İç denetimin amacı, firmanın mali yapıda olan ve olmayan tüm uygulamalarını incelemek, diğer iç kontrol yapılarının verimliliğini analiz etmek ve bu verilerle yönetime tavsiyeler vererek danışmanlık yapmak olarak açıklanabilir. İç denetimin diğer bir önemli amacı da kurumun kaynaklarının risklere karşı korunup korunmadığını, işlemlerin yönetimce belirlenmiş kurallarla ahenk içinde devam ettirilip ettirilmediğini iç kontrolün verimliliğini ve etkinliğini araştırmaktır (Mevlüt, 1997, s.80.).
İç denetimin diğer bir amacı da üst yönetimin görevlerini yapmasına yardımcı olmaktır. Zamanla firmaların büyümesi ve teknolojik gelişmelerle üst yönetimin görevlerini yapmasında iç denetimin önemi artmıştır. Bu gelişmelerle beraber iç denetimin işlevleri de büyüyerek, mevcut mekanizmaların yeterliliğinin ölçülmesiyle beraber, kontrol sisteminin verimliliğin arttırılması, tehdit içeren veya içerebilecek konuları bularak kontrol edilebilmesi için tekliflerde bulunulması, faaliyetlerin denetleyerek firmanın hedeflerine ulaşabilmesi için çalışma olanaklarının iyileştirilmesi hususunda yönetime tekliflerde bulunması şeklinde iç denetimin amaçları açıklanabilir (Kepekçi Celal, 1982, s.41.).
2.4.2. İç Denetimin Gerekliliği
Özel kesim gözetiminde devam ettirilen iç denetim uygulamalarına duyulan ihtiyaçların ilk başında sorumluluk ile hesap verebilme olgusu yer almaktadır. Firmada, yöneticilerin idaresinde olan sorumluluklar ile yetkilerin bir bölümünü birimlerine bağlı olarak çalışan personellere aktarırlar. Yöneticiler, personellerin işlerini doğru bir şekilde yapıp yapmadıklarını ve kurumun amaçlarının başarılmasında kişisel hedeflere erişip erişmediklerini öğrenmesi gereklidir. Bu sebeple uygulanan yöntemlerin, usullerin, verimliliğinin ve etkinliği ile hedeflere erişip erişmediğinin bulunmasında, iç denetçiler veri toplama, koşulları değerlendirme ile sorunları bulma hususlarındaki mesleki yeterlikleriyle bildirilen işlemleri yöneticilere vekâleten gerçekleştirir (Alptürk, 2008).
Firmanın hedeflerine erişmesinde yardımcı olan, firma çalışmalarına değer kazandıran, kontrol süreçlerinin verimliliğini değerlendiren iç denetim çalışması ile her geçen an daha çok etkili olmaktadır. Etkin yapılan denetim, firmalardaki kontrol mekanizmalarının güçlü bir şeklide çalışmasını sağlamakla beraber, rekabet gücünü ve verimliliğini de artırmaktadır (Adiloğlu,2011).
2.4.3. İç Denetime İhtiyaç Duyulması Nedenleri
Global rekabet içinde devamlı gelişmeyi ve büyüme hedefleyen firmalar, kurumsal yönetimi benimsemek için iç denetim faaliyeti uygulamalarına ihtiyaç duymaktadırlar.
İşlem hacimleri az olan firmalarda yöneticiler anlık uygulamaları ve çalışanları aktif bir biçimde gözlemleyecek ve yönetebilecek düzeydedir. Firma faaliyetlerinin artmasıyla, karışık işlemler içinde ve ortaklık ilişkilerinde organizasyonun bütünlüğünün sağlanabilmesi için kontrol ihtiyacını hissederler. Yönetimin iç kontrol yapısını ortaya çıkması ile işlerliğinin sağlanması ile alakalı yükümlükleri öncelikli duruna gelir. İç kontrol yapısı ile alakalı, tarafsız ve bağımsız olacak biçimde yönetime güvence oluşturan ve ortaklar ile kredi sağlayanlar için firmanın kredibilitesini artıran özelliğinden dolayı iç denetim çalışmasının uygulanmaya başlatılmasına gereksinimi olur. Bu gereksinimi duyulan kurumun, sermaye kaynakları, firmanın ölçek ve faaliyetlerinin çeşidi ve risk faktörlerini de göz önüne alarak iç denetim çalışmalarının nasıl düzenleyeceğine kararlaştırırlar (Tüsiad, 2008:6).
