İbn Hacer’in Kendisinden Önceki Muhaddislere Yönelttiği Eleştiriler

İbn Hacer’in eleştirilerine maruz kalmayan âlim neredeyse yoktur. Ancak bizim eleştirdiği tüm âlimlere tezimizde yer vermemiz mümkün değildir. Bu konu müstakil bir çalışma konusudur. Ancak özgünlüğün bir nev’i eleştiri olduğunu kabul edersek örnek babından da olsa eleştirdiği birkaç âlime yer vermek istiyoruz.

1- Buhârî. İbn Hacer’in Buhârî’ye olan hayranlığı ve Buhâri müdafaası bilinmektedir. Buhârî’den rivâyette bulunan râvilerin testi geçtiğini belirtmektedir. Ancak

335 Münâvî, Feydü’l-Kadir, 1/11; Avnu’l-Ma’bûd, (Sünen-i Ebî Dâvûd ile birlikte), IV, s. 178.

336 Fazlur- Rahman, İslȃm’da İhya ve Reform, (çev. Fehrullah Terkan), Ankara, 2006, s. 169.

337 İbn Hacer, Tevali’t-te’sis bi-meâlî İbn İdris, Bulâk Matbaası, Kahire, 1300, s. 48.

338 Havlî, Emin, el-Müceddidûn fi’l-İslâm, Dârü’l-Ma‘rife, Kahire, 1965, s. 12.

339 Kandemir, M. Yaşar, “İbn Hacer el-Askalânî”, DİA, XIX, s. 517.

103 buna rağmen Buhârî’nin isabet etmediğini düşündüğü yerlerde onu tenkit etmekten de imtina etmemiştir. İbn Hacer, Muhammed b. İsmail’in eserinin “İmâmın sütresi cemaatin de sütresi kabul edilir babı”nda³⁴⁰ İbn Abbas’tan mervî olan rivâyetin bab başlığına uygun olmadığını belirtmektedir. Buhârî’nin mezkûr babda İbn Ömer ve Ebû Cühayfe rivâyetlerini zikrettiğini her iki hadisin bab başlığına uygun olduğunu ancak İbn Abbâs’tan gelen rivâyetin bab başlığına uygun düşmediğini; bu nedenle Buhârî’nin tercihinde hakka isâbet etmediğini belirtmektedir. ³⁴¹

İbn Hacer’in Buhârî’yi tenkit ettiği bir diğer yer şu hadistir: “Yüce Allah, Âdem’i kendi sureti üzerinde yarattı. Boyunun uzunluğu altmış zirâ‘ idi.³⁴² Allah ona, git şurada oturan Meleklerin yanına var ve onlara selam ver! Alacağın selamı dinle! Zira bu selamlaşma hem senin hem de senden sonra gelen neslinin selamlaşma şekli olacaktır.

Bunun üzerine Âdem (a.s.) Meleklere, es-Selamü aleykum dedi. Onlar da, es-Selâmu aleyke ve rahmetullah diyerek karşılık verdiler. Ve rahmetullah ilave ettiler. Cennete giren herkes Âdem’in sureti üzere girecektir. İnsanlar şu ana kadar kısalmaya devam ederler.”³⁴³

Bu hadis, bazı ziyadelerle birçok hadis kaynağında yer almaktadır. İbn Hacer’in bu hadis ile ilgili yaklaşımını vermek istiyoruz: ةفلاسلا مملأا راثأ نم نلآا دجوي ام رملاا اذه يلع لكشيو

يلع لدت مهنكاسم ناف دومث رايدك لا بيترتلا مهيضتقي ام بسح يلع لوطلا ةطرلفم نكت مل مهتاماق نأ

لاو قباس

ملو ةملاا هذه لوا نيبو مهنيب يذلا نامزلا نود مدا نيب مهنيب يذلا نامزلا نأو ميدق مهدهع نأ كش يلا يل رهظي

لاكشلاا اذه ليزي ام نلآا

=Hadisin ifade ettiği durumu müşkil hale getiren önceki ümmetlerin arkeolojik kalıntılardır. Semûd kavminin evleri gibi. Boyların daha önce bahsedildiği şekilde aşırı derecede uzun olmadığı yaşadıkları evlerden görülecektir. Kuşkusuz onlar, çok önce yaşamışlardır. Onlarla Âdem arasındaki zaman dilimi bu ümmetin ilkleri ile onlar arasındaki zamandan daha yakındır. Şu ana kadar söz konusu hadisin müşkilini giderecek bir durum bana izhâr olmuş değildir.³⁴⁴

İbn Hacer’in Buhârî’yi tenkit ettiği bir başka rivâyet “Ka‘b b. Mâlik’in cariyesinin, taşla kestiği hayvanın etinin yenilmesi” ile ilgili hadistir. Buhârî, bu hadisi râvî Nafî’den değişik turukla rivâyet etmektedir. İbn Hacer, hadiste var olan illet bariz olduğundan buna

340 Buhârî, Salât, 89, Hadîs no: 493.

341 İbn Hacer, Fethu’l-bârî, I, s. 571.

342 Bir zirâ‘ yaklaşık 64 cm’dir.

343 Buhârî, Ehâdîsü’l-enbiyâ, 1, Hadis No: 3326

344 İbn Hacer, a.g.e., VI, s. 367.

