Hastanelerde Mekânsal Program

Mimarlığın insan ruhuna verebileceği heyecan, umut ve diğer olumlu duygular, kişisel ‘iyi olma’ durumu üzerine kurulu sağlık felsefesinin temeli olarak görülebilir. Hastane ortamı, hem iç mekânlar, hem dış alanların düzenlenmesi, hem de bina kabuğundaki mimari varlığı yoluyla, bir güvenilirlik, temizlik ve profesyonellik mesajı iletebilir (Ergenoğlu, 2006).

Hastane yapılarının, toplumu sağlıklı bir şekilde ayakta tutarak uzun yıllar hizmet verebilmesi için, gelişmelere açık, sağlam ve kullanışlı tasarlanması, iyi organize edilmesi ve uzman ekiplerce, uzun vadeli planlama yaklaşımlarında bulunulması gerekmektedir.

Hastane yapıları işlevsel olarak sürekli değişme ve gelişmelerle birlikte tıp tekniğinin uygulama alanıdır. Tıbbi teknolojik değişimler, nüfus artışı (kapasite artışı), sosyal standartlarda değişim, çalışma şartlarının değişimi, standartların değişimi, organizasyon değişiklikleri vb. etkenler hastanelerde değişime neden olan faktörlerdir (Aydın, 2001). Programlama sürecindeki çalışmalar yeniliklere ve olabilecek değişimlere yer veren, gerektiği bölümlerde küçülme, büyüme, bölünme ve ekleme yapılabilmesine olanak sağlayacak şekilde yürütülmelidir (Tülbentçi, 2015).

Hastane planlama süreci aşamaları, yapı üretimindeki aşamalara bağlı olarak gelişen evrelerdir (Tablo 4.5). Sistematik bir kurgu sağlayan bu yöntemsel bakış, tüm aşamaları ile birlikte hastane yapılarının üretilmesi için gereklidir. Sürece bağlı olarak gelişim gösteren hastane planlama süreci evreleri;

 Planlama Kararları Evresi (Fizibilite Etüdü)

a. Gereksinim belirleme kararları (ön program), b. Yer belirleme kararları (ön tasarım),

c. Finansman kararları (yaklaşık maliyet olasılıkları), d. İşletme kararları (organizasyon olasılıkları).

 Programlama evresi,

 Tasarım evresi,

 Uygulama evresi,

 Kullanım evresi,

Tablo 4.5. Hastane mimari planlama evrelerinin uzun süreli aşamaları (Akıncıtürk, 1985; Tülbentçi,

2015)

Hastane planlama evrelerinin ikincisi, mimari programın hazırlanması aşamasıdır. İçlerinde birden fazla fonksiyonu, eylem gruplarını, ana eylem gruplarına bağlı alt sistemleri ve bu sistemler topluluğunu barındıran hastane yapılarının, sahip olduğu mekansal ilişkiler, kullanıcı gereksinimleri, tıp ve teknolojinin baş döndürücü

hızına ayak uydurması gerekliliği ile zaman içerisinde değişen ihtiyaçlara cevap verebilmesi, yapının oluşmasında ve değişmesinde etkilidir. Bu kadar karmaşık bir sistem için gerçek anlamda bir mimari program ve tasarım sürecine ihtiyaç vardır. Bu bağlamda tasarım sürecine en etkin katkı sağlayacak olan mekansal programların hazırlanması iyi bir araştırma gerektirmektedir.

Hastanelerin programlanması, hastanenin tipi, amacı, büyüklüğü, bölüm ve ünite büyüklükleri, mekânsal gereksinimleri, mekanlarda yer alan eylemler, kullanıcı gereksinimleri ve tıbbi araç-gereçler belirlenerek, kuruluşun diğer sağlık hizmetleri ile bağlantıları ve gelişme olanaklarının saptanmasıyla gerçekleştirilir (Umur, 1979). Hastanenin sağlaması gereken hizmetler ise, gelecekte hizmet vereceği toplumun büyüyeceği, gelişeceği ve ihtiyaçlarının artacağı göz önüne alınarak, temel verilere göre tasarımcı/programcı tarafından mekânsal program olarak kurgulanır (Tülbentçi, 2015). Hastane yapılarında, mekanların özel koşulları sağlaması ve iyi işleyen bir sirkülasyon ağı çözülmesi gerekliliği, hastane tasarımlarının yoğun mekânsal programından kaynaklı olmaktadır.

Hastanelerin programlanması, Şekil 4.17’de yer alan mekânlar arasındaki ilişkilerin yanısıra, hastanenin planlama-programlama ve organizasyonu, büyüklüğü, amacı, tipi, bölüm ve ünite büyüklükleri, konum ve ilişkileri, mekânsal gereksinimleri, iç organizasyondaki yerleri, içinde yer alacak eylemleri, kullanıcı ve tıbbi-araç gereçler belirlenerek, kuruluşun diğer sağlık hizmetleri ile bağlantıları ve gelişme olanaklarının sağlanmasıyla gerçekleşmelidir (Kepez, 2001).

