Mutlak akıl olarak ifade ettiği doğal hukuk543 ekolü içinde daha çok Leviathan (1651) eseri ile bilinen Hobbes, bu eserde devleti (commonwealth) tanımlamaktadır.544 Bu bakımdan Hobbes’un yapay kişilik olarak kurulacak devleti ifade eden regnum institutivum ile ifade ettiği kuruluş yoluyla krallıktır.545 Hobbes’un devleti ile modern devletin merkezi iktidarı olarak egemenliğin sürekli, kalıcı ve kurumsallaşmış temelinde iktidarın ilkesi olarak auctoritas ile iktidarın kullanımı olarak potestas birleşmiştir.546 Temelde Bodin’de yer yer çelişkiye düşülen ve tanrısal kökeni bakımından seküler bir görüntü vermeyen egemenlik laik modern devletin sözleşme teorisi üzerinden imkânını sağlayacak şekilde547 Hobbes’ta mutlaklığı, sürekliliği548, bölünmezliği, yaptığı yasalara bağlı olmaması bakımından tamamlamıştır.549
Hobbes’ta yasa düşüncesi ile devletin varlığı doğrudan ilişkilidir. Her ne kadar arkasında Tanrı gibi büyük bir güç barındırırsa da temel olanın cezalandırma korkusu olması bakımından Hobbes insanların birbirlerinden daha çok korktuklarını ifade
543 Hobbes, yasaları doğal ve sivil yasalar olarak ayırır. Doğal yasalar aklın kuralı iken sivil yasalar Kral iradelerine bağlı olarak ortaya ve değişir. Bkz. A. P. Martinich, Hobbes, Çev.: Akın Terzi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 1.Basım, İstanbul 2013, s.168, 266-267.
544 Akal, Yasa ve Kılıç, s.128. Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, s.158. Kavram, yakın dönemde Britanya Uluslar Topluluğu’nu ifade etmek için kullanılmıştır. Kaboğlu, Anayasa ve Toplum, s.137.
545 Thomas Hobbes, Leviathan, Çev.: Semih Lim, Yapı Kredi Yay., 14.Baskı, İstanbul 2016, s.137.
Hobbes’ta esasında iki ayrı devlet görülür. Bunlar sözleşme teorisi dâhilinde iradi olarak kurulan
“kuruluş yoluyla devlet” ile doğal olarak gelişen “edinim yoluyla devlet”tir. İlkinde insan yığını haklarını devlete devrederken ikincisinde ortamda zaten baskın olan güce haklarını devrederler. Martinich’e göre her iki devlete devirde de korku yine esas argüman iken ilk devlet egemenliğin mantığını ikinci devleti ise egemenliğin tarih içerisinde süreklilik sağlayan hali hazırdaki devletlere taşınması için gidilen bir ayrım olduğunu düşünür. Bkz. Martinich, Hobbes, s.180.
546 Ağaoğulları, Kral Devlet Ya Da Ölümlü Tanrı, s.161, 162. Ağaoğulları, Sokrates’ten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler, s.427.
547 Salihpaşaoğlu, “Mutlak Monarşi’ye Laik Savunma: Tevrat’ın Canavarı Leviathan”, s.847, 848.
548 Leviathan’da süreklilik sorunu yaratılan yapay kişiliğe sonsuz bir yaşam vermek bakımından fiziki bedeni ölümlü olan Kral’ın kendisinden sonra tahta çıkacak kişiyi belirlemesi üzerinden çözülür. Bkz.
Hobbes, Leviathan, s.150, 151.
