Araştırma
A. HİSSE SENEDİ PİYASASI
Hisse senedi piyasasında Ana Pazar ve Alternatif Pa-zar (Alternative Exchange-AltX) olmak üzere iki pa-zar bulunmaktadır.
2000 yılında 600’e yakın şirket borsa-ya koteyken, 2003-2005 yılları arasın-da şirket sayısınarasın-da azalma görülmek-tedir. Bu durum, 2003 yılında yapılan düzenlemelerle kotasyon koşullarının zorlaştırılmasından kaynaklanmaktadır.
2005 yılından itibaren ise kote şirket sayısında artış yaşanmıştır. 2007 sonu itibariyle ana pazar ve ilerde değinile-cek olan alternatif pazara (Alternative Exchange-AltX) toplam 422 şirket ko-tedir. Ayrıca bu dönemde yabancı şir-ket sayısında da artış görülmektedir.
2003 yılında 21 yabancı şirket borsaya koteyken, 2007 yılında kote şirketlerin 37’si yabancıdır.
2003-2005 yılları arasında kote şirket sayısı azalmasına rağmen, piyasa de-ğerinin arttığı görülmektedir. 2003 yı-lında 261 milyar $ olan toplam değer düzenli bir artışla 2007 yıl sonunda 828 milyar $’a ulaşmıştır.
Toplam işlem hacimlerindeki artış da dikkat çekicidir.
2003 yılında 99 milyar $ iken, 2007 sonu itibariyle 424 milyar $’a ulaşmıştır.
JSE’de yabancı yatırımcıların toplam işlem hacmin-deki payı yıllar itibariyle pek değişmemiş olup %20-21 civarında seyretmektedir.
JSE Ltd. Hisse Senedi Piyasası
2003 2004 2005 2006 2007
Toplam Şirket Sayısı 2 404 388 401 22
Yerli 405 383 364 371 385
Yabancı 21 21 24 30 37
Piyasa Değeri (milyar $) 21 11 828 Toplam İşlem Hacmi 160 201 1 2
Kaynak: JSE JSE Limited Yapısı
Kaynak: JSE
JSE LIMITED
JSE-Ana Pazar ve AltX
Hisse Senedi Piyasası
Safex-Agric
Tarımsal Ürün Türev Piyasası
Safex-ED
Hisse Senedi Türev Piyasası
Yield-X
Tahvil Piyasası Faiz Türev Piyasası
JSE'de İşlem Hacmi (milyar $)
Kaynak: JSE
1 2 320
81
11
1
2003 2004 2005 2006 2007
Yabancı Yatırımcı Yerli Yatırımcı
2 TSPAKB
Araştırma
i. Hisse Senedi Endeksleri
2002 yılına kadar hisse senedi endekslerini kendi hesaplayan JSE, bu tarihten itibaren endekslerin he-saplanmasını Financial Times ve Londra Borsası’na ait olan FTSE’ye bırakmıştır. Ayrıca bu endekslere dayalı 2 tane borsa yatırım fonu oluşturulmuştur.
FTSE endeksleri piyasa değeri ağırlıklı olarak hesap-lanmaktadır. Oluşturulan endeksler aşağıdaki grup-lar altında toplanmıştır.
FTSE-JSE Afrika Ana Endeksleri: Ana Endeks grubunun içerisinde likidite ve piyasa değerine göre sıralanmış büyük, orta veya küçük ölçekli hisse senetlerini kapsayan endeksler bulunmak-tadır. Ayrıca, piyasa değerine göre ağırlığı %1’in altında olan hisse senetlerinden oluşan bir en-deks de bu grubun içindedir.
FTSE-JSE Afrika İşlem Gören Endeksler:
İşlem gören endeks grubundaki endeksler, va-deli işlemlere dayanak varlık olan hisse senetle-rini kapsamaktadır. Bu gruptaki endeksler, piya-sa değerlerine göre sıralanmış hisse senetlerini kapsayabileceği gibi, sektör bazında da (maden-cilik, sanayi, mali vb.) olabilmektedir.
