Havalandırma

Hava; içindeki değişik gazlar (oksijen, azot, karbondioksit... vs.), su buharı ve partiküller (toz, polen, tüy... vs.) ile atmosferi dolduran renksiz ve kokusuz bir gazdır (Kömürcü, 2011:23).

Saf hava % 20 oksijen, % 80 azot, % 0.03 karbondioksit ve değişen miktarlardaki su buharının bir karışımıdır (Kılgour, Mcgarry, 1995:76).

Hava, birçok özellikleriyle insanın çalışma koşullarını etkilemektedir. İnsan havayı soluyarak yaşar, dinlenir, hayatını idame ettirecek bir takım davranışlarda bulunur. Bu nedenle hayati öneme sahip havanın bileşimi konusunda şunlar söylenmektedir:

 En temiz koşullarda havanın kimyevi kompozisyonu % 20.93 oksijen, % 79,04 azot, % 0.03 karbondioksittir.

 Terleme soluk verme nedeniyle bozulmuş, normal bileşimini kaybetmiş, hava insan sağlığını bozmakta, çalışma gücünü azaltmaktadır.

 Birey oksijen alıp karbondioksit verdiği için, uzun süre kapalı yerde kalma, hava bileşimini bozmakta ve verimlilik üzerinde olumsuz etkide bulunmaktadır (Tutar, 2000: 201).

Hava kirliliği, canlıların sağlığını olumsuz yönde etkileyen ve/veya maddi zararlar meydana getiren havadaki yabancı maddelerin, normalin üzerindeki miktar ve yoğunluğa ulaşmasıdır. Bir başka deyişle hava kirliliği; havada katı, sıvı ve gaz şeklindeki yabancı maddelerin insan sağlığına, canlı hayatına ve ekolojik dengeye zarar verecek miktar, yoğunluk ve sürede atmosferde bulunmasıdır. İnsanların çeşitli faaliyetleri sonucu meydana gelen üretim ve tüketim aktiviteleri sırasında ortaya çıkan atıklarla hava tabakası kirlenerek, yeryüzündeki canlı hayatı olumsuz yönde etkilenmektedir (Kömürcü, 2011:23).

Değişik işyerlerinde kullanılan çok sayıdaki kimyasal madde de kendi içinde alt gruplara ayrılabilir. Bunların başlıcaları metaller ve metalsiler (kurşun, cıva, arsenik, kadmiyum, krom, alüminyum vs.), gazlar (karbon monoksit, metan, kükürtlü hidrojen, hidrojen siyanür vs.), çözücüler (benzen, tolüen, hekzan, stiren vs.), asit ve alkali maddeler, pestisidler (organik fosforlu bileşikler, arsenik bileşikleri, klorlu hidro karbonlar vs.) olarak sayılabilir. Bu maddelerden bazıları vücutta birikime uğrayarak zaman içinde zehirlenme tablolarına yol açarken kimileri de kanser yapıcı özellik gösterirler. Bazı kimyasallar ise vücutta birikime gerek olmaksızın, yeterli doz alındığında akut zehirlenmeye neden olurlar. Pek çok kimyasal madde, merkezi ve periferik sinir sistemi, karaciğer, dolaşım sistemi veya sinirim sistemi ile ilgili belirtilere yol açar (İçbay, 2011:8).

Bir işyerinin havalandırılması; serinlik ve temiz hava ihtiyacının karşılanması, çalışan makinelerin ve insanların yaydığı ısının dağıtılması, hava kirliliğinin hafifletilmesi ve havaya karışan zararlı maddelerin miktarının azaltılması için gereklidir (Şafak, 1997:109).

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB)’nın İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelikte (s. 3), kapalı işyerlerinin havalandırılması hususunda yapılması gerekenler aşağıda belirtilmiştir:

 Kapalı işyerlerinde çalışanların ihtiyaç duyacakları yeterli temiz havanın bulunması sağlanır. Yeterli hava hacminin tespitinde, çalışma yöntemi, çalışan sayısı ve çalışanların yaptıkları iş dikkate alınır.

 Çalışma ortamı havasını kirleterek çalışanların sağlığına zarar verebilecek atıkların ve artıkların derhal dışarı atılması sağlanır. Boğucu, zehirli veya tahriş edici gaz ile toz, buğu, duman ve fena kokuları ortam dışına atacak şekil ve nitelikte, genel havalandırma sisteminden ayrı olarak mekanik (cebri) havalandırma sistemi kurulur.

 Mekanik havalandırma sistemi kullanıldığında sistemin her zaman çalışır durumda olması sağlanır. Havalandırma sisteminin çalışmaması, iş sağlığı ve güvenliği yönünden tehlikeli ise arızayı bildiren kontrol sistemi tesis edilir. Mekanik ve genel havalandırma sistemlerinin bakım ve onarımları ile uygun filtre kullanım ve değişimleri yıllık olarak yetkili kişilere yaptırılır.

