Hacı Kafileleri ve Dinî, Kültürel ve Sosyal Etkileri

Hac kafilelerinin takip ettikleri yol genellikle Batı Afrika’daki Saktou ve Kanu şehirlerinden geçmektedir. Bu bölge hilafet bölgesi olup, başkenti de tarihi müslüman mücahid Osmân Dan Foudî’yle bağlantılı olan Saktou’dur. Kanu şehri ticârî bir merkez olmasının yanında Afrikalı hacıların toplandıkları yolların buluşma noktası sayılmaktadır. Öyle ki Burkina Faso, Nijer, Kamerun, Benin ve Togo’dan gelen gruplar burada toplanmaktadır. Sonrasında Bornou krallığı üzerinden Çad’a hareket eden kafileler Maiduguri’de dinlenmektedir. Hacılar gruplar halinde toplanırken, her grup 20 hacıdan oluşmaktadır. Allah’ın rızasını ve günahların bağışlanmasını dileyerek çıktıkları bu kutlu yolculuğun meşakkatine, yolun çetin zorluklarına ve gurbetin ıssızlığına rağmen derin bir manevî bağla birbirine bağlı her grubun başında farklı kabileleri temsil eden alim, sultan veya emirlerden olan bir lider bulunmaktadır.132

Bu kafileler, Şârî nehri üzerinden Encemine’ye ilerlemekte ve Çad’ın doğusunda yer alan ve Vâdî’nin başkenti olan Abşî’ye doğru yolculuğunu sürdürmektedir. Oradan da Sudan sınırını geçerek el-Cenîne şehrine ulaşmaktadır.

131 _{İbn Haldûn, Mukaddime, s. 495.} 132 _{el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, c. II, s. 6.}

Hac kafileleri yolun çetin şartları karşısında karşılaştıkları zorluklar ve haydutlara yakalanma endişesi ve korkusuyla Darfur ve Kordofân arasında sınırda yer alan ed- Dem Cemed bölgesine ulaşana kadar yollarına devam etmektedirler. Bu arada en- Nuhûd, el-Havâ, el-Ubeyyıd, Kostî ve Sinnâr şehirlerinden geçmektedirler. Bazıları oradan trenlerle doğuya doğru hareket ederken, bazıları da el-Bitâne, el-Kadârif, Keselâ, Sevâkin’e kadar yürüyerek yolculuklarına devam etmekte, oradan da gemilerle Cidd’ye geçmektedirler. Kara ve deniz yoluyla gelen hacıların toplandığı bir şehri barındıran Cidde’de hacıların ülkelerinin konsoloslukları ve büyükelçilikleri bulunmaktadır. Bu bölgede menzile varmanın sevinci açıkça ortaya çıkmaktadır. Aynı zamanda hacıların ihrama girme ve telbiye getirme gibi dinî vazifeleri burada başlamaktadır.133

a. Haccın Kültürel ve Dinî Hayata Etkisi:

İlk ortaya çıkmaya başladığından beri hac mevsimi, eğitim ve kültür kazandırmaya güçlü bir bağla bağlanmıştır. Aynı zamanda sosyal davranışın yerleşmesi ve düzenlenmesiyle de bağlantısı olmuştur. Bu hususlar, haccın ibadet yönü, Allah’a yakınlaşma ve O’nun ecri, hidayeti ve bağışlanmasını kazanma çabalarını temsil etme yönüne ilave edilmelidir. İlk ilmî medrese, bu ümmetin bilgesi kabul edilen ve müslümanlara Harem’in çeşitli bölgelerinde özellikle de insanların mekanı olarak bildikleri Dâr Zemzem’de dinlerini anlatmada otorite olan Abdullâh b. Abbâs (r.a.) tarafından yerleştirilen temeller üzerinde Mekke-i Mükerreme’de kurulmuştur. İnsanlar Kur’an tefsirini, hadis rivayetlerini, dinî itikâdî ve dille ilgili farklı ilimleri vd. okutmasını dinlemek için ona gelmişlerdir. Kendisinden sonra Mekkeli ilimle sembolleşmiş alimlerden oluşan tabakalar bunu sürdürmüşlerdir. Mekke’nin ilmî karakteri iyice yerleştikten sonra makul ve net gerekçelerle kültür başkentine dönüşmüştür. 134

Mekke, insanların her yönden haccetmek için akın akın yöneldikleri, her ülke ve bölgeden geldikleri bir mekandı. Orada halkın geneline veya kültür sahibi alimlere mensup hacılar buluşmaktaydı. Bu alimlerden her biri, ilmî birikimi, kültürel kapasitesi, medeniyete dair tecrübeleri, toplumunun gelişmeleri ve

133 _{Ebû Manka, Rihlâtu’l-Hacc, s. 11.} 134 _{A.g.e, 12.}

değişiklikleriyle gelmekteydi. Böylece bu yıllık kurultaylarındaki buluşmaları kutlu ve faydalı olmaktaydı. Çünkü Sind’ten Endülüs’e, Sudan’dan Türkiye’ye kadar çok geniş bir alandan ibaret bölgelere bilginin ulaştığı bir medya faaliyeti sunmaktaydı. Tüm İslâm beldelerinden müslümanlar Mekke’ye gelerek kültürleri ve ilimlerinden seçkileri buraya sunmaktaydılar. Mekke de onlara sınırsız ilim ve faydalı bilgiler hediye etmekteydi. İnsanlar, beklentilerini karşılayan ve hacıların sorularını ve akıllarına takılan hususları cevaplayan seçkin alimler ve kültür sahibi toplulukların sundukları ilimleri kendilerine hazırlanmış bir şekilde bulmaktaydı. Söz konusu ilim ve kültür ehli, araştırma ve incelemelerinde ulaştıkları bilgileri ve kendilerine ulaşan diğer bölgelerin fıkıh ve kültürlerini nakletmekteydiler. Bu şekilde Mekke alimleri, belde ve bölgeleri farklı olmasına rağmen müslüman alimlerin aralarındaki bağlantı ve buluşma noktasını teşkil etmekteydi.