549 Ibid., s.143, 144. Ağaoğulları, Kral Devlet Ya Da Ölümlü Tanrı, s.228-236.
77 eder.550 Olması gereken üzerinden deontolojik yapıdaki devlet fikri551 bir taraftan da nev-i şahsına münhasır bir esas sözleşme üzerinden kurulduğu üzere tarih boyunca görülen devletlere anakronik biçimde atfedilen anayasa fikri için552 modern manada teorik bir başlangıcı temsil etmektedir.553 Zira devletin bir kişilik olarak kurulması Hobbes’un sosyal sözleşmesi içinde gelişmektedir. Hobbes’ta tamamlanan modern devlet teorisinin, devletin hukuki kişiliği bakımından hayati değeri Mutlak monarşi içerisinde Kral’ın kurgusal, aynı zamanda aşkın bir gövde olarak teşekkül eden halkın başı olarak sembolize edilmesiyle devletin bütünlüklü bir yapı olarak inşa edilmesidir.554 Böylelikle Kral’ın soyut kişiliğine derç edilen devlet hukuki niteliği itibari ile mutlakiyetçi devlet tasavvurunun net bir görüntüsünü verecektir.
Tıpkı Machiavelli’de ve Bodin’de olduğu gibi Hobbes’u tetkik ederken de yaşadığı devre ve siyasi ortama odaklanmamız gerekmektedir. Hobbes’un düşünce hayatında dönem İngiltere’sinin iç siyasetinin tesiri büyüktür.555 Hükümdarın sarsılan otoritesi ve İngiltere içindeki sosyal ve siyasi kargaşa dikkate alındığında Leviathan’daki hâkim kaygı ile dönem İngiltere’si arasındaki açık ve örtülü illiyet kurulacaktır. I. Charles dönemindeki Kral, Lordlar ve Avam Kamaraları arasındaki bölünme ve iç savaş ortamı ve muhtemel bir iç savaş düşüncesi Hobbes’un düşüncelerini şekillendirmiştir.556 Bu bakımdan İngiltere’deki siyasi ortam ile insanın toplum içindeki konumunun karşılıklı tetiklendiği bir zihni atmosfer içinde savaşın en
550 Martinich, Hobbes, s.171.
551 Kapani, Politika Bilimine Giriş, s.40, 41. Ayrıca Bkz. Okandan, Kadim Yunanda Amme Hukuku, 135.
Ayrıca Bkz. Costas Douzinas, İnsan Haklarının Sonu, Çev.: Kasım Akbaş-Umre Deniz Tuna, Dipnot Yay., 1.Baskı, Ankara, 2018, s.85.
552 Başgil, Hukukun Ana Meseleleri ve Müesseseleri, s.17. Kubalı, Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, s.32, 33.
553 Örneğin Kubalı, modern anayasa düşüncesini Hobbes ile başlatır Ibid., s.33.
554 Erözden, Ulus-Devlet, s.63.
555 Kubalı, Esas Teşkilat Hukuku, s.108. Bkz. Frederick Copleston, Copleston Felsefe Tarihi: Hobbes-Locke, Çev.: Aziz Yardımlı, İdea Yay., 2.Baskı, İstanbul 1998, s.11-13.
556 Copleston, Copleston Felsefe Tarihi: Hobbes-Locke, s.54, 55. Şenel, Siyasal Düşünceler Tarihi, s.288.
Laski, Teori ve Pratikte Devlet, s.19. Bkz. Roberto Esposito, Communitas: Topluluğun Kökeni ve Kaderi, Çev.: Onur Kartal, İletişim Yay., 1.Baskı, İstanbul 2018, s.38, 39. Russell, Batı Felsefesi Tarihi: 3. Cilt Modern Felsefe, s.104, 111. Salihpaşaoğlu, Din ve Devlet Arasında İktidar Mücadelesi: Avrupa Örneği, s.150, 151. Salihpaşaoğlu, “Mutlak Monarşi’ye Laik Savunma: Tevrat’ın Canavarı Leviathan”, s.821, 822, 847.
