Doğal Tekel Kavramı ve Havalimanı Yatırımları

John Stuart Mill, 1848 yılında “Politik Ekonominin İlkeleri” isimli çalışmasında “Doğal Tekel” konusunu kavramsal olarak ele alan ilk iktisatçı olarak gösterilmektedir. Mill Londra’daki doğalgaz üretiminin rekabetçi bir endüstriyel yapıyla uyuşmadığına dikkat çekerek eklemiştir106_;

“Londra’da hizmetlerin mevcut durumdaki gibi birden çok firma yerine tek bir doğalgaz veya su firması tarafından sağlanması halinde ne kadar büyük bir iş gücünün

105 _{Patrick Mcnutt, Public Goods And Club Goods, Univercity Of Dublin, Departmend Of Political Sience,}

1999, s.946.

106 _{Ömür Paşaoğlu, Doğal Tekellerde Regülasyon ve Rekabet, Rekabet Kurumu Uzmanlık Tezi, 2003,}

tasarruf edileceği ortadadır… Tek bir firma bugün elde etmekte olduğu kar oranınıda muhafaza ederek daha düşük fiyatlar uygulayabilir.” Mill’in bu şekilde sorunu ortaya

koymasını takiben özellikle akademik alanda rekabetçi olmayan endüstriler ile ilgili çalışmaların hız kazandığı gözlemlenmektedir.

Devlet üretimi yönetiminin tamamı, kamusal mal üretimi ile ilgili değildir, bu konudaki ikinci durum kaynak ayrımı yönünden el koyma yerine devlet üretim biçimini gerektiren nedenlerin varlığında ortaya çıkmaktadır. Örneğin, monopollerin kontrol edildiği bir durumu düşünebiliriz, böyle bir kontrole azalan maliyet koşulları altında çalışan endüstrilerin ve ekonomiye girişin kısıtlanmasını gerektiren çeşitli koşulların varlığı durumunda başvurulmakta ve bu duruma doğal tekel denilmektedir107_{. Kamu} ekonomisinin varlık nedenini oluşturan piyasa başarısızlıklarının en önemlilerinden bir tanesi de doğal tekellerdir. “Doğal Tekel” diğer bir ifade ile “Kamu Kolaylıkları”, yatırım maliyetinin çok yüksek olması nedeniyle, özel sektörün girmeye teşebbüs etmediği, marjinal maliyetin sıfıra yakın olması sebebiyle toplumun sömürüsüne yol açmaması ve sosyal faydasının gözetilmesi sebebiyle devletin üstlendiği yatırımlar olarak tanımlanabilir. Havalimanı, metro, köprü, tünel, tüp geçit, toplu taşıma, liman, demiryolu, doğalgaz dağıtım hatları, kanalizasyon, posta, elektrik direkleri, su şebekeleri ve telekominikasyon altyapısı gibi hizmetler doğal tekellere örnek olarak gösterilebilir. Doğal tekel özelliği taşıyan mallar tam kamusal mal özelliklerinden farklı özelliklere sahiptir. Tüketimden dışlama, fiyatlanabilme, faydalanmada rekabet gibi özellikler içerirler108_{. Bu tarz piyasaların ölçeğe göre artan getiri özelliğinden dolayı küçük firmalar} büyük firmalarla rekabet edemeyerek piyasadan çekilmekte ve doğal tekel oluşmaktadır.

107 _{Richard A. Musgrave, The Theory of Puplic Finance, McGhaw-Hill, Newyork, 1958, (çev: Orhan Şener,}

Yaşar Methibay, Asil Yayınları), s.56.

Şekil 2.1. Ölçeğe Göre Getiri

Kaynak: Zeynel Dinler, Mikro Ekonomi, Ekin Kitabevi, 1994, Bursa, s.168-169

Altyapı hizmetleri gibi uzun vade gerektiren bazı alanlarda, artan getiriden yararlanmanın en önemli şartı büyük sermayedir. Özel sektör bunu karşılayamadığından toplumsal refah kaybı oluşmaktadır. Bunu engellemek için devletin bu sahalarda faaliyet göstermesi gerekmektedir. Ölçek ekonomisi Şekil 2.1. de gösterildiği gibi üretim miktarında meydana gelen artışlara bağlı olarak ortalama maliyetlerde meydana gelen azalmaları ifade eden bir kavramdır. Doğal tekellerde büyük ölçüde ölçek ekonomileri geçerlidir. Ancak bazı durumlarda ölçek ekonomileri sona erdiği halde (üretim arttıkça ortalama maliyetlerin yükseldiği halde) üretimin tek bir işletme tarafından yapılması birden fazla işletme tarafından yapılmasına göre daha etkin olabilir. Bir sektörde tüm işletmelerin aynı teknolojiyi kullandığı varsayımı altında her birinin üretim fonksiyonu C(q) ile gösterildiğinde, toplam üretim (Q=𝑞₁+ 𝑞₂+ 𝑞_{3+ ………..}+ 𝑞_𝑛) tek bir işletme tarafından yapıldığı zaman, ayrı ayrı işletmelerde yapıldığı duruma göre daha düşük bir maliyet ile yapılabilmektedir109_.

