ÇarĢı Camisi‟nde yer alan Karamanoğlu Ġbrahim Bey‟in ismini taĢıyan 1458 tarihli mermer kitabe çekmektedir.
Caminin; hamamın hemen yanı baĢında yer alması ve duvarlarındaki tuğla taĢ sıralarının birlikte kullanıĢının benzerlik göstermesi, her iki eserin birbirlerine yakın tarihlerde inĢa edildikleri ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
117 Ferit ve Mesut, 1934: 99.
89
Tarihlendirmede bir diğer husus da yapının benzer hamamlarla kıyaslanmasıdır. Bunlardan biri Afyonkarahisar‟da Gedik Ahmet PaĢa tarafından çifte hamam olarak XV. yüzyıl sonlarına doğru yaptırılan Ġmaret Hamamı‟dır. Hamamın erkekler bölümünün planı Sultandağı Çifte Hamamı ile büyük benzerlik göstermektedir.
Plan yönüyle Sultandağı Hamamı‟na benzeyen bir diğer örnek de yine Afyonkarahisar‟da Kasım PaĢa tarafından XV. Yüzyıl ortalarına doğru yaptırılan Alaca Hamamı‟dır.
Yine Semavi Eyice‟nin Türk Hamamlarını sıcaklıklarına göre yaptığı tasnife göre: Sultandağı Çifte Hamamı ortası kubbeli, enine dikdörtgen planlı, çifte halvetli hamam tipine girmektedir ki; XV. Yüzyılda yapılmıĢ bu tipe giren, Balıkesir Zağnos PaĢa Hamamı, Bursa At Pazarı Hamamı, Ġznik II.Murat Hamamı, Manisa Gülgün Hamamı vs. gibi ismi sayılabilecek çok sayıda hamam vardır.
Ayrıca Türk Hamamları konusunda uzman olan merhum Yılmaz Önge hamamın soyunmalığının cephe düzenine bakarak Sultandağı Hamamı‟nın XV. yüzyıldan önce yapılmıĢ olamayacağını söylemiĢtir119
. Selçuklu döneminde yapılan hamamlara bakıldığında aralık mekanının yer aldığı görülmektedir. Fakat bu yapıda bu gibi bir mekan bulunmamaktadır120. Bu durum Yılmaz Önge‟nin görüĢünü destekler niteliktedir.
Bu bilgiler ıĢığında bilhassa Sultandağı Çifte Hamamı‟nın XV. yüzyılda yaptırılmıĢ olduğunu söylemek doğru bir tespit olacaktır. Belki de ileride, hamamın yanındaki ÇarĢı Camisi‟ne gelir getirmek üzere vakfedilmiĢ olduğu bir arĢiv kaydı da karĢımıza çıkacaktır. Hamam zamanımıza kadar özel mülkiyet elinde bir harabe olarak gelmiĢtir. Bir müddet depo olarak kullanılmıĢ olması sebebiyle tapu kayıtlarında bile “ TaĢ Ambar “ diye anılmaktadır.
Bilinmeyen bir tarihte özel Ģahısların mülkiyetine geçen Sultandağı Hamamı korunması gerekli tarihi eser olması sebebiyle ilçenin kaymakam ve belediye baĢkanlarının gayreti ile önce belediye tarafından Ģahıslardan kamulaĢtırılmıĢtır. Hamamın mülkiyeti Belediye Meclisi kararı ile halkın hizmetine sunulmak üzere 1979 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü‟ne devredilmiĢ, daha sonra da onarılarak yapı asıl iĢlevine kavuĢturulmuĢtur121
.
119 Önge, 2005: 96.
120 Önge, 2005: 23.
90
Yazılı ve görsel kaynaklardan elde edilen bilgilerden ve yapının benzerleri ile yapılan karĢılaĢtırmalardan hamamın çeĢitli onarım ve müdahaleler geçirdiği tespiti yapılmıĢ ancak bu konu ile ilgili yazılı çok net bilgilere ulaĢılamamıĢtır.