Şekil 4.17. Hastanede bölümler arası yakınlık matrisi (Aydın, 2009)

Hastanelerde mekânsal program, programcı/tasarımcı tarafından, devletin belirlediği kanun, tüzük, yönetmelikler ön planda tutularak, yapının inşa edileceği alanın ulaşım imkânları, hastanenin kapasitesi ve kullanıcı gereksinimleri doğrultusunda hazırlanır. Hastanenin kapasitesi ve verilecek hizmetler, hastanenin yakın ve uzak çevresinde bulunan olanaklara göre şekillenir. Programlama evresi içerisinde tasarımı gerçekleştirecek mimarın da bulunduğu bir ekip, yapım sonuna kadar her aşamada fikir alışverişi, inceleme ve araştırma yaparak işbirliği içinde çalışmalar yapar (Akıncıtürk, 1985). Bu ekip öncelikli olarak iş akışını tanımlayacak olan organizasyon sistemini belirlemelidir. Ana eylem gruplarının (ana sirkülasyon, personel, hasta, yemek vs.) öncelikli olarak tanımlanması, alt eylem gruplarının (örn. ameliyathane bölümünde hasta hazırlık odası, sterilizasyon, doktor dinlenme, operasyon salonları vs.) belirlenmesini kolaylaştırmaktadır (Aydın, 2001).

Programlama evresi, belirlenen bir süre içerisinde başlayıp sona eren bir evre olarak değil, verilen kararlar ve hazırlanan mekânsal program ile tasarım, yapım ve kullanım evrelerine kadar ileri-geri beslenme yoluyla yürütülen bir evre olarak ele alınmaktadır. Program hazırlanırken önemli olan gelecekte kapasitenin artma ihtimalini düşünerek, gelişen ve değişen ihtiyaçlara güncel çözümler üretmektir. Gelecekte doğacak gereksinimleri tam olarak karşılayabilecek nitelikler; esneklik, büyüme, kademeli programlama ve çok amaçlı kullanım olanakları gibi temel programlama alt amaçlarını en uygun düzeyde sağlayabilme olanakları bulunmalıdır (Tülbentçi, 2015). Eğer bu tür problemler, programlama evresinde detaylı olarak ele alınırsa, kullanım aşamasında karşılaşılacak problemler engellenmiş olur.

Programın hazırlanmasında çıkış noktalarından biri ise kullanım sürecinde fonksiyonel olarak eksiklikleri gündeme getiren programın alt amacını oluşturan kullanıcı gereksinimleridir. Tüm yapı tipleri arasında hastane yapıları, sadece karmaşık aletleri, çeşitli ve kalabalık çalışan grupları ve kayıt sistemleri ile değil, kapıdan içeri giren çok sayıda yardıma muhtaç kullanıcıları ve ziyaretçileri ile özgün bir karaktere sahiptirler (Başkaya ve ark, 2005). Program hazırlanırken hastaneyi kullanacak olan farklı kullanıcı profillerinden kalıcı - uzun süreli (başhekim ve yardımcıları, sağlık personel, idari personel, bakım personeli) ve geçici - kısa süreli kullanıcılar (yatan hasta, ayaktaki hastalar, refakatçiler, poliklinik hastaları ve ziyaretçiler) (Akıncıtürk, 1985) ile yapılacak görüşmelerin ve önerilerin veri olarak programa aktarılması mekânsal programa önemli bir katkı sağlamaktadır. Farklı kullanıcıların öznel isteklerinin nesnel gereksinimlere dönüştürülmesi oldukça zor olsa da (Aydın, 2001), mekânsal isteklerin rasyonel bir çözüme ulaşması hastanedeki ihtiyaçların açıkça saptandığı mekânsal programı ortaya çıkarmak için gereklidir. Hastane yapıları hem çalışanların, hem de hasta ve yakınlarının beklentilerini karşılamalı ve memnuniyet düzeylerini artırmalıdır.

Hastaneler, diğer bina tiplerinden farklı olarak, sağlık, güvenlik, psikolojik ve duygusal durum gibi bazı çok temel insan gereksinimlerine duyarlı olması ve cevap vermesinin yanı sıra, örneğin cerrahi birimler gibi, yüksek derecede özelleşmiş tıbbi ortamların bulunduğu yerlerde optimum teknik doğruluk ve verimi sağlamak zorundadır (Ergenoğlu, 2006). Bu nedenle mekânsal program, dönemin gerektirdiği ve gelecekte öngörülen değişimlerle birlikte tıbbi teknolojiye uygun mekân gereksinimleri doğrultusunda hazırlanmalıdır.