Tanzimat devrinde eğitim kurumları geliştirilerek yaygınlaştırıldığı gibi geleneksel olarak sürdürülen tarımın da modern metotlarla yapılması için ilk adım atılarak çağdaş bir ziraat mektebi planlanmıştır. Tekstil sanayinin kurulmak istenmesi tarım alanında yeni verimli üretime geçilmesini teşvik etmiştir. İstanbul’da basma fabrikası inşaatına başlanmış ancak Osmanlı memleketlerinde ziraatı yapılmakta olan geleneksel pamuk kaliteli değildir. Pamuk ziraatının güncellenmesini sağlamak amacıyla bu dönemde pamuk üretiminin en modern yapıldığı yer olan Amerika’ya
104 Demirel, Doğanay, a.g.e., s.180.
105 Özgür Yıldız, ”II.Abdulhamid Döneminde Zirai Eğitime Bir Bakış”, Turkish Studies,
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. No. 7/4, Fall 2012, Ankara, s. 3277.
müracaat edilmiştir. Bu ülkeden ıslah edilmiş tohumlar ile beraber aralarında donanımlı bir ziraatçı olan Doktor Davis’in de bulunduğu uzmanlar getirtilmiştir. Doktor Davis’in ziraatçılık ile ilgili birikimi ise konuyla ilgili devlet adamlarını daha geniş bir ziraî reforma yöneltmiştir. Bu doğrultuda ziraat ve hayvancılıkta Avrupa’da olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde modern olarak uygulanması hususuna dair düşünceler ön plana çıkmıştır. Davis ile Osmanlı sanayileşmesinde etkin bir role sahip olan Barutçubaşı Hoca Evanis (Ohannes) arasında gerçekleşen müzâkereler ayrıntılı bir rapor ile ifadesini bularak projelendirilmiştir. Fabrika-ı Hümâyûnlar Nazırı Hüsnü Efendi’nin hayata geçirilmesi halinde görülmemiş bir eser-i celil olacağını belirttiği proje, 1846 yılı sonunda Sadrazam’a arz edilmiştir.106
Birinci öncelik olarak kaliteli pamuk için ıslahat yapmak üzere diğer tarım ürünleri ile hayvan yetiştiriciliğinin ıslahının sağlanması için ziraat mektebi açılması kararlaştırılmıştır. 1847 yılı başında açılması kararlaştırılan Ziraat Mektebi, İstanbul Küçükçekmece gölü yakınında Baruthane-i Âmire yakınında bulunan Ayapapa (Ayamama) Çiftliği’nde açılmış ve bu çiftlik uygulama arazisi yapıldığı gibi devlet arazisi olan Uzun Köprü Çayırı ve Demirkapı arazisi de bu çiftlik ile birleştirilmiştir. Gerekli işçi ve öğrenciler peyderpey temin edilerek teorik ve uygulamalı eğitim vermeye başlanması kararlaştırılmıştır. Ziraat Mektebi’nin açılma kararı Takvim-i Vekâyi’nin 24 Ocak 1847 (6 Safer 1263) tarihli nüshasında yayınlanmıştır.107
Ticaret Nezareti’ne bağlı olarak açılan Ziraat Mektebi’nin 1850 yılında öğrenci sayısı artınca masrafları çok ağırlaşmıştır. Bu masrafların ağırlaşması üzerine okulun geleceği ile ilgili bazı nazırların ve muallim Ağaton’un katıldığı bir toplantı yapılmıştır. Toplantıda Osmanlı Devleti’nin arazisinin verimliliği ve durumunun uygunluğundan dolayı ziraatın geliştirilmesi için mektebin devamının yararlı olacağı Ağaton’un verdiği rapor doğrultusunda kararlaştırılmıştır. Mektebin tesis edildiği arazinin öğrencilerin uygulamalı eğitim almalarına uygun olduğunun adı geçen hocanın ifadesinden anlaşıldığından kurulduğu yerde bırakılması uygun bulunmuştur. İdaresinin Nafia Nezareti’ne verilmesi, nizamnamesinin bu nezaret tarafından yapılması ve