78 temel sebebi aynı şeyi elde etmeye dönük rekabet ve kazanma isteğidir.557 İlaveten ortaçağda merkezi hali ile devletin şiddet tekelinden de yoksun yapısı itibari ile siyasi ortamda polislik kurumunun mevcut olmaması ve sürekli çatışma ortamı yahut riski ile yüzleşilmesi de bir başka arka plan olarak işaretlenmelidir. Hobbes’un monarşi savunusu da nitekim bir devletin başına gelecek en kötü şey olarak nitelediği iç savaştan sakınmak maksatlıdır.558 Bu bakımdan Hobbes’ta felsefi ve siyasi etkinliğinin amacı iç savaşı önlemektir.559
Hobbbes’a göre iç savaş ortamı üç sebebe bağlı olarak doğmaktadır. Bu ortamın doğuşu memnuniyetsizlik halinin başlaması, insanda bu memnuniyetsizliği duymaya yönelik bir hakkı olduğuna dair inancın ortaya çıkması ve insanın mutsuzluğuna neden olan koşulları değiştirme ihtimaline dair sahip olduğu inançtır.560 Nitekim Commonwealth’de egemenin asıl görevi olarak en üstün kanun halkın güven içinde bulunmasıdır.561
Hobbes’ta devlet organizasyonunu anlamak için onun modern siyaset felsefesinin sözleşme teorisi ile beraber temel kavramı olan doğa durumuna562 yüklediği anlamı incelemek gerekir. Korku ortamında devamlı bir savaş halini betimleyerek doğa durumunu izah eden Hobbes’ta563 en temelde insan hayatının ve toplumsal anlamda barışın devlet yapısı ile güvence altına alındığı bir sözleşme esastır.564 Hobbes De
557 Martinich, Hobbes, s.167.
558 Ibid., s.183.
559 Martinich, Hobbes, s.203-205. Ayrıca bkz. Salihpaşaoğlu, Din ve Devlet Arasında İktidar Mücadelesi:
Avrupa Örneği, s.138.
560 Hobbes’a göre koşulların olgunlaşması ile doğan bu ortamda güçlü bir kişi bu savaşı her an başlatabilir. Martinich, a.g.e., s.183.
561 Loughlin, Kamu Hukukunun Temelleri, s.92.
562 Raynaud, Siyaset Felsefesi Sözlüğü, “Doğal Durum ve Toplum Sözleşmesi”, Jean-Fabien Spitz, Çev.:
İsmail Yerguz, İletişim Yay., 3.Baskı, İstanbul 2017, s.262.
563 Geoffrey Marshall, Constitutional Theory, Oxford University Press, Oxford 1971, s.201. Şenel, Siyasal Düşünceler Tarihi, s.322, 323. Ayrıca bkz. Strauss, Politika Felsefesi Nedir?, s.98.
564 Okandan, Devletin Menşei, s.82-84. Okandan, Umumi Amme Hukuku, s.76, 77. Hobbes sözleşme (pactum) ile akti (contractus) tefrik eder. Mevcut faaliyetin bir ahit olduğunu nitelendirir. Zira akit konu işlem tarafların karşılıklı edim yükümlülüklerini ifa etmeleri ile hitama ererken sözleşmede de güvenilen tarafın geleceğe ilişkin bir sözü mevcuttur. Bunda 17.yy’da Kutsal Kitaplar’dan hareketle ahtin güçlü teolojik muhtevası da etkili olmuştur. Bkz. Thomas Hobbes, De Cive-Yurttaşlık Felsefesinin Temelleri, Çev.:Cihan Deniz Zarakolu, Belge Yay.,3. Baskı, İstanbul 2018, s.38 Bkz. Hobbes, Leviathan, s.106-108.
