İş-Aile Çatışması ve Psikolojik Sağlık İle İlişkisi

İş rolü ve aile rolü, insanların büyük çoğunluğunun hayatları boyunca sahip oldukları en önemli iki roldür. İş ve aile yaşamıyla birlikte bireylerin maruz kaldıkları çatışma, literatürde iş aile çatışması ve aile-iş çatışması şeklinde çift yönlü olarak araştırmalara konu olmuştur. Özellikle kadınların işgücü piyasasındaki istihdam oranlarının artışı, çalışma şekillerindeki değişimler ve yoğun çalışma saatleri klasik aile yaşamında önemli değişimlere sebebiyet vermiştir. Tüm bu değişimlerle birlikte hem işin hem de ailenin bireyden beklentileri artmakta ve farklılaşmaktadır. Şüphesiz bu değişim, iş ve aile yaşamı arasındaki dengeyi bozarak, bir çatışma yaşanmasına uygun zemin hazırlamaktadır (Turunç ve Erkuş, 2010:416). Bireylere hem ailesi ve hem de işi tarafından belirli görev ve sorumluluklar yüklenmekte, bu görev ve sorumluluklar her zaman uyum içerisinde olamadığından rol çatışması yaşanabilmektedir.

Greenhaus ve Beutell iş aile çatışmasını 1980’lerde tartışmaya ilk açanlardır. Bu araştırmacılar iş aile çatışmasını (1985:77), “iş ve aileden kaynaklı rol taleplerinin uyumsuzluğu” şeklinde tanımlamışlardır. Parasuraman ve Simmers ise (2001:556), iş aile çatışmasını “iş ve aile rollerinin aynı zamanda ortaya çıkmasından kaynaklanan uyumsuzluk hali” olarak ifade etmektedir. Izraeli’ye (1994: 371) göre iş aile çatışması için, “iş (aile) rolünü üstlenmiş olmak, aile (iş) rolünü üstlenmek ile daha da zorlaşmakta ve birey iş veya aile rollerinden birisini diğeri ile aynı anda üstlendiğinde birçok çelişki ve uyumsuzluk yaşamaktadır” açıklamasında bulunmuştur. Efeoğlu (2006:10) “kişinin bir rolü varken başka bir rol alması durumunda, üstlendiği rollerden birinin gereği sergilediği tutum ve davranışlar diğer rol için gerekli olan tutum ve davranışlara uyumsuzluk gösterdiğinde baskı yaratması ve bu baskı sonucunda bireyin çatışma yaşaması durumudur” şeklinde iş aile çatışması açıklamıştır. İş aile çatışması farklı yaklaşımlarda ele alınmış ve kavramsal olarak farklı tanımlamalar kullanılmış olsa da hepsinde aynı tür çatışmadan bahsedilmektedir. İş aile çatışması kavramı yerine;

 İş aile rol gerginliği,

 İş aile rol uyumsuzluğu,

 İş aile rol harmonisi bozukluğu,

 İş ve aile rollerinin olumsuz etkileşimi, kavramları da literatürde anılmaktadır (Çarıkçı, 2001:21).

İş Aile Çatışması Süreci;

İş aile çatışması, hem çok boyutu hem de çok yönü bulunan birbirleri ile ilgili çok sayıda öncül ve sonucun etkileşimi olan bir süreçtir. Aşağıda bu süreç şemalaştırılarak açıklanmaya çalışılmıştır. Şekil 8’de görüldüğü üzere iş ve aile çatışmasının sebepleri, iş ve ailenin bireyden beklentileri, bireylerin işine ve ailesine bağlılık düzeyleri ve iş ve ailede yaşanan sorunlardır. Bu faktörlerin çatışmanın sebebi olabileceği gibi birbirleri üzerinde etkileri de vardır. Çatışmanın sonucunda ise iş hayatının ve aile hayatının kalitesi etkilenmekte, bireylerin hayattan aldıkları tatmin düzeyi bu duruma göre ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple iş aile çatışması aynı anda birçok faktörün birbirini etkilediği bir süreç olarak gerçekleşmektedir (Çarıkçı, 2001:30).

Şekil 8: İş-Aile Çatışması Süreci

Kaynak: Kopelman’ın İş Aile Çatışması Modeli (Çarıkçı, 2001: 30)

İş aile çatışması sürecinde çatışma olasılığını arttıran üç durumdan bahsedebiliriz (Çarıkçı, 2001:26); İşin Beklentileri İşe Bağlılık Aileye Bağlılık İş Çatışması Aile Çatışması Aile Beklentileri İş-Aile Çatışması İş Tatmini Yaşam Tatmini Aile Tatmini

“ 1. Aynı anda birden fazla rol yüklenmek sınırlı enerji ve zamana sahip olan birey için çatışmayı yaratır. Çünkü sabit bir zaman diliminde birey tüm rollerden gelecek olan isteklere karşılık vermeye çalışacaktır.