104 cevap vermenin çok zor olduğunu ve hadisi tenkit eden Dârekutnî’nin haklı olduğunu açıklamaktadır.³⁴⁵

2- İbn Hazm. İbn Hacer’in çokça eleştirdiği âlimlerden biri de İbn Hazm’dır. Ona göre İbn Hazm’ın “hâfızası çok güçlüdür. Hâfızasına güvendiği için de ta‘dîl, tecrîh ve râvilerin isimlerini açıklamada yakışıksız bir kuruntu içinde olmuştur.³⁴⁶ İbn Hacer, İbn Hazm’ı Lisânu’l-mîzân ve Takribü’t-tehzib başta olmak üzere birçok eserinde sert bir şekilde tenkit etmektedir.³⁴⁷

3- Hanefî Âlimler. İbn Hacer isim vermeden bazı Hanefî bilginlerini ‘gulat’

olmakla ithâm etmiştir.³⁴⁸

4- Gazzâlî. İbn Hacer, Gazzâlî’yi mürsel hadisi eksik ta‘rif etmekle eleştirmiştir.³⁴⁹ 5- Meyyânicî. Meyyânicî’nin Buhârî ve Müslim’in sıhhat şartlarını taşımayan hiçbir hadise eserlerinde yer vermediğini belirtmektedir. Meyânicî’ye göre; bir hadisin sahîh olabilmesi için onu Hz. Peygamber’den iki sahâbi her sahâbiden de dört veya daha fazla tâbiîn, her tâbiînden de en az dört râvînin rivâyet etmiş olması şarttır. İbn Hacer,

“Meyyânicî’nin bu görüşü nakledilmeye bile değer değildir”³⁵⁰ demek sureti ile ağır bir eleştiride bulunmuştur.

6- İbn Dahiyye. İbn Hacer, İbn Dahiyye’yi hasen hadisi eksik ta‘rif etmekle tenkit etmiştir.³⁵¹

7- İbn Cemâa. İbn Hacer, hasen hadis için en güzel tanımı yaptığını belirten hocasını eleştirmekten çekinmemiştir. Zira ona göre, İbn Cemâa’nın yaptığı tanım, güzel olmak bir yana tanım olmaktan uzaktır.³⁵²

8- Zehebî. İbn Hacer, cerh ve ta‘dilde uzman olan Zehebî’yi tenkit etmektedir.

Zehebî, Midlâc b. Amr es-Sulemî’nin biyografisi yazarken “kim olduğu bilinmemektedir.” tespitinde bulunmaktadır.³⁵³ İbn Hacer, Zehebî’yi İbnü’l-Cevzî’ye uymakla ithâm edip tenkit etmektedir.³⁵⁴

345 İbn Hacer, Hedyu’s-sârî, s. 395.

346 İbn Hacer, Lisânu’l-mîzân, IV, s. 198.

347 Bkz. İbn Hacer, Lisânu’l-mîzân, I, s. 218, 219, 223, 224, 231, , 432, 2, 108, 135, 157, 159, 3, 338, 419, 410, 4, 447 Takribu’t-tehzib, I, 30, Tehzîbü’t-tehzîb, 3, s. 423, 8, 146, 241, 9, 518, 11, 8, 378, 12, 422,

348 İbn Hacer, en-Nüket, s. 346.

349 İbn Hacer, a.g.e., s. 347.

350 İbn Hacer, a.g.e., s. 91.

351 İbn Hacer, a.g.e., s. 222.

352 İbn Hacer, a.g.e., s. 224.

353 Zehebî, Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl, IV, s. 86.

354 İbn Hacer, Lisânu’l-mîzân, VIII, s. 23.

105 9-İbn Sa‘d. İbn Hacer, Nafi’ b. Ömer el-Cumhî nedeni ile İbn Sa‘d’ı tenkit etmektedir: “İbn Sa‘d’ın bu görüşünde sorun vardır. Zira o, Vâkıdî’yi taklit etmiştir.

Araştırmadan ona güvendiği için hata etmiştir. Vâkıdî, Medine ehlinin metodundan Irak ehli metoduna doğru bir sapma içinde olmuştur.”³⁵⁵

10- Yakub el-Fesevî. İbn Hacer, Zeyd b. Veheb el-Cuheynî sebebi ile el-Fesevî’yi şiddetle eleştirmektedir. Ona göre el-Fesevî, mezkûr sahabîyi tenkit etmede aşırı gitmiştir.³⁵⁶

11- İbn Abdilberr. İbn Hacer, İbn Abdilberr’i eserine el-İstîâb ismini vermesi nedeni ile şu sözlerle tenkit etmiştir: “İbn Abdilberr daha önceki âlimlerin eserlerindeki tercemeleri kapsadığını zannettiği için kitâbının adını el-İstîâb koydu. Oysa kitâbında birçok kimseye yer vermemiştir.”³⁵⁷

Tenkit bir anlamda yapılanları eksik görmek ve kâmil olanı ortaya koymak için çaba göstermektir. Bu olgu, özgünlüğün öncü koşuludur. Tenkitsiz özgünlükten söz etmek münkün değildir. İbn Hacer’in eleştirdiği âlimlerin hüviyetlerine bakıldığında tenkit ruhuna sahip biri olduğu daha iyi görülecektir.