79 Cive’de insanlar arasındaki uzlaşma (consensio) ve karşılıklı yardım içeren (societas) şeklindeki ilişkilerin ortak amaç ve çıkara yöneltilecek bir uyumu gerçekleştiremeyeceğini ve doğa durumunun doğurduğu güvenlik sorununun çözülemeyeceğini ifade eder.565 Müesses manada egemen olan devlete tevdi edilen haklar ile barış durumuna geçilebilir.566 De Cive’de Hobbes, fertlerin şahsi haklarından hükümdar lehine çekilmesi gerektiğini açıkça beyan etmektedir.567 Hobbes’un Leviathan adlı kitabının kapağında ise Leviathan568 569 asa ve kılıcı ellerinde tutar.570 Asa ve kılıç aynı zamanda cismani ve ruhani olanı da simgelemektedir.571 Asa potestas’tan hareketle yasayı, kılıç ise auctoritas’tan hareketle iktidarı temsil eden iki figürdür.572 Böylelikle Machiavelli’nin kurucu Prens miti modern devlet teorisinin egemenliğini temin etmiş ulus devletin laik niteliğinin imkânını ve çerçevesini
Martinich, Hobbes, s.172, 173. Copleston, Copleston Felsefe Tarihi: Hobbes-Locke, s.44. Egemen bir kişi yaratılmasına ilişkin tartışma için bkz. Baker, Dolaylı Eylem, s.57-60.
565 Hobbes, De Cive: Yurttaşlığın Felsefi Temelleri, s.81.
566 Gerald F. Gaus, Siyaset Kavramları ve Siyaset Kurumları, Çev.: Nihal Akdere, Phoenix Yayınevi, Ankara 2016, s.331-335. Ruby, Siyaset Felsefesine Giriş, s.80. Ayrıca bkz. Atay, Hukuk Başlangıcı, s.66.
567 Honig, Tabii Hukuk Nazariyesinin Devletin Şekli Üzerindeki Tesiri, s.9 Akbay, Umumi Amme Hukuku, s.27.
568 Ahdi Atik’te karayı kuşatan deniz canavarıdır. Devletin kuruluşunda teolojik ve mitolojik anlatı ve metaforlar geniş yer tutarlar. Roma devletinin kuruluşunda da Romulus’a ait mitolojik anlatının mevcudiyeti buna emsal oluşturur. Bkz. Bauman, Kriz Hali ve Devlet, s.63, 64. Saygılı, Kutsal Canavar Devlet-Bir Çalışma Taslağı, s.8. Ayrıca bkz. Quentin Skinner, Hobbes ve Cumhuriyetçi Özgürlük, Çev.:
A. Emre Zeybekoğlu, Dost Kitabevi, 1. Baskı, Ankara 2018, s.43. Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, s.153.
569 Schmitt’e göre bir deniz canlısı olarak Leviathan’ın zuhuru jeopolitik değişikliğin, mekan kavramında değişimin remzidir. Bilgi teorisi, bilim felsefesi, Rönesans düşüncesi ve çoğrafi keşifler ile kara varlığından ziyade deniz esaslı okuma dünyayı algılama anlamında esas hareket noktası oluşu ve buna bağlı olarak İngiltere’nin dünya hâkimiyetine su varlığı üzerinden teşebbüs etmesine istinaden okyanusların bütünü ile siyasal kavrayışa konu olması ile Thomas Hobbes teolojik menşeili bu kavramı egemenlik babında İngiltere’yi hülasaten kullanır. Hobbes’un hayatına dair biyografik mahiyetteki veriler dikkate alındığında korku ortamının temel siyasi duygunun konsantre halini temsil ettiği İspanya-İngiltere (Katolik-Protestan) mücadelesinin içine doğması devlet düşüncesi ve siyaseti okuma usulünde Schmitt’in yaklaşımının tarihi sağlamasıdır. Bkz. Carl Schmitt, Kara ve Deniz, Çev. Gültekin Yıldız, Vakıfbank Kültür Yay., 1.Basım, 2018, s.15, 16, 22. Ayrıca Bkz. Esposito, Communitas: Topluluğun Kökeni ve Kaderi, s.171, 172. Bauman, Kriz Hali ve Devlet, s.63, 64, 72. Saygılı, Kutsal Canavar Devlet-Bir Çalışma Taslağı, s.8. Ayrıca bkz. Skinner, Hobbes ve Cumhuriyetçi Özgürlük, s.43. Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, s.153. Salihpaşaoğlu, “Mutlak Monarşi’ye Laik Savunma: Tevrat’ın Canavarı Leviathan”, 832.