2. Çatışma rollerin beklediği taleplerden kaynaklanmaktadır. Bu iki rolün bireyden beklentileri arttıkça çatışma olasılığı da artacaktır.

3. Rollerden kaynaklı talep ve beklentilerin miktar ve zaman olarak birbiriyle örtüşmemesi çatışmaya sebebiyet verecektir. (Örneğin, çalışan bir anne için, işvereni hafta sonu mesai yapmasını beklerken çocuklarının anneleri ile okul gezisine katılmayı planlaması gibi)”

Literatürde iş aile çatışması araştırmalarının önemli özelliklerinden biri, cinsiyet bağlamında çatışmanın incelenmesidir. Bu araştırmalarda kadınların erkeklerden daha fazla iş aile çatışması yaşadığı sonucuna rastlanmıştır (Özdevecioğlu ve Aktaş, 2007:6). Araştırmacılar çocukların varlığı, çocuk sayısı (çok çocuk daha fazla çatışma), çocukların yaşları ( ebeveyn kontolü gerektiren yaştaki çocuk sayısı daha fazla çatışma) ve eşlerin evde destekleyici olmalarının iş aile çatışmasını etkileyen değişkenler olduğunu tespit etmişlerdir (Madsen, 2003: 37). Ayrıca uzun ve düzensiz çalışma saatleri, düşük ücretler, kişilerin iş için harcadıkları sürenin uzunluğu, yöneticilerin olumsuz tavırları gibi işten kaynaklanan bazı sebeplerle iş aile çatışması yaşanmaktadır (Özdevecioğlu ve Aktaş, 2007:6). Ayrıca erkeklerle karşılaştırıldığında kadınlar, ailelerinin onlardan beklentisi daha fazla olduğundan daha çok iş aile çatışması yaşamaktadırlar (Sharma, 2016:3).

İş aile çatışmasının çeşitli sağlık sorunları ile bağlantılı olduğu birçok araştırma mevcuttur. Psikolojik sıkıntı, depresyon, somatik şikayetler, yüksek kolestrol duygusal tükenmişlik direk ya da dolaylı olarak çatışmadan etkilenmektedir (Madsen, 2003: 37). Görüldüğü gibi bireylerin yaşadıkları iş aile çatışması özellikle psikolojik sağlık üzerinde belirli şikayetleresebep olmabilmektedir.

Madsen (2001:528) iş aile çatışmasının nedenlerinden bazıları olarak çocukların yaşları, çocuk bakımı ile ilgili düzenlemeler, eşin çalışma durumu, cinsiyet, ruh hali, çocuk sayısı, eşin desteği, öz-saygı, düzensiz nöbeti olan işler olarak sıralarken; iş aile çatışmasının sonuçlarından bazılarının ise depresyon, duygusal tükenme, işle ilgili anksiyete bozuklukları, yaşam tatmini, evlilik tatmini, fiziksel sağlık sorunları, somatik şikayetler

gerçekleştirdiği araştırmasında iş aile çatışmasında cinsiyetler arasında bir farklılığa rastlanmazken, iş aile çatışması ile sağlık arasında güçlü bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmıştır.

Aycan ve Eskin (2005), Türkiye’de 0-6 yaş arasında çocuğu olan iki kariyerli ailelerde, iş aile çatışmasında sosyal desteğin rolünü araştırmışlardır. Çalışmanın bulgularında iş aile çatışması ile psikolojik iyi hal, evlilik tatmini ve ebeveynlik performansı arasında hem kadınlarda hem de erkeklerde negatif ilişki olduğu tespit edilmiştir (Aycan ve Eskin, 2005:453).

McNamara ve diğerleri (2011:231) Sydney’de 150 otel çalışanı ile gerçekleştirdikleri araştırmanın bulgularında, iş aile çatışmasının psikolojik sağlık üzerinde negatif etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Benzer şekilde Sharma ve diğerlerinin (2016:5) hemşireler ile gerçekleştirdikleri araştırmada, kadın hemşirelerde iş aile çatışması psikolojik sağlığı doğrudan negatif yönlü etkilediği sonucuna ulaşmışlardır. Bu, kadın hemşirelerin bir çalışan ve bir aile üyesi olarak son derece karmaşık iş talepleri ve çoklu roller sebebi ile karşılaştıkları tutarlı bir durumdur.

Özetle, iş aile çatışması yaşayan çalışanların psikolojik sağlıklarının olumsuz yönde etkilendiği ile ilgili birçok çalışmaya literatürde rastlanmaktadır.