Hadis

İbn Kemal hadis alanında oldukça az eser telif etmiş bu eserlerinde hadislerin senetleri ile değil metin yorumlarıyla ilgilenmiştir.172 _{Cevdet Bey, İbn Kemal’in rivâyet alanında}

eksik olduğunu ifade ederek onun hadis risâlelerine zayıf ve mevzu hadisleri almasını

169 _{Bkz. İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, I, 256, 265, 284, 311, 337, 340, 359; a.e., II, 403, 407, 409, 434,}

509, 558, 571, 608, 610, 612, 627, 712, 723, 734, 742.

170 _{Bkz. İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, I, 287; a.e., II, 502, 612, 628, 709, 717, 744, 763.} 171 _{İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, III, 1072.}

172 _{Hakan Tahtacı, “Kemalpaşazâde’nin Risâle-i Münîra İsimli Eserindeki Hadislerin Tahric ve}

Değerlendirilmesi”, (Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017), s. 36.

28

eleştirmekte,173 _{Elmalılı Hamdi Yazır da tefsirinde, İbn Kemal’in hadis risâlelerinin}

birinde zikrettiği hadisin sıhhatini tespit edemediğini belirtmektedir.174 _{İbn Kemal,}

Hanefî âlimlerin biyografilerini bir araya getiren Leknevî tarafından, çağdaşı olan Süyûtî ile kıyaslanmıştır. Leknevî, İbn Kemal’i telifâtının çokluğu sebebiyle Süyûtî’ye benzetmekte, İbn Kemal’in teliflerini düşünce bakımından dakik ve meseleleri mütalaa bakımından kuşatıcı bulmaktadır. Bununla birlikte onun hadis ilminde Süyûtî’ye denk olmadığı, Süyûtî’nin hadisler konusunda tüm muasırlarından daha dakik olduğunu söylemektedir.175

İbn Kemal’in eleştirildiği bu konuda tefsirine bakıldığında onun veciz üslubu ve takip ettiği yöntem sebebiyle hadis ve sâir rivâyet malzemesine zaman zaman yer verdiği görülmektedir. Nitekim onun tefsirde, Süyûtî gibi rivâyetleri bir araya getirmeyi hedeflemediği aşikardır.

İbn Kemal hadis rivâyetlerine genelde senetleri tamamen hazfederek,176 _bazen

de sahâbe tabakasından ilk ravinin adını zikretmek sûretiyle177 yer vermekte, söz konusu hadislerin sıhhat durumu ile ilgili bilgi vermemektedir. O, genelde hadisleri zikrederken “kâle en-nebiyyü sallallahu aleyhi ve sellem” veya “ruviye ani’n-nebiyyi

aleyhi’s-selâm” gibi ifadeler kullanmaktadır. Zikrettiği hadisler konusunda genelde el- Keşşâf ve Envâr’ı izlediği, bunun yanında bu tefsirlerde bulunmayan pek çok hadise de

yer verdiği görülmektedir.178 _{İbn Kemal tefsirin başlarında sık sık hadislere}

başvurmakta ancak bu sayının tefsirin ilerleyen kısımlarında giderek azaldığı gözlenmektedir.179

173 _{Bergamalı Ahmet Cevdet Bey, Tefsir Usûlü ve Tarihi, nşr: Mustafa Özel, İstanbul: Kayıhan yayınları,}

2002, s. 154

174 _{İbrahim Kaya, Elmalılı Tefsiri Üzerine Bazı Mülahazalar, Rize: STS Yayınları, 2016, s. 269.} 175 _{Leknevî, el-Fevâidü'l-behiyye, s. 22.}

176 _{İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, I, 196, 200, 212, 213, 218, 219, 222, 227, 228, 236, 247, 360, 368, 371,}

400.