106 Mehmet Ali Yıldırım, “Tanzimat Döneminde Meslek Okulları”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi,
Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010), s. 179
masraflarında tasarrufa gidilerek giderlerinin tamamının Nafia Nezareti bütçesinden karşılanması kararlaştırılmıştır. Ancak sonraki aylarda bu masraf bu nezarete ağır gelmiş ve yapılan aylık kesintiler de yeterli gelmemiştir. Mektebin masraflarında tasarruf sağlanması için düzenlenen öğrenci listesinde isimlerinin başına beş rakamı konulmuş olan öğrencilerin modern ziraatı uygulamaya yeterli bulunduklarından bunların gerekli yerlere tayin edilmesi yararlı bulunmuştur. Geri kalanların da üç seneye kadar gerekli bilgileri uygulama yeterliliğine gelmiştir. Aralarında modern ziraatı geliştirmeye yeteneği olanların Mekteb-i Tıbbiye’ye gönderilmesi uygun bulunmuştur. Mayıs 1850 tarihinde Ziraat Mektebi’nin üç sene sonra kapatılması kararı alınmıştır.108
Ziraat mektebi kapatıldıktan sonra Amaysan Efendi109 her ne kadar Avrupa’ya eğitim için öğrenci gönderilmiş olsa da yerli bir eğitim sisteminin Osmanlı tarımının modernleşmesi için gerekli olduğunu fark etmişti. Ziraat okulunun yeniden kurulması kararı 1878-1879 tarihlerinde alınmıştır. Fakat uygulamaya geçmesi için gerekli tedbirler 1883 yılına kadar alınmamıştır. Nihayet 10 Ağustos 1884 tarihinde yayınlanan Büyük Halkalı Ameliyat-ı Ziraat Mektebi Nizamnamesi başlıklı kurucu tüzüğü kurumun örgütlenmesini, idaresini ve müfredatını belirlemiştir. İsmiyan Efendi ve Dikran Kalfa, Ziraat Mektebi binalarının yapımı için keşif yapmış ve bu keşif raporuna dayanılarak Ticaret ve Ziraat Nezareti tarafından okul binasının masrafları bir defter halinde çıkarılmıştır. Ziraat ve Baytar Mektebi olarak kurulmuş olan okul inşaatının yapımına 1884 yılında başlanmıştır.110 Binalar 1891 yılında resmen açılmıştır. Ancak sadece veterinerlik öğrencilerine 1892 yıllarının sonlarında yani okulun kuruluşu için doğrudan harekete geçilmesinden dokuz yıldan fazla ve ilk fikirden neredeyse 14 yıl sonra Halkalı tarım programlarına kayıt yaptıracak birinci sınıf öğrencilerini kabul etmiştir. 111
1893 yılından Orman Mektebi'nin Halkalı’dan taşınma tarihi olan 1910 yılına kadar, Osmanlı Devleti'ndeki ormancılar da bu okuldan yetişmişlerdir. 1910 yılından,
108 Demirel,Doğanay, a.g.e., s. 183.
109 Amaysan Efendi Grignan’daki Fransız Ziraat okulundan mezun olmuş 1873 yılından itibaren Ticaret
Dairesinde görev yapmış ve 1877 tarihinde Ziraat Meclisi’ne geçmişti. İki yıl sonra Ahmet Cevdet Paşa’nın Ticaret ve Ziraat Nazırı olduğu dönemde Ziraat Müdürü oldu. 1889 yılına kadar bu makamda kaldı. Bkz. Quatert, a.g.e. ( A. O. R.T), s. 75.