91 5. 1. 13. ġuhut Vakıf Hamamı
Katalog No: 13.
Ġnceleme Tarihi: Ocak 2013. Resim No: 163- 182.
Bulunduğu Yer: Afyon Ġli ġuhut Ġlçesi.
Bulunduğu Konum: 27 Pafta 239 Ada 5 Parsel.
Çizim No: 48. ġuhut Ġlçesi Haritası (Yusuf Ilgar‟dan)
ġuhut Ġlçesi‟nde Pazar Mahallesi‟nde Cumhuriyet Caddesi‟nde yer almaktadır. Zamanla yolun yükselmesi sonucu hamam oldukça alçakta kalmıĢtır. Tek hamam olarak hizmet verdiği için iĢlevini sürdüğü zamanlar günün belli saatleri kadınlara, günün belli saatleri erkeklere hizmet vermekteydi. Fakat yapı bugün kullanılmamaktadır.
92
Çizim No: 49. ġuhut Vakıf Hamamı Rölöve Planı (Sami Karaman)
Çizim No: 50. ġuhut Vakıf Hamamı Batı Cephe Kesiti (V. G. M „den)
93
Çizim No: 52. ġuhut Vakıf Hamamı Doğu Cephe Kesiti (V. G. M „den)
Çizim No: 53. ġuhut Vakıf Hamamı Güney Cephe Kesiti (V. G. M „den)
Hamam kaba yonu- moloz taĢla yapılmıĢ olmakla birlikte bugünkü görünümünü XX. yüzyıldaki onarımlarla almıĢtır122. Yolun eğiminden dolayı yapı, yamuk bir plan Ģeması arz
etmektedir (Resim 163- 164).
Yapının soyunmalık mekanına, güney cephesine yerleĢtirilen ahĢaptan yapılmıĢ tek kanatlı kapıyla üç basamaklı merdivenden inilerek girilmektedir. Soyunmalık mekanı yakın dönemde inĢa edilmiĢtir. Soyunmalık mekanın ortasında çokgen havuz (Resim 167), havuzun üst örtüsünde ahĢap kırma çatı yer almaktadır (Resim 166). AhĢap kırma çatının ortasında dikdörtgen planda yapılan içerisinin aydınlatılması amacıyla aydınlık feneri bulunmaktadır. Aydınlık fenerinin yanı sıra doğu cepheye eklenen iki dikdörtgen planlı demir parmaklı pencere ile içerisi aydınlatılmaktadır. Soyunmalıklar (camekanlar) yapının doğu cephesine eklenmiĢtir. Soyunmalık mekanının kuzeyinde iki adet eyvan bulunup üst örtüsü tonozdur. Bu mekanların önceden olmadığı daha sonraki onarımda yerleĢtirildiği dile getirilmektedir123
. Kuzeybatıda olan kapı ise direk hamamın içerisindeki ılıklık kısmının koridoruyla bağlantılıdır. Bu ara kısmın üst örtüsü tonozdur. Asıl tuvalet ve tıraĢlık mekanları önceden bu kısımda yer alırken bu bölüm kapatılarak daha sonra kullanılmamıĢtır (Çizim 44).
122 VGMA.
94
Hamamın soyunmalık mekanında yer alan sivri kemerli açıklıktan ılıklık mekanına geçilmektedir (Resim 168). Özgün planında bir kapı ile geçilmesi gereken ılıklık mekanına daha sonraki yapılan onarımlarda kapı kaldırılarak sivri kemer yapılarak ılıklık mekanı soyunmalıkla irtibatlandırılmıĢtır124
.