570 “…Suárez’den önce Bodin’in yarattığı tacı, Suárez’den sonra Leviathan’ın başına koyup, kılıçla asayı eline vererek, “İşte devlet” diyecek olan Hobbes’dur.” Bkz. Ağaoğulları, Kral Devlet Ya Da Ölümlü Tanrı, s.151.
571 Akal, Yasa ve Kılıç, s.72.
572 Ibid., s.128. Ayrıca bkz. Tanenbaum, Siyasi Düşünce Tarihi, s.209. Ulus-devlete ilişkin bir kavram olarak laikleşme için ayrıca bkz. Jean Bauberot, Dünyada Laiklik, Haz: Ertuğrul Cenk Gürcan, Dergah Yay., 1.Baskı, İstanbul 2008, s.65, 66.
80 kazanacak şekilde Hobbes’ta olgunlaşacaktır.573 Akal, egemenlik teorisinden hareketle bu iki unsurun bir arada düşünülemediği takdirde devletin düşünülemeyeceğini söylemektedir.574
Leviathan’ın başında ise bir taç vardır. İktidar beden içerisinde herkesin birleştiği bir cisim olarak gösterilir.575 Leviathan’ın her anlamda muktedir bir devleti temsil etmesi Papa’ya ait asa ile kılıcın, bu iki metaforun birleştirilmesinde de gizlidir.
Akal, auctoritas ile potestas’ın birlikteliği olarak bu durumu şöyle anlatır: “Kilise’ye karşı Krallık: Kralın bu çerçevede verdiği siyasi iktidar mücadelesi olarak laiklik, kabaca din ve dünya işlerinin birbirinden ayrılmasını değil, bunun tam tersini anlatır.
Toplumlar, kurumsallaşmış siyasi iktidarlı toplum dışında, kutsalı/kutsal olmayandan, dinsel önderi uygulayıcıdan, ilkeyi kullanımdan, Yasa’yı uygulamadan kesin bir biçimde soyutlamışlardır. Bu ilk ayrımı sürdürmeyen ve iki alanı teke indirgeyen kurumsallaşmış siyasi iktidarlı toplumda ya da Hobbes’un, bir eline kılıcı öteki eline asayı vererek çizdiği Leviathan’da, siyasi iktidarın ilkesiyle kullanımı denen iki unsur iç içe geçmiştir.”576 Modern devletin mantığını ortaya koyan yönetim ilkesi olarak Akal bu durumu kuvvetler birliği olarak nitelendirmektedir.577 Laiklik dinsel alanla dünyevi alanın birbirinden uzak tutulması, bağımsızlaştırılması değil, biraraya getirilmesi, güçlerin birleştirilmesidir. Akal, “Modern krallıkta, kendine rıza gösterilen otoriteyle, boyun eğilen meşru şiddet tekeli adlı güç ya da Auctoritas ile Potestas kaynaşır: bunun adı Kuvvetler Birliği’dir…578” tespitinde bulunur.
573 Mairet, “Padovalı Marsilius’dan Louis XIV’e Laik Devletin Doğuşu”, s.233, 239.
574 Akal, Yasa ve Kılıç, s.128. Bkz. Akal, İktidarın Üç Yüzü, s.86, 90.
575 Mark Neocleous, Devleti Tahayyül Etmek, Çev.: Akın Sarı, NotaBene Yay., 2.Baskı, Ankara 2015, s.10.
576 Akal, İktidarın Üç Yüzü, s.206. Ayrıca bkz. Bkz. Okandan, Umumi Amme Hukuku, s.546, 547.
577 Akal, İktidarın Üç Yüzü, s.206.
578 Akal, Yasa ve Kılıç, s. 122. Ayrıca bkz. Salihpaşaoğlu, Din ve Devlet Arasında İktidar Mücadelesi:
Avrupa Örneği, s.143, 144.
