Bir havalimanı projesinin yatırım bileşenleri; yapım, bakım-işletme ve sürdürülebilirlik maliyetlerinden oluşmaktadır. Bununla birlikte farklı finansman modellerinde farklı maliyetler ve farklı aktörler de yatırım sürecinde gündeme gelebilmektedir.
1.2.1. Yapım Maliyetleri
Havalimanı yatırım maliyetleri, başlatma evresi, planlama evresi, uygulama evresi, kontrol evresi ve sonlandırma evresinden oluşan yapım aşamasında ortaya çıkan yapım maliyetleri oluşturmaktadır41. Yapım aşamasında ortaya çıkan bu maliyetleri, saydığımız yapım evreleri temelinde değerlendirmek mümkündür.
- Başlatma Evresi: İhale süreci maliyetleri (teklif dosyası, ihale, finansman vb.) ile
başlayan bu aşamada proje tanımlama, dizayn aşaması gerçekleştirme, gerekli fizibilite etütleri (yolcu, kargo sayıları, uçak kalkış) ve değerlendirmeler yapılmaktadır. Bu etütlerin temelinde, projenin organizasyon yöntemi, yapım için gerekli kaynak ihtiyacı ve proje maliyeti analiz edilerek ortaya konulmaktadır. Proje stratejisinin tayin edildiği bu aşamada, projenin uygunluğu tetkik edilirken hangi modelle hayata geçirileceği de tespit edilmektedir. Bu modeller arasında kamu-özel sektör iş birliği (PPP) ya da kamu finansmanı alternatifleri gündeme gelecek seçenekler olabilmektedir. Bu evredeki önemli maliyet kalemlerinden biri de ÇED Raporu'dur. ÇED Raporlarının temel amacı, hayata geçirilmek istenen projenin çevresel etkilerini tespit etmek ve buna göre projeye "olur" vermektir. ÇED Raporları değerlendirilirken, ormanlar, diğer karasal eko sistemler, sulak
40 TOBB, Türkiye Sivil Havacılık Meclisi Sektör Raporu, 2014, s.46.
41 Onur Coşkun ve İsmail Ekmekçi, "Bir İnşaat Projesinin Evreleri ile Zaman ve Maliyet Analizinin Proje
Yönetim Teknikleri Vasıtasıyla İncelenmesi", İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, Sayı:20, 2012, s.41.
alanlar, su havzaları, flora ve fauna, meteoroloji, hava kalitesi (toz emisyonları vb.) parametreleri ele alınarak projenin uygunluğu analiz edilmektedir42.
- Planlama Evresi: Projenin planlama aşamasında tüm paydaşların (teknik müşavir
firma, hukuk firması, mimari kadro, finans kurumu, müteahhit firma vb.) projeyi anlaması sağlanmakta ve iş paylaşımı yapılmaktadır. Bu aşamada zaman yönetimi bir "maliyet" kalemi olarak sürece eklenmektedir. Projede hedeflenen sonuç, süre, yer, paydaşlar ve "know-how" bu süreçte net bir şekilde tespit edilmekte ve projenin toplam inşaat ve diğer süreç maliyeti oluşturulmaktadır.
- Uygulama Evresi: Bu aşamada, planlama evresinin çıktıları uygulanmaya başlamakta
ve ÇED Raporları'nın olumlu çıkması halinde inşaat başlamaktadır. Bu aşamada inşaat maliyetleri işlemeye başlamaktadır.
- Kontrol Evresi: Projenin bu aşamasında inşaat süreci kontrol edilmekte ve planın
akışından sapmalar takip edilmektedir. Bu sapmaların, planın genel uygulamasına etkisi analiz edilirken, proje maliyetleri, zaman ve kalite parametreleri ışığında gerekirse tekrar planlanarak revize edilmektedir.
- Sonlandırma Evresi: Projenin tamamlandığı bu aşamada, taşeron firmalarla olan
sözleşmeler sonlandırılarak, finansal kapanış gerçekleştirilir. Proje genel değerlendirmeye tabi tutulmakta ve projenin amacı ile kat edilen mesafenin başarısı ölçülmektedir43.