Ilıklık mekanı kare planlı mekan ile dikdörtgen planda oluĢmuĢ koridordan oluĢmaktadır. Kare planlı mekan kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçiĢ tromp ile sağlanılmıĢtır (Resim 169- 170- 171- 172). Kubbe eteği aralıklı olarak yerleĢtirilmiĢ kare formlu niĢlerle vurgulanmıĢtır. Kubbenin iç kısmında baklava dilimini andıran süslemeler ile çizgilerle meydana gelen süslemeler farklı bir görünüm oluĢturmuĢtur (Resim 172). Mekanın batı kısmında oturma amacıyla sekiler yerleĢtirilmiĢtir. Oturma sekilerinin üzerine giysileri asma amacı taĢıyan askılıklar duvarlara monte edilmiĢtir.
Güneydeki dar bir kapı koridora açılmaktadır. Koridorun güney tarafı beĢik tonoz, kuzey tarafı ise kubbe ile örtülü olup kubbeye geçiĢler pandantifle sağlanmıĢtır (Resim 174). Kubbeye açılan ıĢık gözlerinden biri yıldız formludur. Koridora girince doğu tarafta yer alan kapı izi buranın sonraki onarımlarda kapatıldığını göstermektedir. Koridorun sonuna duvar örülerek ve kapı konarak kare bir mekan oluĢturulmaya çalıĢılmıĢtır. Koridorun kenarlarına oturma sekileri inĢa edilmiĢtir (Resim 173). Koridorun sonundaki kare mekan tuvalet ve tıraĢlık kısmı olarak kullanılmıĢ olup beĢik tonozla örtülmektedir.
Koridorun sonundaki kare mekanın doğu duvarında yer alan kapıdan sıcaklık kısmına geçilmektedir. Sıcaklık kısmı dört eyvanlı köĢe halvetli plan tipinde inĢa edilmiĢtir (Resim 175- 176). Mekanın ortasında sekizgen göbek taĢı göbek taĢının üstünde sıcaklık mekanının örtüsünü sağlayan kubbe bulunur (Resim 177- 178). Kubbeye geçiĢler pandantifledir. Dört taraftan sıcaklık mekanına açılan eyvanlar beĢik tonozludur (Resim 179). Doğudaki eyvana su deposuyla bağlantıyı sağlamak amacıyla dikdörtgen planlı pencere yerleĢtirilmiĢtir. Sıcaklığın dört tarafında yer alan halvet hücreleri de kubbeyle örtülmüĢtür. Kubbeye geçiĢler Türk üçgeniyle sağlanmaktadır (Resim 180). Halvet hücrelerindeki kurnalar diğer hamamlarda olduğu mermer malzemeden inĢa edilmiĢ olup süsleme bakımından sade yapılmıĢtır. Kuzeydoğudaki eyvan sauna olarak kullanılmıĢ olmakla birlikte insanların bu kısımda rahatlıkla dinlenmeleri için geniĢ bir seki yerleĢtirilmiĢtir.
95
Sıcaklık mekanının doğusunda kuzey- güney doğrultulu beĢik tonozla örtülü su deposu bulunur. Hamam su deposunun doğusuna ilave olunan külhan bölümüyle ısınır. Külhan yol seviyesine göre oldukça alçaktadır (Çizim 44).
Hamamın kitabesi bulunmamaktadır. Vakıf Hamamı aynı vakfa kayıtlı ġuhut Ulu Cami ile birlikte Sarı DemirtaĢ PaĢaoğlu, Sancak Beyi Hamza PaĢa tarafından H. 818/ M. 1415- 1416 tarihinde yaptırılmıĢtır125. Külliye olarak yapılan yapının camisi 1864 yılında meydana
gelen depremle yıkılarak günümüze ulaĢamamıĢtır”126
.
125 VGMA.
96 5. 1. 14. Yeni Hamam
Katalog No: 14.
Ġnceleme Tarihi: Ocak 2013. Resim No: 183- 203.
Bulunduğu Yer: Afyon Ġl Merkezi.
Bulunduğu Konum: 42 Pafta 570 Ada 15 Parsel.