81 Jellinek ise Ortaçağ’daki sözleşme teorisinin devleti değil egemen özneyi belirlediğini belirtmektedir.579 Bu durumda sosyal sözleşmeye Hobbes’ta egemenin katılmıyor olması580, sözleşmenin uyruklar arasında yapılması ve devlet üzerinde belirleyici olması paradigma değişikliğini göstermektedir.581 Bu durum aynı zamanda devletin birliğini sağlayıcı bir dikkattir. Hobbes Leviathan’da egemene mutlak manada, sınırsız ve bölünemeyen bir güç tevdi etmektedir.582 Aynı zamanda devlet egemenliğin sözleşmeden kaynaklanması ile hem dini hem de dünyevi anlamda tek egemen olarak belirir.583 Zira İki Kılıç Teorisi’ndeki dini ve dünyevi iktidarın kaynağı olarak Tanrı’da birleşmenin aksine “…dünyevi otoritenin kaynağının yeryüzüne indirilmesi…”584 söz konusudur.
Leviathan’da egemen olarak monark, devlet varlığı ile ayrılır. Hobbes’un egemenden kastı devletin kendisidir.585 Bu devlet otorite sahibi olup egemen güç, yasayı buyuran mevkiidedir.586 Nitekim Bodin’de de egemen doğrudan Kral ile özdeşleştirilmeksizin yasayı yapma kıstasına bağlanılmıştır. Hobbesçu manada toplumsal sözleşmede bütün kişiler haklarından tek bir kişilik olarak doğan devlete devrederler.587 588 Nitekim mutlak monarşinin ruhu da burada saklıdır. Halk sahip olduğu haklar bakımından devlet ile bir temsil ilişkisi oluşturmamakta haklarını devretmektedir.589 Kalabalık ile halk arasında gittiği ayrım, çokluktan birliğe gitmenin kurgusallığı ve Kral’ın olduğu yerde ancak halktan söz edilebileceği düşüncesi birbirini
579 Bulgan, Georg Jellinek’in Hak ve Devlet Kuramı, s.120.
580 Mutlak iktidarın sahibi tek bir kişilik arz eden kolektif bir iradenin ürünü olarak devlet, devletin tecessüm etmiş hali olarak Kral sözleşenin tarafı değildir. Okandan, Devletin Menşei, s.86. Bkz.
Copleston, Copleston Felsefe Tarihi: Hobbes-Locke, s.47. Gemalmaz, Devlet, Birey ve Özgürlük, s.209.
Tanenbaum, Siyasi Düşünce Tarihi, s.211. Akbay, Umumi Amme Hukuku,.28.
581 Bulgan, Georg Jellinek’in Hak ve Devlet Kuramı, s.121.
582 Douzinas, İnsan Haklarının Sonu, s.91. Arslan, Siyaset Bilimine Giriş: Kavramlar, s.112.
583 Salihpaşaoğlu, Din Ve Devlet Arasında İktidar Mücadelesi: Avrupa Örneği, s.140, 149, 150.
584Salihpaşaoğlu, Din Ve Devlet Arasında İktidar Mücadelesi: Avrupa Örneği, s.157.
585 Gaus, Siyaset Kavramları ve Siyaset Kuramları, s.315.
586 Roberts, Düzen ve Kargaşa, s.21. Ayrıca bkz. Yayla, Siyaset Teorisine Giriş, s.102.
587 Feraget ve devir tartışması için bkz. Hobbes, Leviathan, s.105. Martinich, Hobbes, s.171, 172.
588 Devlet anlaşma dışında kalarak hakların kendisine devredildiği üçüncü kişidir. Martinich, Hobbes, s.179, 180. Meriç, Umrandan Uygarlığa, s.201.