•
•
FTSE-JSE Afrika Sektör Endeksleri: Sektör endeksleri grubunun içerisinde tarım, finans, en-düstri, teknoloji endeksleri bulunmaktadır.
FTSE-JSE Afrika Özel Endeksler: Özel endeks grubunun içerisinde farklı kriterlere göre toplan-mış hisse senetlerini kapsayan endeksler vardır.
Ekonomik, çevresel ve sosyal sürdürebilirlik kri-terlerine göre sıralanan şirketleri kapsayan Sosyal Sorumluluk Endeksi, büyüme oranına göre sıra-lanan Büyüme Endeksleri ve Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları Endeksi, özel endekslerden birkaçıdır.
ii. Piyasa İşleyişi
1996 yılında Johannesburg Equities Trading (JET) sistemiyle 108 yıllık tahta sistemine son verilmiş, elektronik ortamda alım-satım işlemlerine başlan-mıştır. Chicago Borsasından alınan bu elektronik sis-temle, hem işlem maliyetleri düşürülmüş, hem de piyasa şeffaflığı artırılmıştır.
1997 yılında JSE, piyasa bilgilerini anında yayınla-mak için SENS (Securities Exchange News Service) sistemini geliştirmiştir. Bu sistemle, daha hızlı, eşit ve yaygın bir şekilde bilgi dağıtımı amaçlanmıştır.
Başlangıçta JSE’ye kote olmuş şirketlerin sistemi
•
•
JSE Aylık İşlem Hacmi ve Endeks
Kaynak: JSE 0 3.500 7.000 10.500 14.000 17.500 21.000 24.500 28.000 31.500 35.000
12.2001 06.2002 12.2002 06.2003 12.2003 06.2004 12.2004 06.2005 12.2005 06.2006 12.2006 06.2007 12.2007
0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 30.000 35.000 40.000 45.000 50.000 İşlem Hacmi FTSE/JSE Tüm
Puan Mn. $
GüNDeM
2Araştırma
kullanması isteğe bağlıyken, 1998 yı-lında şirketlerin her türlü duyurularını öncelikle SENS ile yayınlaması zorun-luluğu getirilmiştir.
Ancak, şirketlerin duyuruları SENS ile yayınladıktan sonra bir de bası-na vermeleri gerekmektedir.
2002 yılında Londra Borsasıyla (LSE) yapılan çalış-malarla, JET sistemi sona erdirilmiş, işlemler Londra Borsasının SETS (Stock Exchange Electronic Trading System) sistemi üzerinden yapılmaya başlanmıştır.
Ayrıca, bu çalışmalarda iki borsaya (JSE ve LSE) da kote veya üye olma imkanı da öngörülmüştür. Hali-hazırda, 29 şirket iki borsaya da kote olup, bu şirket-lerden 15’i LSE’ye birincil, 14’ü JSE’ye birincil kote durumundadır. JSE, Londra Borsasıyla yaptığı bu iş-birliği ile, hem teknolojik açıdan gelişme göstermiş, hem de borsanın uluslararası platformda tanınırlığı artmıştır.
Hisse senedi piyasasında işlem sistemi sürekli müza-yededir. Emirler işlem platformuna girilerek, fiyat ve zaman önceliği kuralına göre eşleştirilir.
Sabah 8:30-8:35 arası 5 dakikalık sürede sistem açılır. 8:35-9:00 arasında yapılan açılış seansında emirler verilir. 9:00’da tek fiyat belirlenir. 9:00’dan 16:50’ye kadar sürekli müzayede devam eder.
17:00’ye kadar süren on dakikalık kapanış sean-sında yeniden tek fiyat belirleme seansı yapılır.
iii. Kotasyon
Ana pazarda kote olmak isteyen şirketlerin bağım-sız denetimden geçmiş mali tablolarındaki ödenmiş sermayelerinin en az 25 milyon Rand (yaklaşık 3,5 milyon $) olması şart koşulmuştur. Şirketin son üç yılda kâr etmiş olması ve vergi öncesi kârının en az 8 milyon Rand (yaklaşık 1,2 milyon $) olması gerek-mektedir. Şirketin hisselerinin en az %20’si halka arz edilmeli, minimum 300 ortağı olmalıdır.