Eski adıyla Umur bey Mahallesi‟nde, yeni adıyla Hacı Aftal Mahallesi‟nde yer alan yapı bugün Demirciler ÇarĢısı diye anılan mekanda bulunmaktadır. Üç tarafının yapılarla kapatılmasından dolayı dıĢarıdan tam olarak görünmemektedir.
Çizim No: 54. Yeni Hamamı Planı (Ertan DaĢ‟dan)
Doğu- batı doğrultulu dikdörtgen planlı olarak yapılan yapı bugün dükkanlarla kapanmıĢ olmasından dolayı sadece batı cephesi görünmektedir. Batı cephesinde pencere ve kapı açıklığı bulunmamasından dolayı sağır olarak yapılmıĢtır (Resim 183). Diğer cephelerin duvarlarla kapanmasından dolayı kadınlar bölümü tamamen kapanmıĢtır. Erkekler bölümündeki soyunmalık mekanına dar bir koridor vasıtasıyla güçlükle girilmektedir. Soyunmalık mekanı oldukça geniĢ bir mekan olup ortasında çok yakın dönemde yapılmıĢ dikdörtgen Ģemalı mermer bir havuz bulunur (Resim 185). Duvarların kenarlarında
97
soyunmalık mekanları vardır. Kuzey batı kısımda ise havluların kurutulması için bir mekan düzenlemesi yapılmıĢtır. Havuzun üzerinde içerisinin aydınlatılmasını sağlamak amacıyla aydınlık feneri bulunmaktadır.
Kuzey batıdaki dar kapı aralığından ılıklık mekanına geçilir. Ilıklık mekanı üç bölüme ayrılmıĢ durumdadır. Ilıklık mekanındaki ortadaki bölüm ile kuzeyindeki bölüm aynalı manastır tonozuyla örtülerek yapılmıĢtır (Resim 187). Ortadaki bölümün solunda ise tıraĢlık ve tuvalet kısımları vardır. Bu mekanların üzeri de manastır tonozuyla geçilmiĢtir. Ilıklık mekanında üçüncü bölüm sıcaklığa giriĢi sağlayan bölüm olup kenarına derin bir niĢ yapılmıĢ olmakla birlikte üst örtüsü kubbeyle örtülüdür (Resim 169). Kubbeye geçiĢte tromplar kullanılmıĢtır. Kubbede ise dokuz adet ıĢık gözü bulunmaktadır.
Ilıklık mekanının batı duvarında yer alan kapı, sıcaklık mekanına açılır. Sıcaklığın ortasında sekizgen göbek taĢı konulmuĢtur (Resim 171). Sıcaklık mekanının üst örtüsünde kubbe kullanılmıĢtır (Resim 173). Kubbede on yedi adet ıĢık gözü bulunmaktadır. Kubbeye geçiĢlerde mukarnas dolgulu pandantifler bulunur. Sivri kemerli olarak yapılan kuzey, güney ve batı doğrultulu üç eyvan manastır tonozla geçilmiĢtir. Sıcaklık mekanının dört köĢesindeki halvet hücrelerine beĢ basamaklı yukarıya doğru daralarak yükselen mihrap biçiminde kapılardan girilmektedir (Resim 170). Kuzeybatıdaki ve kuzey doğudaki halvet hücreleri kubbeyle örtülüdür ve kubbeye geçiĢler tromplarla sağlanır (Resim 174- 175). Diğer iki halvet hücresinde de aynı Ģekilde üst örtüde kubbe kullanılmıĢ, kubbeler diğer iki halvet hücrelerinden farklı olarak mukarnaslarla geçilmektedir. Kuzeybatıdaki halvet hücresinin batı duvarında yer alan pencere su deposuyla irtibatı sağlanmaktaydı. Su deposunun su seviyesinin kontrolü ve temizliği buradan yapılmaktaydı. Su deposuyla olan bağlantısından dolayı daha sıcak olmasından dolayı bu halvet hücresi hamamın çalıĢtığı zamanlarda sauna olarak kullanılmaktaydı.
