Hareketlilik ve yolcu hakları

Kentsel alanlarda sürdürülebilir hareketliliğin sağlanması ve Avrupa çapında yolcu haklarının korunması, taşımacılık politikasına ilişkin AB müktesebatının hareketlilik ve yolcu hakları konu başlığı kapsamındaki başlıca iki hedeftir.

Kentsel alanlarda sürdürülebilirliğin ilk boyutu, Bölüm 6.3.3’te söz edilen taşımacılık, enerji ve çevre konusuyla yakından ilintilidir. Temiz ve enerji verimliliği olan kara ulaşım araçlarının özendirilmesine ilişkin direktif (2009/33/AT), taşımacılık politikasına ilişkin AB müktesebatı kapsamında çevre korumanın temellerinden biri olarak, sürdürülebilir kentsel hareketlilik alt konusuna da uygulanmaktadır. Kentsel hareketliliğe ilişkin AB müktesebatı hakkında özet bilgiler aşağıdaki Tablo 16’da sunulmaktadır.

Tablo 16: AB’de kentsel hareketliliğin amacı Sürdürülebilir hareketlilik

AB’de kentsel hareketlilik

Yıl Sayı Düzenlemenin

türü Amaç

2009

2009/33/AT tarihi 23.3.2009 OJ L

120 tarihi 15.5.2009 s.

5-12

Direktif Bkz. Bölüm 6.3.3.

2009 COM(2009)

490 final Bilgilendirme

Kentsel Hareketlilik Eylem Planı

• AB’deki kentsel ulaşımın, çevresel olarak sürdürülebilir ve rekabetçi olmasının ve toplumun ihtiyaçlarını karşılamasının sağlanması.

• Yerel, bölgesel ve ulusal yönetimler tarafından 2009 ile 2012 yılları arasında aşamalı tedbirler alınması.

Yolcu haklarına odaklanan ikinci boyut, sadece karayolu, demiryolu, havayolu ve denizyolu ile seyahat eden yolcular gibi farklı ulaşım türlerine yönelik hükümleri değil aynı zamanda hareketliliği kısıtlı olan yolcuların haklarına yönelik hükümleri de içermektedir. İlke olarak bu haklar, tüm farklı ulaşım türleri açısından tamamlayıcı niteliktedir.

Yerel düzeydeki başlıca ulaşım türü karayolu olduğundan, bu analizde şehir içi ve şehirler arası otobüs yolcularının hakları dikkate alınmaktadır. İlgili düzenleme kapsamında 250 kilometre veya üstü mesafeler arası yolculuklar ile bundan daha kısa mesafeler arası yolculuklar ayrı tutulduğu için burada, yerel yönetimleri daha çok ilgilendiren kısa mesafeler arası yolculuklara ilişkin hükümler vurgulanmıştır. Bu alt konuya ilişkin özet bilgiler aşağıdaki Tablo 17’de sunulmaktadır.

Tablo 17: Şehir içi ve şehirler arası otobüs yolcularının haklarına ilişkin düzenlemelerin amacı Yolcu hakları

Şehir içi ve şehirler arası otobüs yolcularının hakları

Yıl Tarih Düzenlemenin

türü Amaç

2011

Tüzük (AB) sayısı 181/2011

OJ L 55 tarihi 28.2.2011 s.

1-12

Tüzük

Yolcu haklarına ilişkin olarak, önceden belirlenen biniş ve iniş noktaları olan belli güzergâhlara yolcu taşıyan normal şehir içi ve şehirler arası otobüs hizmetleriyle ilgili kuralları belirler. Yolcu hakları aşağıdakileri içerir:

• Bilgi edinme hakkı

• Gecikme veya iptal durumunda tazminat hakkı

• Hareketliliği kısıtlı olan vatandaşların hakları

Çevrenin korunması Temiz ve enerji verimliliği olan kara ulaşım araçları AB müktesebatının ilgili yasal metinlerindeki kilit noktalarTürkiye’deki yerel yönetimlerin konuyla ilgili yetkileri Kilit noktalara uyumun değerlendirmesi Başlıca iyileştirme kanalları Tam uyuma ilişkin zorluklar ve fırsatlar • Toplu taşımada kullanılan lastik tekerlekli araçlarda yakıt verimlilik sınıfı yüksek lastikler kullanılır. • Temiz ve enerji verimliliğini sağlayacak AUS uygulamaları teşvik edilir. • Akaryakıt tüketimi ve hava kirliliğinin izlenmesiyle ilgili verilerin toplanmasını sağlayacak AUS sistemlerinin kurulması sağlanır. • Belediyeler; taksi, özel halk otobüsü, belediye otobüsü, dolmuş, metro, hafif raylı sistem, tramvay ve deniz yolu araç sayılarını, taşınan yolcu sayısını, kullanılan yakıt ve elektrik miktarını her yılın Mart ayında ETKB’ye bildirir. • UAB ve ETKB, belediyelerle iş birliği yapmak suretiyle, illerin toplu taşıma sistemlerinin verimliliğini bir bütün olarak ve ayrı ayrı değerlendirir.

Sürdürülebilir hareketlilik AB’de kentsel hareketlilik AB müktesebatının ilgili yasal metinlerindeki kilit noktalarTürkiye’deki yerel yönetimlerin konuyla ilgili yetkileri Kilit noktalara uyumun değerlendirmesi Başlıca iyileştirme kanalları Tam uyuma ilişkin zorluklar ve fırsatlar düzeye çıkarılması ve akıllı ulaşım sistemlerini geliştirmeleri için yerel yönetimlere yardım edecektir.

5355 sayılı Mahallî İdare Birlikleri Kanunu: • Altyapı hizmetleri ve çevre koruma alanlarında yerel yönetimler arası iş birliği KENTGES: • Kentsel ulaşım planlarının kent planları ile uyum ve bütünlüğünün sağlanmasına yönelik mevzuat düzenlenmesi. • Kentsel ulaşım planlarının çevresel, teknik, ekonomik ve toplumsal değerler gözetilerek hazırlanması. • Kent içi ulaşım ve trafik hizmetlerinin etkinleştirilmesi. • Ulaşım sistemleri ve önemli ulaşım tesislerinin afetlere dirençli bir biçimde projelendirilmesi, bakımı ve denetimi için düzenlemeler yapılması. • Kent içi ulaşımda bilgi teknolojilerinin etkin kullanımının sağlanması. Ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik:63 • Kentsel Ulaşım Planı kavramının kapsamlı tanımı. • Büyükşehir belediyeleri, büyükşehir ilçe belediyeleri ve nüfusu 100.000’in üzerinde olan belediyeler, 15 yıllık süreler için kentsel ulaşım ana planı hazırlarlar. • UAB, ulaşım ana planlarının hazırlanmasına ilişkin rehber hazırlar. • Kentsel ulaşım planları, stratejik düzeydeki sürdürülebilir ulaştırma yönetimler arasındaki yatay uzmanlık paylaşımının iyileştirilmesi. • Daha kapsamlı ve ulaşılabilir politika hedeflerinin temeli olarak açık, anlamlı ve kullanılabilir yerel yönetim verilerine özel olarak odaklanılması.

Programı kapsamında hazırlanması öngörülmüştür. 63 Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Yönetmeliği, 2019.

