Haset

Türkçe’de “kıskanma, kıskançlık, çekememezlik” gibi anlamlara gelen haset kelimesi bir ahlâk terimi olarak kişinin, başkalarının sahip bulunduğu maddî ve manevî imkânlarının elinden çıkmasını veya o imkânların kendisine geçmesini istemesi anlamına gelir.404 _{Râğıb el-İsfehânî hasedi, “Hak edenin elindeki nimetin} elinden alınmasını arzu etmek ve bu istekle beraber, onun elinden alınması için çalışmaktır.”405 _{diye tanımlar.}

Kur’an’da, Yahudilerin müslümanları küfre döndürme yönündeki niyet ve istekleri onların nefislerindeki hasede bağlanmak suretiyle hasedin temelinde bir duygu ve niyet meselesi olduğu vurgulanmış,406 _{aynı zümrenin Allah tarafından} müslümanlara bahşedilen başarıları kıskanması da haset kavramıyla ifade olunmuştur.407 _{Ayrıca haset ettiği zaman hasetçinin şerrinden Allah’a sığınılması} gerektiği belirtilmiştir.408 _{Haset kelimesi hadislerde hem yukarıdaki anlamda, hem de} “gıpta” anlamında kullanılmıştır.409

Gazzâlî, kalbin büyük hastalıklarından biri sayılan hasedi, “Başkasının elindeki nimeti çok görüp o nimetin sahibinin elinden çıkmasını arzulamaktır”410 _{diye tarif} eder. Eğer tam aksine başkasının elindeki nimetin zâil olmasını istemeyip, nimetinin devam etmesinden de rahatsızlık duymayıp, aynı nimetin kendisinde de olmasını temenni etmesini “gıpta”411 _{olarak belirtir.}

Yine Gazzâlî, hasedi, “Tâatleri bozan, kulu bir sürü günaha sevkeden, onu yormaktan ve faydasız dertlerle uğraştırmaktan başka bir işe yaramayan, aksine onu her türlü günaha iten, kalbin ölmesine sebep olan çirkin bir huydur.”412

diye tanımlar. Gazzâlî, hasedin genelde kimler arasında cereyân ettiğini ve bunların asıl sebebi hakkında aşağıdaki şu bilgileri vermektedir:

404

Mehmet Canbulat, “Haset”, a.g.e., s. 209; Mustafa Çağrıcı, “Haset”, a.g.e., II/699; Ayrıca bkz. İbn Manzûr, a.g.e., III/148

405 Râgıb, a.g.e., I/309 406 Bakara, 2/109 407 Nisâ, 4/54 408 Felâk, 113/5 409

Buhârî, İlim, 15, Zekât, 5, Ahkâm, 3; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 9, 36; Mehmet Canbulat, “Haset”, a.g.e., s. 209

410

Gazzâlî, İhyâ, III/430

411

Gazzâlî, İhyâ, III/430

412

“Haset, daha ziyade yakınlar arasında olur. İki şahıs bir ev, bir sokak, bir medrese veya bir mescid hususunda hedefleri çatışan bir takım amaçlar güderlerse aralarında zıttıyet, nefret ve haset belirir. Kişi öz kardeşine ve amcasının oğluna yabancılardan daha fazla haset eder. Kahraman bir âlime değil kendisi gibi olan bir başka yiğide haset eder. Çünkü amacı yiğitlikle ün salmak, bu hususta tek olmaktır. Yiğidin bu hedefinde âlimle çatışacak ortak noktaları olmadığından onu kıskanmaz. Aynı şekilde âlim de âlime haset eder yiğide haset etmez. Çünkü ortak noktaları sözkonusu değildir.413

Vâizin vâize hasedi, vâizin fıkıh âlimi veya doktora karşı hasedinden daha fazladır. Zira aralarındaki çatışma özel bir hedeften kaynaklanmaktadır. Bütün bu hasetleşmelerin kökeninde düşmanlık vardır. Düşmanlığın temelinde de aynı menfaat konusundaki çıkar çatışması bulunmaktadır. Tek hedef de menfaatleri uzak olanları değil müşterek, yakın çıkar peşinde koşanları bir araya getirir ve aralarında haset çok görülür. İtibar kazanmak, şöhret edinmek, dünyanın her tarafında isminin yayılmasını isteyen, bu hırsla yanıp tutuşan kişi dünyada kendisiyle ilişkisi olmayan, menfaat çatışması bulunmayan kişilere bile haset eder. Bütün bunların menşei dünya sevgisidir.”414 _{Gazzâlî, hasedi hedeflerin müşterek olması, yakınlık ve iddiâ} seviyesinin yüksekliğine bağlıyor.415

Gazzâlî, “Minhâcü’l-âbidîn” adlı eserinde hasedin insana beş şekilde zarar verdiğini belirtir ve bunları da şu şekilde açıklar:

“1. Haset, ibadet ve tâatı bozar. Hz. Peygamber (s.a.v.) buyuruyor: “Hasedden

kaçının! Çünkü o, ateşin odunu yiyip tükettiği gibi, bütün hayırları yer tüketir.”416

2. Haset, sahibini günaha sokar. Nitekim Vehep bin Mine der ki:

“Kıskançların üç alâmeti vardır: 1. Karşında iken yaltaklanır. 2. Arkanda seni çekiştirir. 3. Senin veya başkasının başına gelen felâketler yahut gördükleri zararlar karşısında sevinç duyar.”