 Pasif (suni) havalandırma sistemlerinde hava akımının, çalışanları rahatsız etmeyecek, çalışanların fiziksel ve psikolojik durumlarını olumsuz etkilemeyecek, ani ve yüksek sıcaklık farkı oluşturmayacak şekilde olması sağlanır.

2.5.1.4 Isı

Çalışma şartlarını etkileyen fiziki etmenlerden bir diğeri ortamın ısısıdır. İnsanlar kendilerini rahat hissettikleri iş koşullarında verimli çalışabilirler. Çalışma ortamının sıcaklığı iş verimini büyük oranda etkilemektedir. Büro ortamında

performans açısından son derece önemli olan ısı seviyesi ile ilgili su konfor değerleri verilmiştir (Hayta, 2007:23-24):

Oturarak yapılan işler 19°C Alışveriş salonları 19°C

Bürolar 20°C

Ayakta yapılan işler 17°C Ağır bedensel işler 12 °C

İşyerlerinde termal konfor şartlarının çalışanları rahatsız etmeyecek, çalışanların fiziksel ve psikolojik durumlarını olumsuz etkilemeyecek şekilde olması esastır. Çalışılan ortamın sıcaklığının çalışma şekline ve çalışanların harcadıkları güce uygun olması sağlanır. Dinlenme, bekleme, soyunma yerleri, duş ve tuvaletler, yemekhaneler, kantinler ve ilk yardım odaları kullanım amaçlarına göre yeterli sıcaklıkta bulundurulur. Isıtma ve soğutma amacıyla kullanılan araçlar, çalışanı rahatsız etmeyecek ve kaza riski oluşturmayacak şekilde yerleştirilir, bakım ve kontrolleri yapılır. İşyerlerinde termal konfor şartlarının ölçülmesi ve değerlendirilmesinde TS EN 27243 standardından yararlanılabilir. Yapılan işin niteliğine göre, sürekli olarak çok sıcak veya çok soğuk bir ortamda çalışılması ve bu durumun değiştirilmemesi zorunlu olunan hallerde, çalışanları fazla sıcak veya soğuktan koruyucu tedbirler alınır. İşyerinin ve yapılan işin özelliğine göre pencerelerin ve çatı aydınlatmalarının, güneş ışığının olumsuz etkilerini önleyecek şekilde olması sağlanır ( T.C Resmi Gazete, 28710, s:3).

Bu arada iş ortamında aşırı ısının genel organik direnci azalttığı, iş verimini düşürdüğü, kramplar ve ısı çarpması gibi etkileri olduğu da bilinmektedir. Ortamın normalin üstünde sıcak olması ile bıkkınlık, sinirlilik, dikkatsizlik, hataların yoğunlaşması, zihinsel çalışmalarda verim düşüklüğü, yetenek ve becerilerin azalması, iş kazalarının çoğalması, ağır bedensel işlerde verim düşüklüğü, vücutta su ve asit-tuz dengesinin bozulması, kan dolaşımının zorlaşması ve yorgunluk gibi olumsuz özellikler ortaya çıkmaktadır (Hayta, 2007:3).

Soğuk iş ortamına ait sorunlar, aşırı ısı ortamına göre daha kolay çözülmektedir. Ancak yine de çalışanların vücut ısısındaki düşüşler dikkate alınmalıdır. Çünkü soğuktan etkilenen el parmakları incelikli iş yapma yeteneklerini ve dokunma

duyarlılıklarını kaybetmektedirler. Bu durum ayrıca iş verimini düşürmekte ve en önemlisi iş kazaları riskini artırmaktadır (Baltaoğlu, 1988: 65).

Değişen ısı seviyesine uyum sağlamaya çalışan bünyenin tepkimesi iki boyutta ele alınabilmektedir:

Normal ısı seviyesinden soğuk bir ortama geçildiğinde:  Deri soğur,

 Kan, vücudun iç yüzeylerine doğru çekilerek toplanır,  Derinin vücudu çevre koşullarından koruma tepkimesi artar,  Vücut iç ısısı hafifçe yükselir,

 Titreme baslar,

 Vücudun dışa yüzeyinde soğuyan kan, iç kısımdaki kanla ısıtılır,

 Kandaki soğumanın önlenmesi için kan basıncı ve vücut yüzeyine taşınan kan miktarı azalır.

Soğuktan sıcak bir ortama geçildiğinde:  Deri ısınır,

 Kalp atışı hızlanır ve kan vücut yüzeyine yayılır,  Vücut iç ısısı düşer,

 Titreme görülebilir,  Terleme baslar,

 Sürekli terleme, kanın vücut yüzeyine akısının ve deri sıcaklığının artması ile vücudun ısı dengesi sağlanacaktır (Demirci ve Armağan, 2002:187-188).

