zarar ortaklığına dayalı bir yatırım sözleşmesi imzalanır. Dağıtılacak kar oranları belirlenir. Katılım bankasının vermiş olduğu fonlar, kar payı geliri bekleyen ve bankanın katılım hesabına vadeli olarak para yatıran yatırımcılara ödenen kar paylarıdır. Banka hem kendi hem de kendisine para yatıran yatırımcılar adına hareket eder. Katılım Bankalarının kazandığı bu paralar kendi müşterilerine dağıttığı kar paylarıdır.

Kar Zarar Ortaklığı yatırımı ekonominin istikrarlı olduğu ülkelerde uygulama alanı bulsa da, istikrarsızlığın ve belirsizliğin yüksek olduğu ekonomilerde aşırı risk taşıyan durumlarda kullanılmaya uygun bir yöntem değildir.

2.4.3.4. Finansal Kiralama

Klasik uygulama sisteminde leasing denilen kiralama sisteminin, Katılım Bankalarınca uygulanması işlemidir. 5411 sayılı Bankacılık Kanununda finansal kiralama yapma izni katılım bankaları, yatırım bankaları ve kalkınma bankalarına verilmişken, mevduat bankalarına bu izin verilmemiştir. Mevduat bankaları da bu faaliyetler için ayrıca şirketler kurup, şirketleri üzerinden bu faaliyetleri yapmaktadırlar. 21.11.2012 tarih ve 6361 sayılı Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman Şirketleri Kanununu ile bu konuda bir yasal düzenleme mevcuttur. Finansal kiralama işlemi, İslami finansman modelinde İcara adıyla uygulanmaktadır.

Kişi veya kurumlar ihtiyaç duydukları makine, teçhizat vb. malların kiralanması için katılım bankalarına başvurur. Banka ise kişi ve kurumların ihtiyaç duyduğu malzemeleri satın alarak başvuru sahiplerine kiraya verir. Kiralama belirli süreli olup, sürenin sonunda sembolik bir rakamla makine, teçhizat vb. malzemeler ihtiyaç sahibine satılır. İhtiyaç sahibi bu makineleri satın alabileceği gibi, kira süresi sonunda tekrar iade de edebilir. Kiralama konusuna taşınır veya taşınmaz mallar konu olabilir. İcara uzun vadeli bir fon kullandırma yöntemidir. Kiralama süresi içerisinde malın bakım ve masrafları kiracıya aittir. Kiralama süresinin malın ekonomik ömrünün yüzde sekseninden büyük bir oranını geçmesi, yapılan kira ödemelerinin de Net Bugünkü Değerlerinin toplamının malın rayiç bedelinden yüzde doksanından büyük olması durumunda başvurulan bir yöntem olarak seçilir.(Fındık, 2016: 70)

Katılım Bankaları ise kendilerine fon yatıran yatırımcılar adına bu işlemi yaparak elde ettiği gelirden, kendi masraf ve gelirlerini kestikten sonra kalan kar paylarını yatırımcılara öder. Kar zarar ortaklığından farklı olarak burada önceden belirlenmiş bir kira geliri mevcuttur. Katılım bankaları uygulamada kendilerine ait varlıkları kiraya verdikleri gibi, başkasından kiraladığı bir malı da kiraya verebilir.

2.4.3.5. Mal Karşılığı Vesaikin Finansmanı

Genellikle yurtdışından ithal edilen mallar için uygulanan ve Dış Ticaret Ve Kambiyo mevzuatına uygun olmak şartıyla, katılım bankası tarafından, yatırımcı (fon kullanan) için yurtdışından alınacak malın bedelinin peşin ödenerek, yatırımcıya taksitle satılması işlemidir. Akreditif işlemine benzetilse de uygulamada farklıdır. İhraç edilecek olana mallar için de uygulama çeşidi de mevcut olmasına rağmen Türkiye’de henüz uygulanma alanı bulamamıştır.

2.4.3.6. Ortak Yatırımlar

Gelişme potansiyeli olup, sermaye ihtiyacı olan şirketlere sermaye koyarak ortak olmaya yönelik bir finansman kullanma modelidir. Kanunda belli şartlar getirilmiş olup, elde edilen ortaklık payının en fazla yedi yıl elde tutulup bu süre sonunda halka arz yoluyla ortaklıktan çıkmayı gerektirir. Finansman sağlanan şirketin yönetim ve ortaklık yapısına göre belli bir süreyi kapsayacak şekilde bir sözleşme düzenlenir.