Bu kültürel başkentin değeri, İslâm düşüncesinin gelişimine sunduğu katkı ve İslâm ümmetinin kültürel şahsiyetleri arasında yer alan alimler yetiştirmesi gibi hususlarda açıkça ortaya çıkmaktadır. Mekke, İslâm kültürüne seçkin alimler, kültürde sembolleşmiş meşhur kişiler, şöhret sahibi fikir adamları ve pek çok alanda üretim sağlayan şahsiyetler sunmuştur. Mekkelilere özel tabakât ve biyografi eserlerine bakıldığında alimlerden ibaret bu eğitimli insan topluluğunun önemi açıkça anlaşılacaktır. Tüm dönem ve zamanları kapsayan bu kitaplar oldukça çoktur.135

Dinî yönden ise, Afrikalıların hac ibadetini yerine getirmek ve Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere’de ilim talep etmek için yoğun olarak hareket etmeleri, İslâm’a davet ve İslâmî ilimlerin yayılmasına katkı sağlamıştır. Afrikalı müslümanların öncülük ettiği diyarlar, yolculuk meşakkatinin hafifletilmesi, misafirperverlik ve ilim yollarının kolaylaştırılması gibi hususlarda tarihin kaydederek hakkını teslim ettiği farklı yönlerden kalkınmıştır. Hac yolculuğunun, Afrika’yla İslâm aleminin merkezi kabul edilen Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere arasındaki ilişkinin sürekliliğini sağlamak adına iz bırakan pek çok faydası bulunmaktaydı. Bu yolculuk, Afrikalı kabilelerin inançlarını düzeltmiştir. Hacılar hac ibadetini yerine getirdikten sonra davetçiler, alimler ve vaizlerin

kendilerine verdikleri dersler nedeniyle ülkelerine daha bilinçli ve dinlerine karşı daha fazla hamâsetle bağlı olarak dönüyorlardı. Bu hacılar, Afrikalıların ilim ve kültürlerini arttıracak dinî kitaplar yüklenmiş oldukları halde dönüyorlardı. Aynı zamanda bazen de İslâm’ı yaymada etkileri olan Afrikalı olmayan bazı davetçi, fakîh ve tüccarlarla birlikte geri dönüyorlardı. Bu kişiler özellikle Arapça öğretmek, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberletmek, putperestler arasında İslâm’ı yaymak ve Afrikalı Müslümanlar arasında İslâm’ın doğru akîdelerini yaymak için okullar kuruyorlardı.136

b. Haccın Sosyal Etkileri:

Batı Afrika’dan hac yoluyla gelen Şenkîtîler, Fûlânîler, Havsa ve Bornou gibi kabilelerin tamamen veya kısmen soyutlanmışlıkları ve Orta Sudan kabilelerinin de bu kabilelerle sosyal iletişime geçmeden içine kapanıklığı bilinmesine rağmen, Nil Vadisi Sudan’ının farklı bölgelerinde tarih boyunca sosyal kaynaşmanın farklı çeşitleri gerçekleşmiştir. Belki de bunun en net örneği Batı Afrika’daki Şenkîtîler, Fûlânîler, Tekârîr veya diğer kabilelerden gelen bir alim veya öğrencinin ilmî makamının ilk olarak, kendisinin kabile emirleri ve şeyhleriyle kaynaşmasına daha sonra da ailesinin toplumla kaynaşarak bütünleşmesine yol açmasında görülmektedir. İslâmî ilimleri sahiplenmedeki ayrıcalıkları nedeniyle Fûlânî kabilesi, sosyal kaynaşmadan en büyük payı alan kabile olmuştur. Öyle ki Fûlânî kabilesi mensuplarından bazılarının evlatları, Sudan toplumunda kaynaştıkları kabilenin neredeyse %50’sini oluşturmuşlardı.137

Hac yolu, Batı Afrika halklarından çok büyük sayıların yurt edinmesinin ve yerleşmesinin sebebi olmuştur. Daha sonra bu halklar, Nil Vadisi Sudan’ının farklı bölgelerinde özellikle tarım ve zanaat alanlarının ekonomik yönlerinde önemli rol sahibi olmuşlardır. Aynı zamanda Birleşik Krallık (Britanya) pamuk tarımı alanında iş gücü olarak faydalanmak adına bu kabilelere uygun ortam hazırlanması için çalışmıştır. Bu nedenle Sudan’daki el-Cezîre projesi sınırları içine büyük sayıda halk yerleşmiştir. Buna karşılık, tarımsal üretim ve ticârî hareketliliğin canlandırılmasına katkı sağlamışlardır. Batı Afrika kabileleri ve Nil Sudan’ı toplumu arasındaki sosyal

136 _{Yûsuf Fadl, Verşetu ʻAmel ʻan Tarîki’l-Hac fî Garbi Afrîkyâ, Hartum, s. 4.}

137 _{et-Tayyib Abdurrahîm Muhammed, el-Fellâte fî Afrîkyâ ve Musâhamatuhum et-Tenmeviyye fi’s-}

kaynaşma üzerinden, iki bölge arasındaki kültürel dinî yapıdaki büyük benzerliği gözlemlemek mümkündür. Öyle ki özellikle Kâdiriyye ve Tîcâniyye gibi tasavvuf tarikatlarının her iki bölgede güçlü varlığı bulunmaktaydı.138