Hamamın kadınlar bölümü, yapılan binalar ve dükkanlar nedeniyle tamamen kapanmıĢ durumdadır. Bu yüzden kadınlar bölümü incelenememiĢtir. Bu bölümü anlatırken Vakıflar Genel Müdürlüğü‟ndeki belgeler, Afyon Müzesi ArĢivi‟ndeki kayıtlardan ve Ertan DaĢ‟ın tezindeki bilgilerden yararlanılacaktır.
Hamamın kadınlar bölümü giriĢi kuzeydoğudaki kapı ile sağlanmaktadır. Soyunmalık mekanı yamuk dikdörtgen bir plan arz etmektedir. Kuzey duvarında, buzlu cam ile kapatılmıĢ iki pencere açıklığından bahsedilir. O pencere açıklıkları bugün dıĢarıdan görünmemektedir. Soyunmalık mekanının güney duvarında erkekler kısmı soyunmalığına, batı duvarındaki ise ılıklığa açılan bir kapı mevcuttur.
98
Ilıklık mekanı kuzey güney doğrultulu olarak yapılmıĢtır. Kuzey uçunda, ince bir duvarla ayrılmıĢ, iki bölümlü tuvalet mekanı yer alır. Ilıklık mekanının üzeri manastır tonozuyla örtülüdür. Mekanın güneybatısına sonradan tüteklik inĢa edilmiĢtir.
Sıcaklık mekanı çok düzensiz olup, bunun sebebi yapının geçirdiği onarımlar olarak göstermek mümkündür. Ortada pandantiflerle geçilen büyük bir kubbe bulunur. Ortadaki mekanın kuzeyinde kubbeyle örtülen kubbe yer alır. Doğu ve batısında iki halvet hücresi vardır. Halvet hücrelerinin batısındaki kısım pandantiflerle geçilen kubbe, doğudaki kısım ise aynalı manastır tonozuyla örtülüdür. Ortadaki kubbeli mekanın batısında, dikdörtgen hacim vardır. Bir kemer atılarak ikiye ayrılan bu kısım kuzeyinde kalan kısım pandantif geçiĢli kubbe, güneyde kalan kısım yarım manastır tonozuyla örtülüdür. Kubbeli kısımla manastır tonozunun arasında bir duvar bulunmakla birlikte bu duvar daha sonraki onarımlarda kaldırılmıĢtır127
.
Çizim No: 55. Yeni Hamamı Restitüsyon Planı (Sami Karaman)
Sıcaklık bölümünün batısında iki kısma ayrılan tonozla örtülü su deposu bulunur. Muhtemelen iki bölümden biri soğuk su; diğeri sıcak su deposuydu.
99
Yapının inĢa kitabesi bulunmamaktadır. Evliya Çelebi XVII. yüzyılın ikinci yarısında Afyon‟a geldiğinde bu hamamdan bahsetmesi bu dönemde hamamın kullanıldığını düĢünmek mümkündür128
.
Hamama yaklaĢık 50 metre batısında 1711 tarihli Yeni Cami yer almaktadır. Yayınlarda, caminin yakınında bulunan bir medresenin varlığından bahsedilmektedir. Bu üç yapının birbirine çok yakın olması ve aynı adla anılmaları bir külliyenin parçası olduğunu düĢündürmektedir. Bu durumda hamamın camiyle birlikte, XVII. yüzyılın ilk yarısında inĢa edilmiĢ olduğu açıklanabilir. Müze kayıtlarında yapı XVII. yüzyıldan önce yapıldığı yazmakta; yaptıran kiĢi olarak ise Medine Müftüsü Muharrem Efendi‟nin adı geçmektedir. Hamamın arsası Cemalettin vakfiyesine ait olup Muharrem Efendi‟nin 22 Ocak 1698 tarihli vakfiyesinde yıllık 720 akçeye kira ücreti verileceği belirtilmektedir. Bu vakfiyeye dayanarak Muharrem Efendi‟nin yaptırdığı yazılmıĢ olmalıdır129
.