Yıllık kotta kalma ücreti piyasa değerinin on binde dördü olup ücret minimum 25.236 Rand (yaklaşık
4.000 $), maksimum 146.175 Rand (yaklaşık 20.000
$) olabilir.
Kote oldukları diğer ülke borsalarının şartlarını yeri-ne getirdiklerini belgeleyen şirketler, aynı zamanda JSE’ye de kote olabilmektedir. Londra Borsasında kote olan şirketlerin yanı sıra, ABD, diğer bazı Av-rupa ve Afrika ülke borsalarından şirketler de JSE’ye kotedir. Diğer taraftan JSE’ye kote olan 34 yerli şir-ket de çeşitli borsalara kotedir.
iv. Diğer Pazarlar
2003 yılında küçük ve orta ölçekli şirketlerin (KOBİ’lerin) işlem görmesi için Alternatif Pazar (AltX) açılmıştır. Bu pazara kote olmak isteyen şirketlerin ödenmiş sermayelerinin en az 2 milyon Rand (y ak-laşık 280.000 $) olması gerekir. Ana pazardan farklı olarak, kote olmak isteyen şirketlerin geçen üç yıl-da kâr etme şartı aranmazken, hisselerinin en az
%10’u halka arz edilmelidir. Minimum ortak sayısı ise 100’dür. Yıllık kotta kalma aidatı 20.000 Rand’dır (yaklaşık 2.800 $).
AltX’e kote şirketlerin yöneticilerinin JSE’nin sundu-ğu kurumsal yönetim, borsa düzenlemeleri, ticaret kanunu gibi eğitimleri kapsayan bir programa ka-tılmaları şarttır. 2003 yılında kurulan pazara 2007 yılında 39 yeni şirket daha kote olmuş, toplam kote şirket sayısı 75’e ulaşmıştır.
Alternatif Pazarın açılmasıyla, 2004 Temmuz sonun-da, daha önce yine KOBİ’lerin işlem gördüğü Gelişen Şirketler Pazarı (Development Capital Market-DCM) ve Girişim Sermayesi Pazarı (Venture Capital Market-VCM) kapanmıştır. Ancak, bu pazarlardaki şirketler işlem görmeye devam etmektedir. Bu pazarlardaki çoğu şirket, Ana Pazar veya AltX’e geçmiştir. 2007 yıl sonu itibariyle sadece 9 şirket VCM’de, 6 şirket ise DCM’de işlem görmektedir.
v. Mutabakat, Takas ve Saklama
Borsada işlemlerin elektronik uzaktan erişim siste-miyle (JET) yapılması, mutabakat ve takas işlem-lerinin de elektronik ortama taşınması sonucunu doğurmuştur. 1999 yılında JSE bünyesinde elektro-nik takas sistemi STRATE kurulmuştur. Bu sistemle Seans Saatleri
2 TSPAKB
Araştırma
takas ve saklama işlemlerinin kağıtsız ortama taşın-ması hedeflenmiştir. Halihazırda STRATE’in ortakları
%50’ye yakın hisseyle JSE ve %12-14 civarındaki paylarla dört büyük ticari bankadır.
JSE’deki bütün menkul kıymetlerin STRATE’e geçişi 2002 yılında tamamlanmıştır. Ayrıca Namibya Bor-sasında işlem gören senetlerin takas işlemleri de STRATE ile yapılmaktadır.
2004 yılında çıkarılan yasa ile, ülkenin merkezi kayıt kuruluşu olma lisansına hak kazanan STRATE, hem JSE’deki, hem de ileride anlatılacak olan Güney Afri-ka Tahvil Borsasındaki menkul kıymetlerin saklama-sını yapmaktadır.
Hisse senetlerinin takası T+5’te gerçekleşir. Takas süresini T+3’e çekmek için çalışmalar sürmektedir.