Homeros’ta Beden Ruhları: Thumos, Noos ve Menos

Homerik metinlerde en sık karşılaşılan beden-ruhu thumostur.

Thumos, canlı varlıklarda bulunur ve tüm beden-ruhlarında olduğu

gibi yalnızca beden uyanık halde iken aktif haldedir. Thumos, dostluk ve intikam, yas ve mutluluk, öfke ve korku gibi duygulanımların ve hareketlerin temel kaynağıdır.49 Thumosun bedende ikamet ettiği yer kişinin akciğerleridir. Görüldüğü gibi psukhenin bedendeki yeri belirsiz iken, bir beden-ruhu olan thumostan bedensel bir organ ile ilişkili biçimde bahsedilmektedir. Onians’a göre bu kullanım, Homerik düşüncede ruhsal etkinliklerin bedensel organlara bağımlı süreçler olarak görüldüklerini göstermektedir. Thumostan aktif, hareketli, azalıp çoğalabilen ve kişinin kararlarını etkileyen bir ruh türü olarak söz edilmektedir. Ayrıca thumosun parçalandığının ya da darbe aldığının söylendiği bölümler de bulunmaktadır. Bu gibi anlatımlar da thumosun bedene bağımlı olduğunu göstermekte ve beden-ruhlarının tanımına uygun olarak bedenden bağımsız varlığını sürdüremediğini göstermektedir.50

49 MacDonald, History of the Concept of Mind, p. 15; Snell, The Discovery of the Mind, p. 9.

50 Homerik destanlarda thumosun belirtilen anlamından farklı anlamlarda kullanıldığı hatta psukheye özgü özellikler ile nitelendiği cümleler bulunmaktadır ancak detaylı araştırmalar bu tutarsız kısımların Homeros sonrası dönemde yazıldığını ve bu bölümleri yazan yazarların kavramın üniterleşme sürecinin sonucu olarak artık psukhe ile thumos arasındaki farkları Homeros kadar net göremediğini göstermektedir. Bu konuda detaylı açıklama için bkz. Snell, a.g.e., p. 11.

Homeros’taki beden-ruhları içinde modern zihin kavramına en yakın duran kavram noos51 kavramıdır. Noos kelimesinin etimolojik kökeni

görmek, fark etmek gibi kelimelerle karşılanan noein fiilidir. Burada

kastedilen dış dünyaya ilişkin bilgilerin görme duyusu yoluyla algılanarak bilinir hale gelmesi ve bir şeye dair açık bir görüşe sahip olunmasıdır. Dolayısıyla noos günümüz terminolojisi ile bilişsel süreçler olarak ifade edilebilir. Noos genel olarak düşünme, anlama ve akıl yürütmeden sorumludur, ayrıca “fikirlerin ve imgelerin sebebidir”52. Onians’a göre günümüzdeki bilinç kavramına en yakın Homerik terim noostur.53 Noos da thumos gibi göğüs bölgesinde bulunur, ancak thumosun aksine ondan hiçbir yerde bedenin aldığı darbelerden etkilenen bir şey olarak bahsedilmez. Yine de noos, bedene bağlı ve bağımlıdır, çünkü kişi öldüğünde noos da yok olur.

Noosun bir diğer özelliği, tıpkı psukhe gibi yalnızca insanlar için kullanılan bir kavram olmasıdır.54

Homerik metinlerdeki beden-ruhu tanımına karşılık gelen üçüncü kavram menostur. Menos bir eyleme yönelik anlık dürtü olarak tanımlanabilir.55 Onians’a göre menosun, akıcı ya da gaz formunda bir madde olduğu düşünülmektedir ve bu kavram -bugünkü

terminolo-51 Bu kavram Yunan felsefesinde karşılaşacağımız “nous” kavramının Homeros’taki kullanım şeklidir.

52 Snell, a.g.e., p. 9.

53 Katona, “The Evolution of the Concept of Psyche from Homer to Aristotle”, p. 36. 54 Bu tanımlara göre thumosun duygu ve hareketten, nousun ise entelektüel işlevlerden sorumlu olduğu söylenebilir ancak aralarındaki ayrımın bu kadar net olmadığı bölümler de bulunmaktadır. Kavramların anlamları arasında keskin sınırlar bulunmaması ve kimi zaman birbirleri yerine kullanılmaları, ruh kavramının üniterleşme sürecinin başlamış olduğunun bir belirtisi olarak yorumlanabilir. 55 MacDonald, a.g.e., p. 17.

jiden yardım alınarak- kişinin içinde hissettiği bir tür enerji olarak adlandırılabilir.56 Claus’a göre Homerik ruh kavramları içinde yaşam

gücü olarak tanımlanması en uygun terim budur, çünkü menos

insanlar, hayvanlar hatta kimi yerlerde cansız varlıklar için bile kullanılmaktadır.57

Homerik metinlerde, bu üç temel beden-ruhunun yanı sıra bedendeki belirli iç organlara karşılık gelen phrenes ve ker kavramlarının da duygu ve düşünceler ile bağlantılı bir şekilde kullanıldığı yerler bulunmaktadır. Phrenes kavramı menos ya da thumos tarafından doldurulan bir taşıyıcı anlamına gelmektedir.58 Benzer şekilde, genellikle kalp kelimesi ile karşılanan ker teriminin duygusal durumları deneyimleyen; acı çeken, tahammül eden, yas tutan, öfkelenen, seven organ olduğu görülmektedir. Ancak her iki organ da, bu duyguları aktif olarak üretme ya da etkileme gücüne sahip değildir. Dolayısıyla onlar, özgür-ruh ve beden-ruhlarının sahip olduğu yetilere, aktivitelere ve psişik özelliklere sahip değillerdir, ancak bu ruh türleri ile aralarında bir etkileşim bulunmaktadır. Burada henüz tümüyle gayri maddi varlıklardan söz etmek mümkün değilse de, maddi beden ile gayri maddi ruhsal güçler arasındaki karşıtlığın ilk belirtilerinin ortaya çıkmaya başladığı düşünülebilir. İnsanın psikolojik güçlerinin bedene bağımlı ancak tam anlamıyla maddi olmayan, bedenin belli bir yerinde sabit kalmayan yapıda olduğuna yönelik bir algının söz konusu olduğu öne sürülebilir.

56 Onians, a.g.e., pp. 51-52. 57 MacDonald, a.g.e., p. 17. 58 Akt. MacDonald, a.g.e. p. 18.

Homerik metinlerdeki kavramlara yönelik kapsamlı araştırmaları bulunan uzmanların fikir ayrılığına düştüğü pek çok nokta ve farklı şekillerde yorumladıkları çok sayıda metin bulunmaktadır. Ancak hepsi Homeros’ta üniter bir ruh kavramı bulunmadığı konusunda hemfikirdirler. MacDonald’a göre Homerik metinlerde karşılaştığımız insan doğası çokluktaki birlik olarak tanımlanabilir.59 Tıpkı insan bedeninin farklı fonksiyonlara sahip çok sayıda organdan oluşması gibi, insanın psikolojik varlığı da benzer şekilde farklı ruh türlerinden oluşan bir yapı olarak anlaşılabilir. Ancak unutulmamalıdır ki bambaşka bir paradigmanın üretmiş olduğu Homerik kavramları

organ ya da fonksiyon gibi modern kelimelerle karşılamak bize

yabancı olan bir dili kendi kavrayışımıza uyarlamak anlamına gelir; dolayısıyla bu kavramları dakik ve tüketici bir biçimde ifade etmek ya da idrak etmek aslında mümkün değildir.60