Hârezmşah Muhammed’in Karahıtay Seferi (1207) ve Horasan’daki

Hârezmşah Muhammed, 1207 yılına kadar Gurlu Devleti ile olan mücadelesini tamamlayıp Sultan, bu dönemden sonra gözlerini Mâverâünnehir’e çevirmiştir. Çünkü “Mâverâünnehir’in ileri gelenleri, Sultan’a arka arkaya mektuplar yazarak ondan Karahıtaylar’ın zulüm ve baskılarından kendilerini kurtarmasını istemişlerdir. Onların Karahıtaylar’dan kurtulmak istemelerinin en önemli sebebi putperest olan Karahıtaylar’ın emri altında yaşamak istememeleri idi”.⁵⁰⁵ Karahanlılar’ın lideri Osman, Hârezmşah’a gönderdiği mektubunda bunu net bir şekilde ifade etmiştir. Mektupta Hârezmşah’a:

“Cenabı Allah’ın sana vermiş olduğu büyük bir saltanat ve devletin şükrânesi

504 İbnü’l-Esîr, el Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII, ss.199-200; Bünyatov, Enuştekinler, s.76. Mâzenderan’ın Hârezmliler’in eline geçmesi Cüveynî’de farklı anlatılmaktadır. Mâzenderanda başlayan miras kavgalarını duyan Hârezmşah’ın Irak valisi Mengli, bu bölgeye gitmiştir. Büyük mirasa sahip olan Şah Gazi’nin hazinelerini ele geçirip onun kız kardeşi ile evlenmek istemiştir. Fakat o, bunu reddederek Sultan’a bir elçi göndermiş ve kendisini melike olarak takdim etmiştir. Bunun üzerine Sultan, Mâzenderan’ı kendine bağlamak ve Şah Gazi’nin kız kardeşini getirtmek için bir nâib göndermiştir. Sultanşah Gazi’nin kız kardeşini emirlerinden biri ile evlendirmiş ve bir yıl sonra da Mâzenderan’ın yönetimini Emineddin Dihistânî’ye vermiştir. Bu şekilde Sultan, savaşla ele geçirilmesi mümkün olmayan bu bölgeyi kendi yönetimi altına almıştır. Cüveynî, Tarih-i Cihan

Güşa, s.295.

olmak üzere kâfirlere karşı savaşa çıkarak onları İslâm diyarından kovup İslâm topraklarını küfrün tahakkümünden kurtarman icap eder. Hıtaylar’a karşı girdiğin savaşta sana yardım edeceğiz ve onlara vermekte olduğumuz vergileri artık sana ödeyeceğiz”506 demiştir. Hârezmşah Muhammed ise, bu mektuba verdiği cevapta: “Sizin bana vermiş olduğunuz bu sözde durmayacağınızdan korkuyorum”507 demiştir. Buhara ve Semerkand halkının ileri gelenlerinden bir heyet sadık kalacaklarına dair yemin ederek Hârezmşah’ın yanına gitmişler ve hazırlıklara başlamışlardır. Aynı zamanda babası Tekiş’in amcası Sultanşah’a karşı verdiği savaşta Karahıtaylılar Tekiş’e yardım ettiği için her yıl düzenli ödenen vergi Hârezmşah’a da ağır gelmeye başlamıştır. Bu sebeplerden dolayı Hârezmşah, Karahıtaylar üzerine sefere çıkmaya karar vermiştir.

Hârezmşah Muhammed, sefere başlamadan önce Horasan’ı ve fethedilen beldeleri sağlam bir idare ile emniyet altına almak için Kanglı Türklerinden, Emir Kezlik Han’ı⁵⁰⁸ Nişabur valiliğine, Emir Emînüddin’i Zevzen valiliğine getirmiştir. Bu görevlendirmelerin yanı sıra Merv, Serahs ve Horasan’ın diğer şehirlerinde çeşitli kimseleri kendi adına vekil bırakmış ve Horasan’ı emniyet altına aldıktan sonra sefere başlamıştır.509 Fakat tam bu sırada Herat valisi İbn Harmîl, Hârezm askerlerinin halka kötü davrandığını ileri sürerek onları hepsetmiştir. Sultan ise Karahıtay meselesinden dolayı Harmîl’in yaptığını zamansız bulmuş ve güvendiği emiri İzzeddin Celdek’e Harmîl’i yakalaması yönünde tâlimat vermiştir. Bu yüzden Herat yeniden muhasara edilmiştir.510 Başka bir rivayete göre, Harmîl, Sultan Hârezm’e döner dönmez Gurlular ile yeniden ittifak yapma düşüncesi içerisine girmiştir. Hârezm askerlerinden sadık bir grup oluşturup, hutbe ve sikkeyi Mahmud adına çevirmiştir. Hârezmşah’ın üzerine geldiğini duyunca yeniden safını değiştirmiştir. Bu kez de Gurluların Harmîl’i ortadan kaldırma hazırlıkları başlamış ve Harmîl Hârezmşah’dan yardım istemiştir. Gelen yardım ile de Gurluları bertaraf etmiştir.511