Tablo 18: AB’de kentsel hareketliliğin analizi Sürdürülebilir hareketlilik AB’de kentsel hareketlilik AB müktesebatının ilgili yasal metinlerindeki kilit noktalarTürkiye’deki yerel yönetimlerin konuyla ilgili yetkileri Kilit noktalara uyumun değerlendirmesi Başlıca iyileştirme kanalları Tam uyuma ilişkin zorluklar ve fırsatlar • Bütünleşik politikaların desteklenmesi: kentsel ulaşımın yönetimi, çevre koruma, imar planlama ve konut gibi diğer politikalarla bağlantılı olmalıdır. • Vatandaşlara odaklanma: kamuoyu; güvenilirlik, bilgiye erişim, güvenlik ve her türlü kentsel ulaşım türüne erişimden yararlanmalıdır. • Kentsel ulaşımın yeşil hâle getirilmesi: AB, yeni ve temiz araç teknolojileri ile alternatif yakıtların geliştirilmesine ve bunlara yönelik pazarın desteklenmesine devam edecektir. • Finansmanın güçlendirilmesi: çoğu yatırım yerel, bölgesel ve ulusal yönetimler tarafından sağlanıyor olsa da Avrupa Komisyonu, AB kaynaklı finansman için fırsatlar aramalarına yardımcı olacaktır. • Deneyim ve bilgi paylaşımı: Komisyon, mevcut deneyimin en iyi şekilde kullanılmasını sağlamak ve bilgi paylaşımını desteklemek amacıyla kentsel ulaşım sektöründe olanların tamamına yardımcı olacaktır. • Kentsel hareketliliğin en elverişli hâle getirilmesi: Komisyon, kentsel lojistikte verimliliklerinin en üst 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu: • İl çapında planlama ve eş güdüm • Karayolu altyapısı ve bakım ve onarımı 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ve 5393 sayılı Belediye Kanunu: • Stratejik planlama ve yatırım planlama • Mekânsal planlama ve kentsel gelişimin planlanması ve eş güdümü • Ulaşım planlama ve koordinasyon • Altyapı koordinasyonu • Trafik yönetimi • Toplu taşıma • Toplu taşıma araçlarının ruhsatlandırılması • Taksilerin, toplu taşıma araçlarının ve benzeri araçların sayılarının belirlenmesi • Bilet ücret ve tarifelerinin, zaman ve güzergâhlarının, durak ve park yerlerinin belirlenmesi • Engellilere hizmet sunumu ve destek için özel bir birim oluşturulması Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi – Hedef 2023:62 • Büyük kentlerde kent içi ulaşım sisteminin tek elden yönetilmesini sağlamak üzere olabildiğince özerk “Ulaşım Otoritesi” Kent İçi Ulaşım İdaresi kurulması. • Kent içi ulaşım araçları, durakları ve yolları için teknik ve tasarıma ilişkin kriterler ve standartlar geliştirilmesi. • Kent içi ulaşım yatırımları için katılımcı anlayışla karar alınması. • Yerel yönetimler ile diğer ilgili kamu kurumları arasında eş güdüm sağlanması. • Ulaşım yatırımları için finansman modelleri yaratılması ve özel sektöre iş birliği yapılması. • Tarihî ve kültürel merkezlerde yaya bölgeleri oluşturulması ve korumasız yolcuların konforlu ve güvenli olmalarının sağlanması. • Çevre dostu araçlar geliştirilmesi ve kent içi trafikte yeşil ve enerji dostu araçların kullanımının teşvik edilmesi. • Tüm ulaşım sisteminin dijital hâle getirilmesi ve bilgi teknolojilerine entegre edilmesi.

• Çok düzeyli yönetişim64 uygulamalarının geliştirilmesi yoluyla yerel düzeye, üst düzey politikalar ve ilgili mevzuat hakkında ayrıntılı bilgiler aktarılması. • Belediyelerin stratejik planlarının ve mekânsal planlarının, üst düzey politika belgelerindeki ve ilgili mevzuattaki amaçlar, hedefler ve önceliklerle uyumlu olmasının sağlanması. • Somut politika hedeflerini izlemek amacıyla, gerekli takvimleri de olan nesnel hedefler belirlenmesi. • Kentsel ulaşım politikalarının tasarlanmasında ve uygulanmasında kamuoyundan görüş alınmasına ve vatandaş katılımına ilişkin ayrıntılı çerçeveler belirlenmesi. • Kentsel hareketlilik politikalarının geliştirilmesinde, izlenmesinde ve değerlendirilmesinde kent konseylerinin rolünün güçlendirilmesi. • Kentsel ulaşımın yeşil hâle getirilmesini teşvik etmek için ayrıntılı merkezî ve yerel finansman mekanizmaları tasarlanması. • TBB ve Vilayetler Birliğinin desteğiyle, kentsel hareketlilik alanında yerel