128 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 32.
100
5. 2. AFYONKARAHĠSAR’DA GÜNÜMÜZE ULAġAMAYAN HAMAMLAR
5. 2. 1. Bolvadin Ġmaret Hamamı
Bugün mevcut olmayan hamam Ģu andaki ĠĢ Bankası‟nın yanında, Ġmaret ÇeĢmesi‟nin biraz yukarısına doğru uzanan mahallede Lala Sinan PaĢa Külliyesi‟nin kuzeyinde yer almaktaydı. 1970 Yılında belediye tarafından yıktırılmıĢ yerine giyim mağazası inĢa edilmiĢtir.
Dikdörtgen planlı olarak inĢa edilmiĢ hamam soyunmalık, ılıklık, sıcaklık kısımlarından meydana gelmekteydi. Ana malzeme taĢtı. Üst örtülerde tuğla malzeme kullanılmıĢtır. 1965 yılındaki halk tarafından yapılan onarımlarda sıva ile sıvanmıĢtır130
(Resim 204- 205).
Yapının doğusunda yer alan soyunmalık kısmı sıcaklıktan biraz daha yüksekti. Beden duvarlarında yer yer pencere açıklıkları bulunuyordu. Üst örtüsü düz damdır.
Sıcaklık bölümü iki halvet hücresinden ve külhandan oluĢmaktaydı. Üzerleri kubbeyle örtülüydü.
Hamamın kitabesi bulunmamaktadır. Lala Sinan PaĢa Külliyesi ile birlikte M. 1560 yılında yaptırıldığı kabul edilmektedir131
.
Çizim No: 56. Bolvadin Ġmaret Hamamı Planı (Hülya Parsana‟dan düzeltilerek)
130 VGMA.
101 5. 2. 2. Cemaleddin Hamamı
Yapı kale altındaki mahallede yer almaktaydı. Evliya Çelebi Ģehre geldiğinde kale altında tabiri kullanarak yapının yerini belirtmiĢtir. Hamamın sel sonucu harap bir vaziyette olduğunu, tamir olunca latif bir hamam olacağını açıklamaktadır132
.
Vakfiyedeki bilgiler dıĢında herhangi bir bilgi bulunmadığı için yapının malzemesi ve mimarisi hakkında hiçbir bilgiye rastlanılmamaktadır. 1671‟den sonra hamamla ilgili herhangi bir bilgi bulunulmaması hamamın, bu tarihten sonra yıkılmıĢ olduğu fikrini akla getirmektedir133.
5. 2. 3. Eski -Yeni Hamam
Yapının yeri, yapım tarihi, mimarisi ile ilgili olarak hiçbir bilgi mevcut değildir. Vakıf kayıtlarında hamamın 1575‟de Fazlullah PaĢa Medresesi Vakfına ait olduğu bundan dolayı hamam sayesinde vakıf yıllık 1830 akçe gelir elde etmekteydi134
.
1671 Yılında Ģehre gelen Evliya Çelebi hamamdan bahsederken Kızlar Ağası Abbas Ağa tarafından tamir ettirildiğinden bahseder135
.
5. 2. 4. Küçük Hamam
Hamamın ne zaman, kim tarafından, nerede yapıldığı, mimarisi gibi konularda hiçbir bilgi yer almamaktadır. 1530 yılında hamamdan bahsedilmesinden dolayı hamamın 1530‟dan önce yapıldığını söylemek mümkündür136. 1671‟de Ģehre gelen Evliya Çelebi‟nin hamamdan
bahsetmemesi, hamamın bu tarihte yıkıldığını akla getirmektedir.