589 Loughlin, Kamu Hukukunun Temelleri, s.165.
82 tamamlar.590 Böylelikle Hobbes’ta insani bir kurgu şeklinde yapay bir kişilik olarak devlet doğar.591 Zira bütün vatandaşlardan mürekkep olan “…politik gövde…’’592 tek bir bedene işaret eder. Kral’da bu gövdenin başıdır.593 Kişilik olarak devletin egemeni tek bir kişidir.594 Monark’ın ortaçağ siyasetindeki konumunun hilafına Leviathan’da devletin temsilcisi olarak konumlanmıştır.595 Egemen bu yapay kişiliğin taşıyıcısıdır.596 Hobbes halkın başına gelebilecek büyük bir felaket olarak kabul ettiği İngiliz iç savaşı tecrübesinin felsefesinde büyük bir etki uyandırmasının da etkisi ile barış ve düzen ortamını devlete olan bağlılıkla aşmayı düşünmüştür.597 Egemenliğin mutlaklığını sürekliliği için şart görürken Bodin’deki çelişkiler sonlandırılmış egemen iktidar hiçbir şekilde kısıtlanmamıştır. İç savaş tecrübesinin siyaset felsefesine yansıması ile egemenlik bölünmez ve devredilemez olarak işlenmiştir. Zira siyasal iktidara ait yetkilerin Kral, Lordlar ve Avam kamaralarında üçe bölündüğü bir tür karma anayasayı ifade eden “Parlamento’daki Taç” sistemi ona göre devleti iç savaşa sürükleyicidir.598 İlaveten mevcut çatışma hali ona devlet biçimleri içinde Monarşi’nin savunulması hususunda biyografik bir gerekçe oluşturmuştur.599 Bu bağlamda devlete atfedilen mutlak güç ihtiyacının Machiavelli’nin Floransa, Bodin’in Fransa tecrübesinin
590 Raynaud, Siyaset Felsefesi Sözlüğü, “Cumhuriyet”, Simone Goyard - Farbe, Çev.: İsmail Yerguz, İletişim Yay., 3.Baskı, İstanbul 2017, s.266. Ayrıca bkz. Raynaud, Siyaset Felsefesi Sözlüğü, “Halk”, Jean- François Kervegan, Çev.: İsmail Yerguz, İletişim Yay., 3.Baskı, İstanbul 2017, s.356, 357.
Pufendorf’ta benzer bir yaklaşım için bkz. Raynaud, Siyaset Felsefesi Sözlüğü, “Pufendorf Samuel de”, Catherine Larrere, Çev.: İsmail Yeguz, İletişim Yay., 3.Baskı, İstanbul 2017, s.701, 702.
591 Carl Schmitt, The Leviathan in the State Theory of Thomas Hobbes: Meaning and Failure of a Political Symbol, Çev.: George Schwab, Erna Hilfstein, The University of Chiago Press, Chiago 2008, s.34. Bkz. David Runciman, Pluralism and The Personality of The State, Cambridge University Press, Cambridge 1997, s.21. Bkz. Ağaoğulları, Kral Devlet Ya Da Ölümlü Tanrı, s.59. Bkz. Babanzade, Hukuk-ı Esasiye, s.85, 111. Ayrıca bkz. Esposito, Communitas: Topluluğun Kökeni ve Kaderi, s.82, 84.
Ağaoğulları, Sokrates’ten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler, s.441.
592 Hobbes düşüncesinde üç beden bulunur. Bunlar evreni, insanı ve devleti meydana getiren bedendir.
Bkz. Küçükalp, Batı Düşüncesi: Felsefi Temeller, s.135.
593 Martinich, Hobbes, s.271.
594 Copleston, Copleston Felsefe Tarihi: Hobbes-Locke, s.36. Başgil, Esasiye Hukuku Dersleri, s.183.
595 Jellinek, Allgemeine Staatslehre, s.672.
596 Neocleous, Devleti Tahayyül Etmek, s.128, 129.
597 Schulze, Avrupa’da Ulus ve Devlet, s.54. Yayla, Siyaset Teorisine Giriş, s.102. Raymond Geuss, Konuyu Değiştirmek: Sokrates’ten Adorno’ya Felsefe, Çev.: İbrahim Yıldız, Dipnot Yay., 1.Baskı, Ankara 2019, s.143, 154.