Fakat Harmîl’in uyguladığı çift taraflı siyaset onun güvenirliğini zedelemiş ve

506 İbnü’l-Esîr, el Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII, s.215; Bünyatov, Enuştekinler, s.78.

507 İbnü’l-Esîr, el Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII, s.215.

508 İbnü’l-Esîr’de Kezklik Han diye anılan kişi, Cüveynî’de Közlü ismi ile anılmaktadır. İbnü’l-Esîr, el

Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII. s.221; Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.292.

509 Bünyatov, Enuştekinler, s.76.

510 İbnü’l-Esîr, el Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII, ss.216-217; Bünyatov, Enuştekinler, s.76.

Sultan Muhammed onun ortadan kaldırılmasına karar vermiştir. İzzeddin Celdek, Sultan’ın tâlimatlarına uymuş ve onun emri üzerine Harmîl’i öldürmüştür.512

Hârezmşah Harmîl’in ölümünden sonra Herat’ı muhasara için Celdek, Nişâbur valisi Kezlik Han ve Zevzen emiri Eminüddin’i görevlendirmiştir. Herat uzun süren mücadeleler neticesinde bir türlü alınamamıştır. Çünkü Harmîl ölmeden önce Herat’ın etrafını surlarla çevirmiş ve hendekler kazdırıp şehri erzaklar ile donatıp güçlü bir savunma kalesi haline getirmiştir.513

Karahıtay seferi için yola çıkan Hârezmşah Muhammed, Ceyhun nehrini aşmış ve Semerkand Sultanı Osman ile bir araya gelmiştir. Hârezmşah’ın kendilerine karşı savaşa hazırlandığını haber alan Karahıtaylar aynı şekilde hazırlıklara başlamıştır. Savaş başladığında ilk olarak Buhara’nın alınması (1207) Hârezmşah’ın Mâverâünnehir’deki prestijine büyük katkı sağlamıştır. Kısa zamanda birçok yerli lider Hârezmşah tarafına geçmiştir. Hârezmşah Muhammed buradan Semerkand’a hareket etmiştir. Semerkand Sultanı Osman itaat etmeyi kabul etmiş ve Hârezmşah Muhammed adına sikke bastırıp hutbe okutmuş, ayrıca Hârezmşah ile iş birliği yapıp Karahıtay Han’ını ortadan kaldırmanın yollarını aramıştır.⁵¹⁴ Semerkand’ın kaybı Karahıtaylar’ı hiç endişelendirmemiştir. Karahıtaylar savaş için daha ciddi hazırlıklar yapmaya başlamışlardır. Gürhan rüşvet ve vaatlerle Hârezmşah’ın hizmetinde bulunan İsfehbed Rükneddin ve Hârezmşah’ın Semerkand şıhnesi Emir Dört-Aba’yı kendi tarafına çekmeyi başarmıştır. Bunlar arasında sağlanan anlaşmaya göre; Gürhan, Hârezmşah’ın yenilgisi halinde Horasan’ı İsfehbed Rükneddin’e; Hârezm’i ise Emir Dört-Aba’ya verecektir.515

Hârezmşah ve Karahıtaylar arasında savaş başladığında İsfehbed ve Dört-Aba ordu birliklerini savaş meydanından çıkararak Hârezmşah’a ihanet etmiştir. Güçlü mukavemetine rağmen Hârezm ordusu mağlup olmuş çok sayıda asker öldürülmüş, birçoğu da esir düşmüştür. Esir düşenlerin arasında Alâeddin Muhammed’in kendisi de bulunmaktadır.516 Bu sefer esnasında Sultan’ın Karahıtaylar’a esir düştüğü ve

512 İbnü’l-Esîr, el Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII. s.218; Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.291; Bünyatov,

Enuştekinler, s.77.

