HMK’da düzenlenen, davacının dava açarken gider avansı yatırması zorun- luluğu ile, aslında yargılama giderlerinin miktarında bir artış olmamış; sadece dava sırasında yapılması tahmin edilen yargılama giderlerinin yaklaşık olarak hesaplanacak miktarı toplanarak, davacıdan peşin tahsil edilmeye başlanmış- tır. Ancak, peşin ödenen yargılama harçlarıyla birleştiğinde, harç, gider ve de- lil avansı tutarı, davacının dava açarken ödediği para miktarının toplamında (kümülatif olarak) bir artışa yol açmış; davacı mülga HUMK döneminde son- radan, tahkikat aşamasında sırası geldiğinde (örneğin keşfe gidilmeden, bilir- kişiye başvurulmadan veya tanık dilenmeden önce) ödeyeceği yargılama (delil ikame) giderlerini karşılayacak tahmini bir avans tutarını, bu kez dava açarken toptan ödemek zorunda kalmıştır. Davacının dava açarken yatırması gereken bu gider avansı tutarı harçlarla birleştiğinde, davacıya ek bir malî külfet getir- miş, bu da gelir dağılımda adaletsizliğin bulunduğu ülkemizde, işçiler ve tüke- ticiler gibi ekonomik yönden elverişsiz (sabit ve dar gelirli) olan zayıf kitlelerin adalete erişim sorunuyla karşılaşmasına yol açmıştır113.
112 9. HD 09.12.2011, 10115/9215 (yayımlanmamıştır). 113 Tanrıver-Düşünceler s. 25; Tutumlu s. 101.
Davacının dava açarken ödemesi zorunlu olan harç, gider ve delil avansı- nın miktarı hesaplanırken, şu masraf kalemleri toplanmaktadır (GAT m. 4):
1- Taraf sayısının beş katı tutarında tebligat gideri,
2- Dava dilekçesinde tanık deliline dayanılmış ve tanık sayısı belirlenmiş ise tanık sayısınca tanık asgari ücreti ve tebligat gideri; tanık sayısı be- lirtilmemiş ise en az üç tanık asgari ücreti ve tebligat gideri,
3- Dava dilekçesinde keşif deliline dayanılmış ise keşif harcı avansı ile birlikte 75,00-TL ulaşım gideri,
4- Dava dilekçesinde bilirkişi deliline dayanılmış ise Bilirkişi Ücret Tarife- sinde davanın açıldığı mahkeme için öngörülen bilirkişi ücreti, 5- Diğer iş ve işlemler için 50,00-TL.
Bu hesap şekli nazara alındığında, davacının iş mahkemesinde işçilik ala- caklarının tahsili talebiyle açtığı alacak davasında, dava açarken ödemesi zo- runlu olan gider avansının miktarı tahmini olarak şu şekildedir:
1) Taraf sayısı: Bir davacı (30-TL tebligat) ve bir davalı (30-TL tebligat), 2) Dava dilekçesinde dayanılan deliller: 4 tanık (84-TL tebligat ve tanık
ücreti), keşif (205-TL) ve bilirkişi incelemesi (200-TL), 3) Diğer masraf: 50-TL.
Bu örnek hesaba göre davacının iş mahkemesinde dava açarken ödemesi zorunlu olan gider avansının miktarı, toplam 599,00-TL’dir. Bu tutara, baş- vurma harcı ile nispî karar ve ilâm harcı eklendiğinde, davacının ödemesi gereken toplam yargılama harç ve gideri (harç, gider ve delil avansı), uygu- lamada dava konusunun miktarına bağlı olarak 1.000 ilâ 2.000-TL arasında değişmektedir.
Yargılama giderleri ve harç miktarlarının yüksek olup olmadığı belirle- nirken, asgari ücret miktarı da dikkate alınmalıdır. İAHM, kararlarında bu hususa dikkat etmektedir. Örneğin İHAM, Mehmet ve Suna Yiğit/Türkiye Davasında114, gelirleri olmayan başvuranların, dönemin aylık asgari ücretinin
dört kat fazlası tutarında olan mahkeme harçlarını ödemesi koşulunun, baş- vuranların mahkemeye erişim hakkını orantısız olarak kısıtladığına ve adil yargılanma hakkını ihlâl ettiğine karar vermiştir115.
İş davalarında, çoğunlukla asgari ücretle geçinen sabit ve dar gelirli işçile- rin davacı olduğu ve ülkemiz koşullarında asgari ücret tutarının, 01.01.2012- 30.06.2012 döneminde, 16 yaşından büyükler için net 701,14-TL, 16 yaşından küçükler için net 610,00-TL düzeyinde bulunduğu düşünüldüğünde116, iş
114 Mehmet ve Suna Yiğit/Türkiye Davası, 17.07.2007, 52658/99 (KBİBB). 115 Pınar/Meriç s. 191.
yargılaması hukukunda yargılama harç ve giderinin halihazırda ulaştığı kü- mülatif miktar, asgari ücretin iki katını aşmakta olup, bu miktarın ödenmesi kolay değildir. Bu durumda, yargılama harçları ve gider avansı miktarı ile, ulaşılmak istenen amaç arasındaki orantı bozulmaktadır.
Nitekim uygulamada, iş ve tüketici mahkemelerinde yeni açılan davalar- da, davacıların yatırması gereken gider avansını yatırmakta zorlandıkları gö- rülmekte ve bu hususta ciddî yakınmalar bulunmaktadır. Keza HMK hüküm- leri, tamamlanmış işlemleri etkilememek kaydıyla derhâl uygulandığından (HMK m. 448), derdest davalarda da tahkikatın bulunduğu aşamaya göre, davacı ve davalının gider avansını, iki haftalık kesin sürede yatırması için ara kararı verilmektedir. Gerek HMK hükümleri gerek uygulamada karşılaşılan sorunlar, konuyla ilgili HMK hükümlerinin Anayasaya uygunluğunun tartı- şılması gerektiğini ortaya koymuştur.
Esasında, HMK m. 120 ile davacıdan dava açarken alınması öngörülen gi- der avansının miktarı da, keşif giderleri, bilirkişi ve tanık ücretleri gibi gider- leri karşılamakta çoğu zaman kifayetsiz kalacaktır. Zira, Hukuk Muhakeme- leri Kanunu Bilirkişi Ücret Tarifesine117 (BÜT) göre davada ödenecek bilirkişi
ücreti (HMK m. 283), GAT’ta öngörülen miktardan fazla tayin edilebileceği gibi118, bilirkişi heyeti atanması veya birden fazla kez bilirkişiye başvurulması
hâlinde de bu ücret yetmeyebilecektir. Nitekim HMK m. 324’e göre, “taraf-
lardan her biri ikamesini talep ettiği delil için mahkemece belirlenen avansı, verilen kesin süre içinde yatırmak zorundadır. Taraflar birlikte aynı delilin ika-
mesini talep etmişlerse, gereken gideri yarı yarıya avans olarak öderler”. Bu hüküm- le masraf avansının, delile dayanan tarafça yatırılacağı hükme bağlanmıştır. Buna uyulmamasının yaptırımı ise, davanın reddi değildir. Taraflardan birisi avans yükümlülüğünü yerine getirmezse, diğer taraf bu avansı yatırabilir. Aksi hâlde dava usûlden reddedilmez, sadece talep olunan delilin ikamesin- den vazgeçilmiş sayılır (HMK m. 324, 2).