598 Ağaoğulları, Sokrates’ten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler, s.428, 447.
599 Uygun, Devlet Teorisi, s.209.
83 İngiltere’de bir benzeri olarak da okunur.600 Herkesin herkese karşı savaşını (bellum omnium conta omnes) ifade eden homo homini lupus’tan (insan insanın kurdudur) ancak böyle bir devlet ile kurtulunur.601 İnsanlar bir devlet altında bulundukları takdirde artık homo homini deus ifadesi ile insanlar insanların tanrısı olacak, devlet iyilik ve adalet tesis edecektir.602
Doğa durumundaki karmaşa yalnızca insan doğasının ve fiziki anlamda şiddetin doğurduğu bir karmaşa değildir. Aynı zamanda “…anlam anarşisi…603” mevcuttur.
Siyasal alanı belirleyen bir devlet otoritesinden mahrumiyet; kavramların, anlamların ve olguların belirlenmesine de engel teşkil eder. Hobbes’un bu yaklaşımında dönem İngiltere’sindeki siyasi ve dini kurumların (Anglikan kilisesi ile protestan mezhepleri, Kral ile parlamento arasındaki ilişkilerin) arasındaki fikri ayrılıkların verdiği ilham görülür.604 Bir anlamda bireyler arasındaki savaşın majör bir görünümü egemenlik iddiasındaki kurumların çatışmasıdır.605 Devletin otoritesi ve egemenliği uhdesinde tuttuğu şiddet ile devlet doğa durumunun bütün sorunlarını çözüme kavuşturur.
Hobbes, Leviathan’da devletin tanımlanması ve kuruluşundan önce kişi ve kişilik meselesine açıklık getirir. Hobbes’ta kişi “…sözleri veya eylemleri kendisine ait olarak ya da, gerçekten veya uydurma yoluyla, bu söz veya eylemlerin kendisine atfedildiği bir başka kişinin veya başka herhangi bir şeyin sözlerini veya eylemlerini
600 Watson, Fikirler Tarihi: Ateşten Freud’a, s.709.
601 Hobbes, Leviathan, s.101. Ayrıca bkz. Honig, Tabii Hukuk Nazariyesinin Devletin Şekli Üzerindeki Tesiri, s.9. Benzer bir yaklaşım için Bkz. Kubalı, Esas Teşkilat Hukuku, s.108. Bkz. Zabunoğlu, Devlet Kuramına Giriş, s.45, 46. Saygılı, Kutsal Canavar Devlet-Bir Çalışma Taslağı, s.39. Ayrıca bkz. Barry, Modern Siyaset Teorisi, s.110. Bıçak, Felsefenin Yapısı ve Sorunları, s.216, 228. Ayrıca bkz. Arthur Schopenhauer, Hukuk, Ahlak ve Siyaset Üzerine, Çev.: Ahmet Aydoğan, Say Yay., 1.Baskı, İstanbul 2009, s.86. Babanzade, Hukuk-ı Esasiye, s.83. Raymond Wacks, Hukuk Felsefesine Kısa Bir Giriş, Çev.:
Engin Arıkan, Tekin Yayınevi, 6.Basım, İstanbul 2015, s.8. Bkz. Touraine, Modernliğin Eleştirisi, s.34.
Kubalı, Devlet Ana Hukuku (Esas Teşkilat Hukuku) Cilt: 1, s.132. Ayrıca bkz. Ağaoğulları, Kral Devlet
Kubalı, Devlet Ana Hukuku (Esas Teşkilat Hukuku) Cilt: 1, s.132. Ayrıca bkz. Ağaoğulları, Kral Devlet