513 İbnü’l-Esîr, el Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII. s.218; Bünyatov, Enuştekinler, s.77.

514 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.297.

515 Bünyatov, Enuştekinler, s.79.

516 İbnü’l-Esîr Hârezmşah’ın emiri Şehâbeddîn b. Mesûd ile birlikte Karahıtaylı bir asker tarafından esir alındığına dair bilgiler vermektedir. Ona göre Şehâbeddîn b. Mesûd, Hârezmşah’ı hizmetkârı

öldüğü hakkında kuvvetli bir rivayetin bütün Horasan’da yayılması üzerine Herat’ta ve Nişâbur’da isyan hareketleri başlamıştır.⁵¹⁷

Hârezmşah Muhammed’in Karahıtaylar’la savaş sonrasında kayıplara karışmasının ardından Kezlik Han Nişabur’da bağımsızlığını ilan etmek için hazırlıklara başlamıştır. Taberistan’da bulunan Hârezmşah’ın kardeşi Taceddin Ali Şah ise kendisini Sultan ilan etmiştir.518 Hârezmşah esirlikten kurtulmayı başarmış ve Hârezm’e dönmüştür. Hârezm’de iken kendisinin yokluğunda Nişabur valisi Kezlik Han’ın ve kardeşi Taceddin Ali Şah’ın isyanları hakkında bilgi almıştır. Kezlik Han’ın ihaneti ve devlet memurlarının mal varlığını müsadere ederek devlet hazinesinden yararlanması Hârezmşah’ı çileden çıkarmıştır. Sultan, Horasan üzerine yürümüş bunu duyan Kezlik Han mallarını ve askerlerini alarak Irak tarafına kaçmıştır. O, Sultan’ın annesi Terken Hatun’dan yardım istemiş ve onun tavsiyesi ile Tekiş’in türbesine sığınmıştır. Bütün af girişimlerine rağmen Kezlik Han’ın kafası kesilerek idam edilmiştir.519

Hârezmşah’ın Kezlik Han’a yaptıklarından endişe duyan Taceddin Ali Şah ise Firuzkuh şehrine Gurlu Sultanı Mahmud’un yanına sığınmıştır. Gurlu Sultanı, Taceddin Ali Şah’ı büyük bir saygı ve ihtiramla karşılamıştır.520 Nişabur’u Kezlik Han’ın adamlarından temizleyen Hârezmşah Muhammed, Herat üzerine yürümüş, Herat’a geldiğinde şehri hâlâ onun adına muhasara etmekte olan asker ve emirlerini de yanına alarak bu şehri almak için büyük bir mücadele başlatmıştır. Hârezmşah, Herat veziri Sadeddin Rindi’ye şehri teslim etmesi için haber göndermiştir. Fakat vezir şehri ancak Gurlu Sultanı Mahmud’a teslim edeceğini bildirmiştir. Sinirlenen Hârezmşah Herat’ı uzun süre kuşatma altında tutmuş ve şehirde açlık ve salgın hastalıklar boy göstermiştir. Şehir sakinleri Hârezmşah’la görüşerek Herat’ın teslimi konusunda anlaşmışlardır. Kalenin iki kulesini yıkarak Hârezmlilerin şehre girişini sağlamışlardır.

kılığına sokmuş ve Karahıtaylı askere de varlıklı birisi olduğunu kendisini bırakması karşılığında ona istediği miktarda para verebileceğini söyleyerek hizmetkârını paranın temini için göndermesini istemiştir. Karahıtaylı asker bu teklifi kabul etmiş ve Hârezmşah Hârezm’e gelir gelmez şehrin her tarafı süslenmiş ve her yerde bayram havası estirilmiştir. İbnü’l-Esîr, el Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII. s.219.

517Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.290; İbnü’l-Esîr, el Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII, s.218; Taneri,

Harezmşahlar, s.36

518 İbnü’l-Esîr, el Kâmil Fi’t-Tarih, c.XII, ss.220-221; Bünyatov, Enuştekinler, s.80.

519 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.294; Bünyatov, Enuştekinler, s.81.

Uzun uğraşlar neticesinde Herat (1208-1209) alınmış ve Hârezmşah, burayı dayısı Emir Melik’e teslim etmiştir.⁵²¹

2.2.2.3. Hârezmşah Muhammed’in Karahıtaylar Üzerine Yeniden