C(Q)= C (𝑞1+𝑞2+𝑞3+… . . 𝑞𝑛) ˂ C(𝑞1) + C(𝑞2)+ ………C(𝑞𝑛) (3)

Altyapı yatırımı ile ilgili özel mallar için doğal tekel başlığı altında Hillman’ın verdiği örnekte 1, 2 ve 3 numaralı topluluklar nüfuslarına göre özel faydalar sağlayan bir projenin sabit masraflarını paylaşabilirler. Örneğin, her toplumun belirli bir su temini talebi vardır. Bir topluluğun arz maliyeti, altyapı yatırımını kendisi yapmayı seçip

109 _{Hülya Kirmanoğlu, Kamu Ekonomisi Analizi, Beta yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul, 2007, s.168.}

Ölçeğe Göre Artan Getiri Ölçeğe Göre Sabit Getiri Ölçeğe Göre Azalan Getiri Q C Q1 _Q2

seçmediğine ya da başka bir topluluğa veya diğer topluluklara katılıp katılmamasına bağlıdır. Bir topluluk kendi altyapısını sağlamayı seçerse, üç ayrı topluluğun her birinin maliyeti şu şekilde olacaktır110_;

C(1) = C(2) = C(3) = 150

İki topluluğun koalisyonları için maliyet; C(1,2) = C(2,3) = C(3,1) = 180

Üç topluluk maliyetleri paylaşmak için katılırsa toplam maliyet; C(1,2,3) = 300

Dolayısıyla tek başına su tedarik eden bir topluluk için tedarik maliyeti 150’dir. İkili koalisyonda bir topluluğun arz maliyeti 90’dır. Her üç topluluk birleştiğinde bir topluluğun arz maliyeti 100’dür. Böylelikle herhangi bir toplum için bir koalisyon tarafından maliyetler minimuma indirilir ve topluluk başına maliyeti 90 olacak şekilde planlama yapılabilir. Ancak değerlendirme yaparken üç toplumun bir arada olduğu alternatifin değerlendirilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Çünkü ikili koalisyonda topluluk başına maliyet 90 olurken üçüncü topluluk için bu projenin maliyeti 150 olacaktır. Üç ülkenin toplam maliyeti 180+150=330 olacaktır. Oysa üç ülkenin koalisyonu ile bu yatırım yapıldığında toplam maliyet 300 olacaktır111_.

Şekil 2.2. Doğal Tekel Piyasası

Kaynak: Joseph Stiglitz, Economics of The Public Sector Third Edition, Norton Company, Newyork, London, 2000, s.191

110 _{Arye L. Hillman, Public Finance And Public Policy, Cambridge Universty Press, Second Edition,}

Cambridge, 2009, s.713.

Şekil 2.2. de görüldüğü üzere Q0 yani marjinal maliyet ile talebin kesiştiği yer optimal üretim düzeyidir. Ancak bu nokta ortalama maliyetin altındadır bu sebeple ortalama maliyetin altında belirlenen fiyat batık maliyeti oluşturacağından, tekelci piyasa üretim miktarı Q* da gerçekleşmektedir. Kamu kolaylıkları şeklinde ifade ettiğimiz piyasada Q0 üretim düzeyinde, Q1 üretim düzeyine göre ortaya çıkan batık maliyet devlet tarafından karşılanmaktadır112_.