• Kent konseyleri ve yerel yönetim hizmetlerine gönüllü katılıma ilişkin elverişli ikincil mevzuat bulunması. • Valilik AB birimlerinin ve AB daimî temas noktası vali yardımcılarının desteğiyle, merkezî yönetimin taşra teşkilatı ile yerel yönetimler arasında daha sistemli, açık ve yapıcı yatay iş birliğine yönelik iyileştirme olasılıkları bulunması. • Büyükşehirlerde, büyükşehir belediyesi ile büyükşehir ilçe belediyeleri arasında daha güçlü uyum ve tamamlayıcılık. • TBB ve Vilayetler Birliğinin, hareketlilik konusunda merkezî yönetim düzeyinde yürütülen politika geliştirme süreçlerine doğrudan dâhil olmaları. • Kentsel hareketliliğe ilişkin verilerin ulaşılabilirliğinin ve saydamlığının iyileştirilmesi. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı güncellemesi: • Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planlarının seçilen şehirlerde, Ulaştırma Sektörel Operasyonel 62 Türkiye Cumhuriyeti, 2011. 64 Çok düzeyli yönetişimin tanımı, hedefleri ve uygulamaları hakkında ayrıntılı bilgi: https://portal.cor.europa.eu/mlgcharter/Pages/default.aspx.

Tablo 19: Şehir içi ve şehirler arası otobüs yolcularının haklarına ilişkin düzenlemelerin analizi Yolcu hakları Şehir içi ve şehirler arası otobüs yolcularının hakları AB müktesebatının ilgili yasal metinlerindeki kilit noktalarTürkiye’deki yerel yönetimlerin konuyla ilgili yetkileri Kilit noktalara uyumun değerlendirmesi Başlıca iyileştirme kanalları Tam uyuma ilişkin zorluklar ve fırsatlar 250 kilometreden kısa mesafeler için: • Ücretler ve yolcu sözleşmelerinin koşulları açısından uyruğa göre ayrımcılık yapılmaması. • Engelli bireylere veya hareketliliği kısıtlı kişilere yönelik davranışın ayrımcı olmaması ve kaza sonucu hareketlilik ekipmanlarının kaybı veya zarar görmesi durumunda maddi tazminat verilmesi. • Tüm yolculara seyahat öncesinde ve seyahat sırasında yolculuk hakkında bilgilendirme yapılmasına ve haklarıyla ilgili genel bilgilendirmenin terminallerde ve çevrim içi olarak sunulmasına ilişkin asgari kurallar. • Taşıyıcı firmalar tarafından bir şikâyet yönetim mekanizması kurulması ve bunun tüm yolculara açık olması.

5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu: • Kamu taşıtlarının işletilmesi ve bakım ve onarımı 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ve 5393 sayılı Belediye Kanunu: • İş yerlerinin ruhsatlandırılması • Ulaşım planlama ve koordinasyon • Trafik yönetimi • Toplu taşıma • Toplu taşıma araçlarının ruhsatlandırılması • Taksilerin, toplu taşıma araçlarının ve benzeri araçların sayılarının belirlenmesi • Bilet ücret ve tarifelerinin, zaman ve güzergâhlarının, durak ve park yerlerinin belirlenmesi • Engellilere hizmet sunumu ve destek için özel bir birim oluşturulması • Hizmet sunumunda engelli, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanması

Karayolu Taşıma Yönetmeliği:65 • Yetki belgesi sahipleri hizmetten yararlananlara kusursuz hizmet vermek zorundadırlar. Kusursuz hizmet, hizmetten yararlananların hakkıdır. • Hizmetlerden yararlananların 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un hükümlerinden doğan hakları saklıdır. • Yetki belgesi sahipleri yolculara sigorta yaptırmak zorundadır. • Ücret tarifeleri UAB onayı ile tespit edilir ve tespit edilmiş ücret tarifelerinin üzerinde ücret alınamaz. Yüzde 30’dan fazla indirim uygulanamaz ve özel indirim UAB onayına tabidir. • Ücret ve zaman tarifeleri yetki belgesi sahibinin şube ve acentelerinde görülebilecek bir yere asılır veya bu yerlerde elektronik olarak görüntülenir. • Geçerli zaman tarifeleri, UAB tarafından belirlenen resmî internet sitelerinde kamuoyunun bilgisine ve kullanımına sunulabilir. • Bu Yönetmelik’in hükümlerine uymayan yetki belgesi sahiplerine idari para cezası ve yaptırımlar uygulanır, bu da yetki belgelerinin iptal edilmesine neden olabilir.