413

Gazzâlî, İhyâ, III/442, 443

414

Gazzâlî, İhyâ, III/443

415

Hasan Mahmut Çamdibi, a.g.e., s. 215-216

416

Haset, öyle kötü ve zararlı illettir ki Cenab-ı Hak bundan korunmak için kendisine sığınılmasını emreder: “Haset edenin haset ettiği zaman şerrinden Allah’a sığınırım.”417

Şeytanla sihirbazların kötülüklerinden kendisine sığınılmasını emreden Allah’ın haset için de aynı buyruğu vermesi bunun da insanlar için ne kadar tehlikeli bir âfet olduğunu göstermeye kâfidir.

3. Haset, sahibine lüzumsuz yere bitkinlik, zahmet ve üzüntü verir. İbn Semmâh der ki:

“Kıskançtan başka mazluma benzeyen bir zalim görmedim. Çünkü haset edenin nefsi ziyanda, aklı şaşkınlık içinde, kalbi üzgündür.”

4. Haset edenin kalp gözü kör olmuş (basireti bağlanmış) tur. Cenab-ı Hakkın hikmetinden hiçbir şey anlamamaktadır. Süfyan bin Sevri der ki:

“Takvâ sahibi olmak istersen çok konuşma sus, öğrendiklerini saklamak istersen haris olma, halkın dilinden kurtulmak istersen kıskanç olma.”

5. Haset eden daima eksiklik ve mahrumiyet içindedir. İnsan kıskançlıkla gayesine varamaz. Kendisine, kimse yardım elini uzatmaz.”418

Gazzâlî, hasedi dört derece hâlinde inceler:

1- Kişinin, başkasında bulunan herhangi bir nimetin yok olmasını istemesidir. Bu nimetin kendisine geçmesi veya geçmemesi, onun için önemli değildir; önemli olan tek şey, o nimetin, haset ettiği kişiden gitmesidir.

2- Kişinin, başkasında bulunan güzel bir ev, güzel bir hanım veya benzer herhangi bir nimetin, o kişiden alınıp kendi eline geçmesini istemesidir.

3- Kişinin, başkasında bulunan herhangi bir nimetin aynısının veya benzerinin kendisinde de bulunmasını arzu etmesi, olmadığı takdirde, başkasındaki o nimetin de yok olmasını istemesidir.

4- Kişinin, başkasında bulunan herhangi bir nimetin, o kişiden gitmesini istememesi, ancak aynısının meşru ölçülerde kendisinde de olmasını istemesidir.419

Gazzâlî, bu haset çeşitlerinin birincisini, en kötüsü olarak yorumluyor. İkinci derecedeki hasedi üçüncüye göre daha hafif olduğunu, hasedin üçüncü derecesinin 417 Felâk, 113/5 418 Gazzâlî, Minhâc, s. 184-185 419

yerilen ve yerilmeyen tarafının olduğunu, hasedin son dördüncü derecesini ise, kötü olan haset çeşitlerine girmediğini söyler.420

Gazzâlî, hasedin başlıca yedi sebebinin olduğunu belirtir ve bunları şu şekilde sıralar:

1- Düşmanlık ve Kin 2- Ululanma (taazzüz) 3- Kibir

4- Taaccüp

5- Sevilen hedeflerin elden çıkmasından endişe duymak 6- Başolma sevdası

7- Nefsin çirkefliği ve cimriliği421

Gazzâlî, haset hastalığının “ilim” ve “amel”(uygulama) yollarıyla tedavi edilebileceğini belirtir. Ona göre kendisinde haset duygusu bulunan kişi, bu duyguyla, haset ettiği kişiden önce doğrudan doğruya kendisine zarar verdiğini, dünya ve âhirette mutsuz olmanın ötesinde hiçbir yarar sağlayamayacağını bilmelidir. Ayrıca haset, bir bakıma Allah’ın takdir ve taksiminden memnun olmama anlamı taşıdığından, hasetçi bu duygunun tevhid akidesine aykırı olduğunu bilmelidir.422

Haset duygusu taşıyan kişi, bundan kurtulmak için amelî çaba göstermelidir ki, bunun yolu, haset edilene karşı, nefsin haset duygusunun tersine davranmak, kendisini onu sevmeye, övmeye, ona karşı alçak gönüllü ve yardımcı olmaya, gerektiğinde özür dilemeye zorlamaktır. Ama Gazzâlî, bu tutumun zorluğuna ve acı bir ilaç olduğuna işaret eder; ancak “ilacın acılığına katlanamayanın şifayı tadamayacağını”423 _belirtir.

420

Gazzâlî, İhyâ, III/436

421

Gazzâlî, İhyâ, III/437-441

422

Gazzâlî, İhyâ, III/446 - Erbaîn fi Usûliddîn, s. 178-179

423