Doğal tekel özelliğinde bulunan kanalizasyon hizmetini örnek olarak göstermek gerekirse, önemli miktarda yatırım yapılması gerekmektedir. Kanalizasyon için bir defada gerçekleştirilecek bu tür bir yatırımdan sonra, yeni açılacak yerleşim birimlerine aynı hizmetin götürülmesinin maliyeti oldukça düşük olmaktadır. Başka bir ifade ile bu tip hizmetlerin başlangıç yatırımı yüksek olmakta, ancak bu hizmetten yararlanacak olanların sayısının artması sonucunda ortaya çıkacak ek maliyetler ise oldukça düşük olmaktadır. Söz konusu doğal tekel niteliğindeki hizmetin üretiminin özel kesim tarafından gerçekleştirilmesi piyasada gerçekleştirilen bu üretimin optimal düzeyinden uzaklaşmasına neden olabilir. Çünkü özel sektör üretici birimi, ilave üretimini arttırma yerine, tekel konumundan yararlanarak fiyatlarını arttırma yoluna gidebilecektir. Bu ise ekonomik etkinlikten uzaklaşılması anlamına gelmektedir. Bu nedenle doğal tekel niteliğindeki mal ve hizmetlerin üretiminin ya devlet tarafından ya da devletin kontrolü altında (örneğin imtiyaz sözleşmeleri yoluyla) özel kesim tarafından yapılması gerekmektedir. Sonuç olarak doğal tekeller sözkonusu olduğunda üretimin devlet tarafından gerçekleştirilmesi etkinliği sağlarken üretimin tamamen özel sektöre bırakılması etkinlikten uzaklaşılması sonucunu doğurmaktadır113_.

Ulaştırma projeleri (demiryolu, karayolu, köprü, tünel, asma köprü, tüp geçit, liman, havalimanı) yatırımları devlet tarafından yapılması gereken büyük ölçekli kamu yatırımlarıdır. Bu yatırımlar sosyal faydaları özel faydalarından yüksek olan mal ve hizmetler grubunda değerlendirilmektedir. Bu malların üretilmesi sürecinde karşımıza ölçek ekonomileri çıkmaktadır. Ölçek ekonomilerinde üretim arttıkça elde edilen randıman da artmakta yani ortalama maliyetler azalmaktadır114_{. Doğal tekel’in en tipik}

112 _{Joseph Stiglitz, a.g.e., s.191}

113 _{Cuma Çataloluk, “Yerel Hizmetlerin Fiyatlandırılmasında Etkinlik ve Sorunlar”, İnsan ve Toplum} Bilimleri Araştırma Dergisi, Cilt:3, Sayı:4, 2014, s.874.

örneğini havalimanları oluşturmaktadır. Doğal olarak kar maksimizasyonu güdüsü ile hareket etmekte olan özel sektör, toplumsal faydayı hesaba katmayacağı için böyle bir yatırımı devlet taahhüdü ve teşviği olmadan yapmamaktadır. Bununla birlikte toplumsal hizmetler kategorisinde değerlendirilen ulaşım hizmetlerinde sosyal fayda ön plana çıkmaktadır. Bu sebeple otoyol, köprü, tünel, havalimanı ya doğrudan devlet eliyle ya da devlet desteği ile özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir.

Bu kapsamdaki kamu yatırımlarına ilişkin olarak yapılan fayda maliyet analizlerinde sosyal fayda ve maliyetler özel kesim tarafından dikkate alınmayacağından yapılan analiz sonucu olumsuz çıkabilecek ve özel kesim bu yatırımı yapmayacaktır. Ancak söz konusu yatırımın sosyal faydalarının toplumun refahına yapacağı katkının önemi bu tip yatırımların devlet tarafından yapılması gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Nitekim DHMİ mali verileri incelendiğinde, Türkiye’de mevcut 55 havalimanının sadece 7 tanesinin kar ettiği diğerlerinin ise zarar ettiği görülmektedir. Bu noktada 55 havalimanının toplam gelir ve giderlerinin karşılaştırılması durumunda kar ediyor olması ölçek ekonomisinin de tipik bir örneğini oluşturmaktadır. Bununla birlikte havalimanlarının bir kısmının bireysel olarak zarar ediyor olması bu havalimanlarının kapatılmasını gerektirmemektedir. Çünkü zarar eden Uşak Havalimanı, Kütahya Havalimanı veya Balıkesir Havalimanı olmadan kar eden Antalya Havalimanı, Adana Havalimanı, Atatürk Havalimanı, Sabiha Gökçen Havalimanı, Esenboğa Havalimanının da bir anlamı olmayacaktır. Bu çözümleme bize, toplum refahını arttırdığı için diğer bir ifade ile sosyal faydasının çok yüksek olması dolayısıyla doğal tekel niteliğindeki havalimanı yatırımlarının devlet tarafından veya devlet desteği ile özel kesim tarafından yapılması gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Kamu hizmeti niteliği ağır basan doğal tekeller çok eskiden beri keşfedilmiş olup, bu tür mal ve hizmetler yasalarla düzenlenmektedir. Uygulamada doğal tekeller bir çok ülkede merkezi devlet teşkilatının ya da yerel yönetimlerin mülkiyeti altında bulunmaktadır115_.

115 _{Nazım Öztürk, a.g.e., s.295.}