Türkiye standartlarında bölgesel koşullara göre değişebilmekle birlikte bürolarda ısı seviyesi yazın 21-22 °C, kısın ise 24-26 °C civarlarında olması önerilmiştir. Fazla sıcak yada soğuk havaların birçok ciddi hastalıklara sebebiyet vermesi nedeniyle çalışma ortamları ile ev ortamlarının ısı seviyesinin iyi ayarlanması ve dengesiz ısı değişimlerinin önlenmesinin gerekliliğine dikkat çekilmiştir (Aktaş ve Özdemir, 2004:382).

2.5.1.5 Gürültü

Teknolojik uygulamaların artışı ile insan-makine sistemleri, günlük yaşam ve çalışma koşullarını önemli düzeyde değiştirmiştir. Büyük yararları olmasına karşın, geliştirilen ve üretilen makinalar, değişen olumsuz ortam koşullarına bir yenisini ekleyerek, fizyolojik ve psikolojik insan yorgunluğunu arttırmıştır. Teknolojik gelişimle ortaya çıkan ve insan iş başarısını olumsuz yönde etkileyen en önemli makina faktörlerinden birisi de gürültüdür (Ege, Sümer, Sabancı, 2003:48).

İstenmeyen ses olarak tanımlanan gürültü, insan sağlığını olumsuz olarak etkilemektedir. Günümüzde gürültünün olumsuz etkileri, eskiden olduğu gibi, sadece fabrikalarda uzun süreli gürültüye bağlı işitme kaybı durumlarında incelenmemektedir. Araştırmalar, açık alanlar ve iç mekânlardaki her tip gürültüyü kapsamaktadır (http://gurultu.cevreorman.gov.tr/gurultu/Files/Gurultu/Dokumanlar/Kilavuz.pdf 02 .09.2013).

İş yerindeki fiziki çevre koşulları içerisinde gürültü, iş görenin iş yükünü etkileyen önemli bir faktördür. Dünyadaki teknolojik gelişme, yasamın pek çok alanında, özellikle de is yerlerinde üretim ve hatta yönetim birimlerinde gürültünün artmasını beraberinde getirmiştir (Babalık, 2005:486).

Gürültü insan sağlığını çeşitli yönlerden etkilemektedir. Bu etki, maruz kalınan sesin şiddetine ve sese maruz kalma süresine göre değişmektedir, Gürültünün etkileri, işitme organına etkisi, psikolojik etkisi ve verimliliğe etkisi olmak üzere üç alanda ortaya çıkmaktadır (Hayta, 2007: 30).

Uzmanlar, gürültünün hem ruh, hem de beden sağlığını olumsuz yönde etkilediğini belirtmektedirler. Seslerin 40 dB'den (desibel sesin duyulabilen ve ölçülebilen en küçük birimidir) fazla olması durumunda, insan sağlığını bozucu gürültü kirliliğinin oluştuğunu ifade eden uzmanlara göre gürültünün etkileme dereceleri şöyledir:

40 desibelden yüksek: İletişim bozukluğu, 65 desibelden yüksek: Dolaşım bozukluğu,

85 desibelden yüksek: Duyma güçlüğü başlangıcı,

120 desibelden yüksek: Kulakta ciddi hasar (Altıok, 2000:7).

Gürültünün performans üzerine etkileri, gürültünün iş verimini azaltması ve işitilen seslerin anlaşılmaması gibi görülen etkileridir. Konuşmanın algılanabilmesi ve anlaşılabilmesi türünden fonksiyonların engellenmesi, büyük ölçüde arka plan gürültüsünün düzeyi ile ilgilidir. Gürültünün iş verimliliği ve üretkenlik ile ilgili etkileri konusunda yapılan çalışmalar karmaşık işlerin yapıldığı ortamın sessiz, basit işlerin yapıldığı ortamların ise biraz gürültülü olması gerektiğini göstermiştir. Özetle ortamda belli bir iş ya da fonksiyon için belirlenen arka plan gürültüsünün fazla olması

durumunda iş verimliliği düşmektedir

(http://gurultu.cevreorman.gov.tr/gurultu/AnaSayfa/gurultu/sagliketkileri.aspx?sflang=e n 02 .09.2013).

2.5.2 Antropometri

Çalışan insanların fiziksel rahatlıkları ve beden yeteneklerini en üst düzeyde kullanabilmeleri öncelikle kullandıkları malzemeler, çalışma yüzeyleri ve hacimlerin kendi boyutlarına uygun olmasına bağlıdır. Her türlü araç gereci kullanan personelin boyut farklılıklarını gözeterek tasarım yapmak çok önemlidir. Böyle bir yaklaşımda antropometri teknikleri kullanılmaktadır (Efe, 2004:103).