110 Demirel, Doğanay, a.g.e., s. 191. 111 Quatert, a.g.e. ( A. O. R.T), s. 98.
okulun kapatılma tarihi olan 1928 yılına kadar ise okulda sadece ziraat eğitimi verilmiştir. Halkalı Ziraat Mektebi mezunları yalnız çiftçi olmakla kalmamış, devletin çeşitli kademelerinde memur veya farklı statülerdeki okullarda öğretmen olarak da görev almışlardır. Okulun eğitimi teorik ve pratik olmak üzere iki yönlüdür. Pratik dersler, okula bağlı bulunan numune çiftliğinde tatbik edilmiştir. Ayrıca bu çiftlikte yeni usûllerle ve modern makinelerle ziraatçilik yapılarak öğrencilere olduğu kadar çevre halkına da bu yöntemler benimsetilmeye çalışılmıştır. 1892 senesinde ziraat eğitimi vermeye başlayan Halkalı Ziraat Mektebi'nin, 1922 senesinde kapatılması gündeme gelmiştir. Ancak kapatılmayan okul, 1928 senesine kadar hizmet vermeye devam etmiştir. 1928 senesinde ise kapatılarak, öğrencileri Yüksek Orman Mektebi'ne nakledilmişlerdir. 1933 yılında ise ziraat eğitimi için yeni bir yükseköğretim kurumu olan Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü açılmış ve Halkalı Ziraat Mektebi'nin hocaları da burada görev almışlardır.112
Halkalı Ziraat Mektebi’nin öğrencileri oda, yemek, okul harcı gibi kimi avantajlardan hükümet hesabına yararlanmışlardır. Yılsonu sınavlarında en yüksek not alan üç öğrenciye gayretlerini teşvik etmek amacıyla sırasıyla 1.500, 1.200 ve 800 kuruş verilmiştir. Bütün Halkalı mezunlarını askerlik hizmetinden muaf tutan kurucu tüzüğün ilk taslaklarından biri Şura-yı Devlet tarafından reddedilmiştir. Ancak bu imtiyaz diplomalarını pekiyi veya iyi seviyesinde alan öğrencilere tanınmıştır. Daha sonra tüm mezunlar hükümet hizmetinde kaldıkları sürece fiili olarak askerlikten muaf tutulmuşlardır. Öğrenim programı hem teori hem de uygulama üzerine dersler içermiştir. Beş öğretmen Türkçe, arazi ve vergilendirme kanunu, matematik, haritacılık, yönetim ilkeleri, kimya, zirai bilim kuramı ve ilgili konularda ders vermişlerdir. Uygulamalı program; tarımsal makine ve araçların kullanımı, meyve ve sebze dikimi, asmaların budanması ve aşılanması, dut bahçelerinin bakımı, ipek böcekçiliği yetiştirme, tarım zararlıları ve bunların neden olduğu hastalıkların azaltımı, genel veterinerlik bilgisi ve hayvan yetiştiriciliği derslerini içermiştir. Uygulamalı derslerden sorumlu üç hocaya peynir yapımı, marangozluk, mahsulün ekimi ve biçim alanlarında
112 Volkan Çeşme, “Halkalı Ziraat Mektebi”, (Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
beş usta yardım etmiştir. Sınıfta ders öğrenen öğrenciler edindikleri bilgileri uygulamak için örnek çiftlikte çalışmışlardır. 113
Uygulamalı okul olarak kurulan ziraat okullarında öğrencilerin işleri yerinde öğrenmesi esas kılınmıştır. Bu nedenle gerekli donanım ve ihtiyaçlar karşılanmıştır. Mesela 1898 yılında Halkalı Ziraat ve Numune Çiftliği için süt veren altı baş inek pazarlık suretiyle satın alınmış ve öğrencilerin uygulamalarda kullanması sağlanmıştır. 1907 yılında Halkalı Ziraat Mektebi ve Numune Çiftliği için yerli inek, boğa ve merinos koç ile koyun alınmasına karar verilmiş ve öğrencilerin istifadesine sunulmuştur.114
Okul mezunları iş sıkıntısı çekmemişlerdir. Ziraat okullarının mezunlarının büyük bir kısmı, merkezi hükümet tarafından devlet memuru olarak görevlendirilmişlerdir. Mesela, 1900 yılında mezun olan ziraat mektebi öğrencileri 500 kuruş maaşla devlet tarafından istihdam edilmişlerdir. Bunun yanı sıra okullardan mezun olanlar arasında devlet hizmetinde görev yapanlar olduğu gibi büyük çiftlik ve arazi sahipleri tarafından da istihdam edilenleri bulunmuştur. Ziraat Nezareti bu işe de sıcak yaklaşmıştır. Hatta mektep mezunlarının bu çiftliklerde 500 kuruş maaşla 4 yıl çalıştırılmasını istemişlerdir. Ana amaç mezunların, mezun oldukları alan ile ilgili çalışmalarını sağlamaktır.115