İç denetim; firma ile kurumlarda finansal raporlamaların güvenilirliği, kanun ve düzenlemelere uygunluk, uygulamaların ekonomikliği, verimliliği, etkinliği ile verilerin güvenilirliği ve güvenliği için olmazsa olmaz uygulamalardan biri olarak onay görür. İç denetim, firma ile işletmelerde yönetsel hesap verebilirliğin kazanılmasına çok fazla katkı da bulunmaktadır. Risk yönetiminin bir diğer alanı olarak da önüne geçici özelliği bulunmaktadır. Kurumsal yönetim anlayışını ilerletir, kurumsal değeri artırır. Menfaat ile pay ortakları için güven ortamı oluşturur. Kurumsal itibarın koruyucusudur (Uzun, 2010).
İşletmelerde iç denetim faaliyetlerine ihtiyaç duyulmasının nedenleri aşağıdaki hususları içermektedir (Aslan, 2003:8-11).
- Sorumluluk ve Hesap Verme
Çoğunlukla, yöneticiler yetki ve yükümlülüklerini bir bölümünü şahıslarına bağlı olarak çalışanlara aktarırlar. Ayrıca yöneticiler personellerinin işlerini aktif bir şekilde yapıp yapmadıklarını ve bireysel amaçlara erişip erişmediklerini bilmeleri gereklidir. Ancak bu aşamada ne yöneticilerin gayretleri, ne de astların kendi çalışmaları ile alakalı şekilde ortaya koydukları raporlar tam olarak baz alınmaz. Oysa ki, iç denetçiler veri toplama, şartları araştırma ve sorunları tanımlama hususlarındaki mesleki yeterlilikleri sebebiyle, usullerin sistemlerin kontrollerin değerlendirilmesini ve etkin bir biçimde amaçlarını gerçekleştirip gerçekleştirmediğini belirlemeyi yöneticilere vekaleten yaparlar. Ancak yine de bu değerlendirme görevi; ölçme, onaylama ile referanslarla sınırlıdır. İç denetçiler en üst düzeyden en alt düzeye kadar her aşamadaki yöneticilerin görevlerini yerine getirme işlevini yönetim kurulu şahsına yürütürler. Eğer iç denetçilerin yönetim ile direkt iletişim kurmalarını sağlayan yönetmelikler mevcutsa iç denetçiler, denetim tespitlerini ve değerlendirmelerini herhangi bir sorunla karşılaşmadan yönetim kuruluna veya denetim komitesine sunma imkânına sahip olurlar (Küpçü, 2011:37).
- Vekâlet Sözleşmesi
Artan ticari ilişkilerin de etkisiyle şirketlerin hacimlerinin büyümesi sonucunda profesyonel yöneticilik anlayışı benimsenmektedir. Fakat çoğunlukla firma sahipleri yöneticilerin sorumluluklarını yerine getirip getirmediklerini izleyebilecek zamana ve teknik veriye sahip değildirler. Firma sahipleri ve yöneticilerle olan söz konusu ilişik vekalet akdi kapsamında değerlendirilebilir. Çalışan bir yöneticinin görevlerini yapıp yapmadığını ile alakalı olarak firma sahibinin endişelerini azaltacak en mühim konulardan biride iç denetimdir. Bu sebeple iç denetçiler mali olan ve olmayan bütün uygulamaları içine dahil ederek denetimler yapar ve işletme sahibi ile yöneticiler içindeki çatışmaları azaltırlar (Küpçü, 2011:38).
- Yönetime Danışmanlık ve Yardım
İç denetçiler kurumların yanılma ile şaibeleri bulmakla kalmaz, ayrıca gelecek dönemlerde aynı sıkıntıların oluşmaması için de yönetime danışmanlık faaliyetlerinde de bulunurlar (Küpçü, 2011:38).
- Hatalı ve Hileli İşlemlere Karşı Koruma
Hata ile hileli işlemler çoğunlukla, muhasebe standartlarına ve kurallarına uymayacak işlemler şeklinde ifade eder. Bu iki uyumsuzluğun arasındaki ayrım ise, gerçekleştirilen işlemlerde isteyerek yapılıp yapılmadığıdır. Hata ile hileli işlemler, teknik bakımından çok az konuda birbirinden ayrılabilir. Hilelerin çoğunlukla hatalı işlemlerden oluşur ya da hatalı işlemlerle üzeri örtülmeye çalışılırken yapılır. Hataların hileli olarak gözükmesi, yapılmakta bulunan sistemlerden değil, bunların bilerek yapılmalarından ortaya çıkar (Hiçşaşmaz, 1997:27; Aslan, 2003:11).
2.5. İç Denetim Planlanması ve Raporunun Hazırlanması