132
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 32.
133 Karazeybek vd., 2005: 333- 334.
134 Karazeybek vd., 2005: 334.
135 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 32.
102 5. 2. 5. Sandıklı Büyük Hamam
“Sandıklı ilçesi Barbaros Ġlkokulu ile yoğurt Pazarı‟nın bulunduğu sahada yer almaktaymıĢ
II. Yakub Bey‟in TaĢ Vakfiyesi‟nin 12. ve 13. satırlarında, Kütahya‟daki imaretine vakfettiği Sandıklı‟daki Büyük hamam ile ilgili Ģöyle denilmektedir.
„ ……ve Sandıklı dağı Büyük Hamam ve Sandıklı dağı bahçeyi ve Çatı-dağı bağı ve ġeyhlu- dağı canbaz bağını ve Kütahya‟daki Karaağaç Köyü bunlar dedem Umur Begün mülküdür. Varislerine helal ettirip ben bunları vakfettim‟
Umur Bey, II. Yakub Bey‟in ana tarafından dedesidir. Kendisinin, Kütahya‟da M. 1314 tarihli Vacidiye Medresesi‟ni yaptırdığını biliyoruz. Yine Gediz Ulu Cami‟ndeki H. 715/M.1315-1316 tarihli kitabe onun adını taĢımaktadır. Bu eserler gibi Sandıklı‟daki Büyük Hamam XIV. Yüzyılın ilk çeyreğinde inĢa edilmesi gerekmektedir”137
.
5. 2. 6. Sandıklı Ece Hamamı (Küçük Hamam)
“Sandıklı ilçesinde Ece Mahallesi‟nde yeni belediye binasının arkasında 42 Sahife 35 Pafta 314 Ada 1 Parselde Hamam Önü Cami‟nin yanında yer almaktadır. Çok haraptır. Bütün kısımlar yıkıldığı için yapı tam olarak anlaĢılmamaktadır.
Yapıyla ilgili hiçbir değerlendirme yapamayacağımız için Afyon Müzesi kayıtlarındaki bilgilerden yararlanarak açıklamaya çalıĢacağız (Resim 206- 217).
Dikdörtgen planlı olarak inĢa edilen hamam soyunmalık, ılıklık ve sıcaklık mekanlarından meydana gelmektedir. Ilıklık mekanında bir de küçük helası yer almaktadır. Soyunma yeri: AhĢap yapı olup tamamen değiĢikliğe uğramıĢtır. Çatı alttan dört direkle desteklenmiĢtir. Soyunma bölümünde duvar diplerinde eski sekiler mevcut olup, sonradan değiĢikliğe uğramıĢtır. Plastik boya ile badanalıdır. Duvarlarda ağaç çerçeveden beĢ pencere yer almakta olup, hiçbir sanat özelliği yoktur. Soyunma yerinin tam ortasında Ģadırvanın poligonal eski izi görülmekte Ģadırvan sonradan yıktırılmıĢ(değirmene çevrildiğinde) ve yerine basit bir çeĢme yaptırılmıĢtır. Buradan hamamın bir değirmen olarak kullanılmıĢ olduğunu anlamaktayız”138
.
137 Uysal, 2006: 117.
138 Uysal, 2006: 117- 118; Afyon Müze Kayıtlarında Yapının Mimarisi ve Planı Hakkında Bilgiler
103
Çizim No: 57. Sandıklı Ece Hamamı Planı (Afyon Müzesi‟ndeki ArĢiv‟den düzeltilerek)
Soyunmalıktan kuzeye doğru küçük ve dar bir kapıdan ılıklığa girilir. Ilıklık bölümü kare planlıdır. Tuğla malzemeden yapılan Kubbe ılıklık mekanını örtmektedir. Ġçeriyi aydınlatmak amacıyla üç ıĢık gözü bulunur. Daha sonraki onarımlarda sıvandığı için süsleme ile ilgili hiçbir iz bulunmamaktadır. KarĢılıklı iki seki daha sonraki onarımlarda betonarme olarak yapılmıĢtır139
.