• Yerel yönetimler tarafından sunulan kentsel toplu taşıma hizmetlerine ilişkin belli ulusal düzenlemeler geliştirilmesi. • Kentsel toplu taşımaya ilişkin genel çerçeveyi belirleyen ulusal düzenlemeler doğrultusunda belediyelerin, yolcu haklarına ilişkin nesnel ve ölçülebilir ölçütleri içeren kendi ayrıntılı düzenlemelerini hazırlamaları. • Turistik yerler başta olmak üzere ayrımcılık yapılmaması konusunun uygun biçimde dikkate alınması. • Engelli bireylere hizmet ve destek sağlanması ile ilgili belediye birimlerinin, toplu taşımayı kullanan yolcuların haklarını etkin biçimde izlemesi ve bu haklara ilişkin bilgileri yaygınlaştırması. • Belediyeler tarafından kullanılan şikâyet yönetim mekanizmalarının verimliliğinin ve etkinliğinin değerlendirilmesi ve tüm yolcuların kullanıcı deneyimlerinin arttırılması amacıyla iyileştirmeler yapılması. • Toplu taşıma kullanan vatandaşların haklarına ilişkin toplumsal bilincin artırılması. • Belediyeler tarafından kentsel toplu taşıma için geliştirilen çevrim içi

• Türkiye’de havayolu yolcularının haklarına ilişkin mevcut ikincil mevzuat, şehir içi ve şehirler arası yolcu haklarına ilişkin daha ayrıntılı düzenlemeler için bir temel sağlayabilir. • Kent konseyleri, kentsel toplu taşıma bağlamında Karayolu Taşıma Yönetmeliği’nin uygulanmasını izleyebilir ve destekleyebilir. • Yolcu hakları konusunda, şoförler başta olmak üzere kentsel toplu taşıma hizmetlerine dâhil olan çalışanlara yönelik kapsamlı kapasite geliştirme programları TBB ve Vilayetler Birliği ile iş birliği içinde tasarlanabilir. • Kentsel toplu taşıma yolcularıyla güvenilir bilgilerin paylaşılması için bilişim teknolojileri altyapılarının bütünleştirilmesi. 65 Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Yönetmeliği, 2018.

Sürdürülebilir hareketlilik AB’de kentsel hareketlilik AB müktesebatının ilgili yasal metinlerindeki kilit noktalarTürkiye’deki yerel yönetimlerin konuyla ilgili yetkileri Kilit noktalara uyumun değerlendirmesi Başlıca iyileştirme kanalları Tam uyuma ilişkin zorluklar ve fırsatlar politikaları, şehrin mekânsal plan kararları, temiz hava eylem planları ile uyumlu ve eş güdümlü şekilde hazırlanır. • Yüksek düzeyde kirletici eski teknoloji araçların yeni teknoloji araçlarla değiştirilmesine yönelik teşvik edici düzenlemeler yapılır. • Belediyelerce, kent merkezlerinde motorlu araçların kullanımının azaltılmasına, toplu taşımacılığın ise etkin ve verimli bir şekilde kullanımın arttırılmasına yönelik tedbirler alınır. • UAB ve belediyelerce, yakıt tüketimini arttıran altyapı eksikliklerinin giderilmesi için gerekli tedbirler alınır. • Kamu kurum ve kuruluşları, çalışanlarının toplu taşımacılığı kullanmalarına yönelik teşvik edici önlemler alır. • Trafiği rahatlatmak ve enerji tasarrufu sağlamak amacıyla işe başlama ve bitiş saatleri planlanabilir, esnek ve uzaktan çalışma olanakları değerlendirilir. • Yakıt tüketimi ve emisyonu ölçmek amacıyla veri toplama, hesaplama ve modelleme yapılır.