177 _{İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, I, 198, 200, 210, 227.}

178 _{Fâtiha ve Bakara sûresi 61. âyete değin İbn Kemal’in Zemahşerî, Beyzâvî ve Nesefî ile ortak zikrettiği}

hadis sayısı 8 iken, bu tefsirlerde bulunmayan zikrettiği hadis sayısı 16’dır. el-Keşşâf, Envâr ve

Medârik’te bulunan hadisler için bkz. İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, I, 196, 200, 236, 360, 368, 371.

Bunlar dışında zikrettiği hadisler için bkz. İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, I, 196, 198, 200, 210, 212, 213, 218, 219, 222, 227, 228, 247, 248, 400.

179 _{İbn Kemal, Fâtiha sûresinde 12, Bakara sûresinde 65, Al-i İmran sûresinde 25, Nisa sûresinde ise 19}

29

İbn Kemal istiâre teşbihten daha beliğ olsa da Bakara sûresi 187. âyette şafağın beyaz ipliğe, karanlığın siyah ipliğe benzetiminin “mine’l-fecr” beyanından ötürü istiâre değil, teşbih olduğunu ifade etmekte ve Sehl b. Sad es-Saîdî’den âyetin önce “mine’l

fecr” ifadesi olmaksızın indirildiğini nakletmektedir.180 Bu rivâyete göre “mine’l-fecr” ifadesi nazil olana ve bununla gece ve gündüzün kastedildiği anlaşılana dek bazı kimseler oruç tutmak istedikleri zaman ayaklarına siyah ve beyaz ip bağlayıp bunlar belirgin hale gelinceye kadar yeme içmeye devam etmekteydi. İbn Kemal söz konusu hadisin Buhârî ve Müslim gibi hadis âlimleri nezdinde sahih olduğunu ve “mine’l-fecr” kaydı olmaksızın istiâre karinesi kaybedilip sözün belâgat derecesinin düşeceğinden dolayı belâgat âlimlerine göre hadisin makbul olmadığının söylenemeyeceğini belirtmektedir. Çünkü usulcülerin tamamına göre bu, beyanın ihtiyaç anına tehir edilmesidir. İbn Kemal’in bu sözlerle Zemahşerî’yi hedef aldığı görülmektedir. O, genelde hadislerin sıhhat derecesine veya ravilerine yer vermese de hadisin reddedildiği noktada sıhhat hakkında açıklama yapma gereği duymaktadır. Nitekim Zemahşerî, Sa’d es-Sa‘îdî’den gelen rivâyete göre âyetin önce “mine’l-fecr” kaydı olmaksızın indiği rivâyeti hakkında Ebû Ali el-Cübbaî, Ebû Haşim ile fıkıh ve kelâm âlimlerinin çoğunluğunun, ifade istiâreye hamledilemeyeceği için “mine’l-fecr” kaydının sonradan nazil olmasını caiz görmediklerini belirtmekte bu kişilere göre hadisin sahih olmadığını ifade etmektedir.181

Yine İbn Kemal, “Onu doğurunca, ‘Rabbim!’ dedi, ‘Onu kız doğurdum.’ -Oysa

Allah, onun ne doğurduğunu daha iyi bilir- ‘Erkek, kız gibi değildir. Ona Meryem adını verdim. Onu ve soyunu kovulmuş şeytandan senin korumâna bırakıyorum.’” (Âl-i İmran

3/36) âyetinin tefsirinde zikrettiği hadisin Sahihayn’da mezkur olduğunu belirtmekte ve “kim hadisin sıhhatinde tereddüde düşer ve onu te’vîl ederse o sapıtmış ve sapkınlığa uğramıştır.” şeklinde bir ifade kullanmaktadır.182 _{Onun bu eleştirisinin de hadis}

hakkında “Onun sıhhatini Allah bilir. Eğer hadis sahih ise anlamı şöyledir…” şeklinde

180 _{İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, II, 587-588}

181 _{Zemahşerî, el-Keşşâf, II, 115. Beyzâvî ve Nesefî de söz konusu rivâyet hakkında ihtiyatlı}

davranmaktadır. Beyzâvî, rivâyeti teklif anına değin beyanın geciktirilmesinin caiz olması ile açıklarken Nesefî söz konusu rivâyete yer vermemektedir. Nesefî, Medârik, I, 101.