Sıcaklık bölümü L planlıdır. Ve üç halvet hücresinden meydana gelmektedir. Sıcaklık mekanı ile halvet hücreleri kubbe örtülüdür. Kubbeye geçiĢler Türk üçgeniyledir. Kuzeydoğudaki halvet hücresinin penceresinde su deposuyla bağlantıyı sağlayan pencere bulunur. Bu pencerenin iki yanında kılıç motifi alçak kabartma Ģeklinde yapılmıĢtır140
. Yapı XIV. Yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir141.
139 Afyon Müze Kayıtları.
140 VGMA.
104 5. 2. 7. TaĢ Medrese (Yusuf Bin Yakup) Hamamı
Çizim No: 58. Çay Ġlçe Haritası (Yusuf Ilgar‟dan)
Çay ilçesi TaĢ Medresesi‟nin karĢısında yer almaktaydı. Yapı ile ilgili olarak elimizde hiçbir bilgi bulunmamaktadır.
Kitabesine rastlanmayan hamamın yapılıĢ tarihi külliyenin yapılıĢ tarihi ile aynı tarih 1278 yılı kabul edilmektedir142
.
5. 2. 8. Umur bey Hamamı ( TimurtaĢ Hamamı )
Bugünkü Anıt parkın bulunduğu alandaki mahallede cami, medrese, kervansaray ile birlikte külliye olarak inĢa edilmiĢtir. Kayıtlarda TimurtaĢoğlu Umur bey hamamı olarak geçmektedir. Halk TimurtaĢ hamamı, Alaca Hamam olarak da bilmektedir143
.
Malzeme ve mimarı hakkında hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Alaca hamam olarak adlandırıldığına göre hamam çini süslemeleriyle geçmiĢte dikkat çekmiĢtir.
142 Sönmez, 1996: 46.
105
Hamam sadece vakıf kayıtlarında geçmektedir. Ahi Ulubey vakfına ait olarak kayıt defterlerinde hamın kiraya verildiği ve yıllık 200 akçe kira gelirinden bahsedilmektedir144
. ĠnĢa tarihi külliyenin inĢa tarihine tarihlendirilmektedir. (H. 859 M. 1455). Zamanla bakımsız ve kullanılmaz hale gelen hamamın daha sonra tamamın yıkıldığı açıklanmaktadır. 1676 Tarihli vakıf kaydına göre harap halde bulunan hamamın bazı malzemeleri satılarak Atpazarı Cami‟nin tamirine ve görevli ücretlerinin ödenmesine harcanmıĢtır. Söz konusu mahkeme kaydında yüz seneden fazla bir süredir harap halde bulunan hamamın kazanlarının kara taĢı ve mermerlerinin açık artırmayla 400 kuruĢa satıldığı belirtilmektedir145
.
144 Karazeybek vd., 2005: 58.
106 6. DEĞERLENDĠRME
Afyonkarahisar il ve ilçelerinde yapmıĢ olduğumuz araĢtırmalar sonucunda günümüze kadar gelebilen 13 hamam, günümüze kadar gelemeyen fakat kaynak bilgileri ve planı bulunan iki hamam ve günümüze kadar ulaĢamayıp sadece hakkında vakıf bilgilerine sahip olduğumuz 6 hamam tespit edilmiĢtir. Tespit edilen hamamlardan ve kaynak bilgilerinden yola çıkarak Selçuklulardan Osmanlılara kadar yaĢanan dönemde Afyonkarahisar‟ın önemli geçiĢ yolu olarak kullanıldığı ve bu devletlerin bu coğrafyada hüküm sürdüklerini söylemek mümkündür. Bu doğrultuda bu dönemler arasında Afyonkarahisar‟da önemli külliyeler