1.2.2. Bakım İşletme Maliyetleri
Havalimanı hizmete girdikten sonraki aşamaya referans vermekte olan bu süreçte işletici kurum (özel sektör, konsorsiyum, DHMİ vb.) havalimanının bakım işletme maliyetlerini üstlenmektedir. Türkiye'de havalimanlarının bakım ve işletmesinin özel işletmeler tarafından üstlenildiği görülmektedir. Özellikle “Yap-İşlet-Devret” modeli ile
42 Doğanay Dolunay, "İstanbul'daki Üçüncü Havalimanı ÇED Raporunun Değerlendirilmesi", 6. Ulusal
Hava Kirliliği ve Kontrolü Sempozyumu, İzmir, Ekim 2015, s.227.
inşa edilen havalimanlarında inşaatı gerçekleştiren firma işletme sürecini de üstlenmekte, dolayısıyla bakım ve işletme maliyetleri konusunda taahhüt altına girmektedir. Bu bağlamda, bakım-işletme maliyetleri şu kalemlerden oluşmaktadır; yüzey denetimleri, görsel yardımcıların yer denetimleri, görsel yardımcıların havadan kontrolü, hava şartları, yüzey sürtünme ölçümleri, hareket alanında yürütülen çalışmaların kontrolü (küçük inşaat/ bakım ve kapsamlı inşaat/bakım), kuş tehlikesinin azaltılması, apron yönetimi ve güvenliği, yer gürültüsünün kontrolü, havalimanı bölgelendirilmesi ve mâniaların kaldırılması, uçak kaza ve olayları, kullanılamaz durumdaki uçakların kaldırılması, acil durum planı, sağlık hizmetleri, eğitim ve yangınla mücadele, güvenlik, araç kontrolü, havaalanı sınırları dışındaki insan ve yapıları etkileyen olaylar, hava gösterilerinin emniyeti44 ile uçakların bakım ve onarım ve muhafazaları için kullanılan hangarların yapımı ve korunması, uçak bakımı, yer hizmetlerin verilmesi için ünite kurulması ve personel temini, kafe-bar-restoran, duty-free vb. mağazalar gibi kiraya verilen mekanların oluşturulması, terminallerde yolcuya hizmet veren salon ve tam donanımlı pistlerin kurulması, otoparkların kurulması ve işletilmesi, tehlike anında kullanılacak araç gereç ve ekipmanın temini45. Dolayısıyla, süreçten sorumlu işletmelerin sorumluluk alanında bu faaliyetler bulunmaktadır.
1.2.3. Sürdürülebilirlik Maliyetleri
Havalimanı projelerinde sürdürülebilirlik kalemlerini, havalimanı yatırımının ekonomik, sosyal ve ekolojik çevreye yaptığı etkiler oluşturmaktadır. Dolayısıyla havalimanının genişlemesi, kurulduğu bölgenin ekonomik rolüne katkısı ekonomik sürdürülebilirlik maliyetlerini oluştururken; çevresel boyutunu ise doğal kaynakların verimli kullanımı, iklimin korunması ve atıkların yok edilmesi oluşturmaktadır. Sosyal sürdürülebilirlik maliyetlerini ise sağlık, güvenlik, uyum ve etik unsurlar oluşturmaktadır46. Dolayısıyla havalimanları; yolcularını, çalışanlarını, hissedarlarını, tedarikçilerini, yatırımcılarını, finansal kurumları, üniversiteleri, STK'ları, medyayı,
44Havaalanı İşletme Hizmetleri, Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011,
http://web.shgm.gov.tr/documents/sivilhavacilik/files/pdf/kurumsal/yayinlar/Havalani_Isletme_Hizmetler i.pdf, Erişim: 05.01.2017.
45 İrfan Arıkan, "Havayolu Ulaşımı ile Turizm İlişkisi ve Havaalanları", Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 1998, s.50.
resmi kurumları ve yerel toplulukları birer paydaş olarak kabul etmekte ve politikalarını onların özgül ağırlıkları ışığında belirlemektedir.
Özellikle, akıllı ve yeşil havalimanı uygulamalarının son yıllarda oldukça yaygınlaştığı görülmektedir. Yeşil havalimanı denildiğinde ilk olarak kendi enerjisini önemli ölçüde kendi üreten ve enerji verimliliği yaratan havalimanı projeleri akla gelmektedir. Özellikle, terminallerin soğutulması, ısıtılması noktasında kojenerasyon ve trijenerasyon tesisleri önemli bir seçenek olarak ön plana çıkmaktadır47. İkinci husus ise havalimanlarının, Uluslararası Havalimanları Konseyinin (ACI), Havalimanı Karbon Emisyonu Programına (ACA) katılımıdır. Bu programın aşamaları48; Haritalandırma, Karbon salınımını azaltma, Optimizasyon (karbon salınımını en uygun düzeye indirme) Nötralizasyon (tüm üçüncü tarafların nötralizasyonu) şeklinde sıralanabilir.
Ayrıca, atığın direkt kaynağında azaltılarak dönüştürülmesi, havalimanı kapsamında terminallere kâğıt, plastik ve diğer atıklar olmak üzere farklı çöp kutuları yerleştirilmesi, tamamen çözünebilir plastik maddelerden alışveriş çantaları ve eko çantaların desteklenmesi, havalimanı işletmesinin sorumluluk alanlarında mevcudun korunması yanında ek bitki örtüsü oluşturulması büyük önem arz etmektedir49.