30

bir ifade kullanan Zemahşerî’ye yönelik olması muhtemeldir.183 _{İbn Kemal’in bu}

tutumu hadisler konusundaki hassasiyetinin bir göstergesi olarak gözükse de o, tefsirinde bu tür durumlar184 dışında hadislerin sıhhat derecesine yer vermemiştir.

İbn Kemal, “Sizden birinize ölüm gelip çattığı zaman, eğer geride bir hayır

(mal) bırakmışsa, anaya, babaya ve yakın akrabaya meşru bir tarzda vasiyette bulunması -Allah’a karşı gelmekten sakınanlar üzerinde bir hak olarak- size farz kılındı.”185 _{âyetindeki hükmün İslâm’ın başlangıç yıllarına ait olduğunu, miras}

âyetlerinin nüzulünden sonra Hz. Peygamber’in şu sözüyle birlikte neshedildiğini belirtmektedir: “Şüphesiz Allah her hak sahibine hakkını vermiştir. Dikkat edin vârise vasiyet yoktur.”186 O, “bu rivâyet ahad olsa da ümmet tarafından kabulle karşılanarak mütevâtir hakkı elde etmiştir. Biz biliriz ki onlar ancak onun rivâyeti doğrulanıp sabit olduğunda kabul ederler.”187 _{şeklinde hadisin sıhhat derecesi hakkında ümmetin}

kabulünü esas alarak açıklama yapmakta ve âyetin neshedilmediğine dair görüşü ve hükmü zikretmemektedir. İbn Kemal, başka bir âyetin tefsirinde ise ahad haberlerle neshin caiz olmadığını beyan etmektedir.188 Muhtemelen o, bu sebeple yukarıdaki âyetin tefsirinde ahad hadisin ümmet tarafından mütevâtir hükmüne ulaştığını izah etme gereği duymuştur.189

İbn Kemal sahâbe veya tâbiûn tabakasından genelde müfessirlerin reisi ismiyle anılan190 _{İbn Abbas’tan nakilde bulunmaktadır.}191 _{İbn Abbas’tan sonra isimlerini en çok}

zikrettiği kimseler ise Hasan el-Basrî192 _{ve İbn Mes’ûd’dur.}193

183 _{Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 170. Beyzâvî hadisi doğrudan zikrederek açıklama getirmekte ancak hadisin}

sıhhati ile ilgili yorum yapmamakta, Nesefî ise hadisi zikretmekle yetinmektedir. Beyzâvî, Envâr, II, 14; Nesefî, Medârik, I, 157.

184 _{Örneğin bkz. İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, II, 481, 664, 705.} 185 _{el-Bakara 2/180.}

186 _{Tirmizî, “Vasiyet”, 5.}

187 _{İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, II, 570.} 188 _{İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, II, 579.}

189 _{Nesh ihtimali olduğunu zikrettiği âyetlerden örnekler için bkz. İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, II, 480,}

532, 576, 579, 585-586, 595, 635, 638, 680.

190 _{İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, II, 417.}

191 _{İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, I, 224, 244, 297, 301, 334; a.e., II, 417, 465, 480, 521, 523, 540, 549,}

567, 583, 601, 719, 732, 737, 747, 748, 755, 759, 761, 762; a.e., III, 882, 919, 963, 965, 966, 995, 1012, 1023, 1026, 1059, 1060, 1069.

192 _{İbn Kemal, Tefsîru İbn Kemâl, I, 275, 31; a.e., II, 465, 468, 535, 567, 608, 641, 73, 711, 743, 755, 76,}

31

İbn Kemal nüzul sebeplerini genelde doğrudan “ruviye…fe nezelet” ve “nezelet

fî..” ibâreleri ile aktarmakta,194 _{bazen de ilgili nüzul rivâyetini aktaran sahâbe raviyi}

zikretmektedir.195