Yüzey üzerine yapılan her tür işleme yüzey işlem denir. Yüzey işlemler genel olarak metal yüzeylerin dış kısmına, hava ile temas eden ya da etmeyen fark etmeksizin, yapılan kimyasal ya da kimyasal olmayan işlemlerin hepsine verilen addır. Yüzey işlem boyama, kaplama, ısıl işlem ve yapıştırma şeklinde geniş bir yelpazede kullanılmaktadır. Yüzey işlem bazı durumlarda son işlem bazı durumlarda da ara işlem olarak birkaç aşamada kullanılabilmektedir. Yaygın bir kullanıma sahip olan metal kaplama son işlem şeklinde uygulanan bir yüzey işlemdir. Metal kaplamanın ana amaçları; metalin aşınmaya uğramasını önlemek diğer bir ifadeyle metalin dış etkenlere karşı korunmasını, estetik bir görünümde olmasını ve fonksiyonel bir yapıda olmasını sağlamaktır. Metal kaplama bu üç amaçtan birine ya da daha fazlasına hizmet etmek amacıyla uygulanır.
Metal yüzey kaplamacılığının günümüzde uygulanan üç çeşidi vardır. Bunlar sıcak daldırma, sıcak püskürtme ve elektrolitik kaplama yöntemleridir. Sıcak daldırma en ucuz kaplama yöntemidir. Özellikle çelik üzerine çinko kaplama (galvanizleme) bu yöntemle yapılır. Ergimiş metal elementi bulunan havuzun içerisine kaplanacak metal daldırılarak yapılır. Sıcak püskürtme; daha önce yüzeyleri temizlenmiş olan çelik üzerine erimiş hâldeki metal (genellikle çinko ve alüminyum) sıcak hâlde püskürtülür. Bu kaplama sırasında çelik yüzeyinde herhangi bir metalürjik değişme olmaz. Sıcak daldırmada alaşım meydana geldiği hâlde burada yalnız bir yapışma söz konusudur. Bu üç yöntem içerisinde en çok kullanılan ise elektrolitik kaplama yöntemidir. Elektrolitik kaplama küçük parçalar için uygundur.
Uygun bir çözeltide yüzeyi metal kaplanacak parça anot yapılırsa, çözeltideki iyon element halinde katoda toplanır. Elektrolitik yöntemle genellikle çinko ve kadmiyum kaplanır.
Kaplama kalınlığı genellikle 15 – 25 μm arasındadır.
Elektrolitik kaplama mühendislik hizmetlerine kolaylık ve güvenlik getirmiştir. Endüstrinin farklı alanlarında yaygın bir şekilde kullanılan ve önemli bir işlem olan elektrolitik kaplama uygulanmış birçok ürün gündelik hayatımızda karşımıza çıkmaktadır. Elektrolitik kaplama uygulanan yüzey özellikleri diğer kaplama yöntemleri kullanılarak elde edilen yüzey özelliklerinden farklılık göstermektedir. Saatlerde gümüş kaplama, gözlüklerde altın, araba ve uçak parçaları ile savunma sanayinde çok çeşitli elektrolitik kaplama yöntemlerinin uygulandığı görülmektedir. Elektrolitik kaplama, çelik parçalarının belirli niteliklere sahip ince bir metal kaplama ile kaplanması ile uygulanmaktadır. Çeliğin, aşınmasını engellemek
için, krom ile çinko, nikel, bakır veya kadmiyum ile kaplama yapılabilmektedir. Ayrıca, estetik bir görünümde etmek için bakır, nikel ve krom ile kaplama yapılabilmektedir. Bunun yanı sıra yüksek sertlik ve aşınma direncinin daha iyi olması için ise krom veya akımsız nikel ile kaplama yapılabilmektedir [1]. Akımsız nikel, çeliğin kaynak yapılabilme kabiliyetini artırmasının yanında lehimleme işlemi de kolaylaşmaktadır [2]. Çeliğin bronz ile kaplanması da nitrürasyona neden olabilmek için diğer bir ifadeyle ısıl işlem sırasında kısa süreli duraklamaya etki etmektedir. Altın veya kromun alt tabanının nikel ile kaplanması da bitirme işlemlerinin daha iyi yapılabilmesine olanak sağlamaktadır. Elektrik iletkenliğinin çok iyi olması, oksitlenmenin neredeyse hiç olmaması, estetik görünüm nedeniyle çeliğin elektrolitik malzemelerle kaplanması örneklerini kullanım alanlarına göre istediğimiz kadar artırabilmek mümkündür.
Metal kaplama prosesi, İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin İşyeri Tehlike Sınıfları Tebliği’nde
“tehlikeli” sınıfta yer almaktadır [3]. Metal iş kollarından olan metal kaplamacılığının iş sağlığı ve güvenliği açısından sakıncalarını incelemek, değerlendirmek ve öneriler sunmak amacıyla bu tez çalışması hazırlanmıştır. Bu işlerde çalışanlar, metal kaplama işlemlerinin meydana gelme aşamasında özellikle kimyasal maruziyete maruz kalmaktadırlar. Bunun yanı sıra metal sektöründe karşılaşılan birçok tehlike ile de burun buruna çalışmaktadırlar.
Metal sektöründe üretim arttıkça metal kaplama daha da önemli bir iş kolu haline geldiği için iş hacmi de oldukça artmış olup çalışma hızı ve çalışan sayısı artarken iş sağlığı ve güvenliği önemlerinin de aynı oranda gelişemediği gözlemlenmiştir.
Ülkemizde 30 Haziran 2012 tarihinde 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle güvenli ve sağlıklı bir çalışma hayatı sağlayabilmek, meslek hastalıklarının ve iş kazalarının önüne geçebilmek amaçlanmıştır. İş sağlığı ve güvenliğine önleyici bir yaklaşım getiren İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre, işyerlerinde var olan tehlikelerin tespit edilmesi, tehlikelerden kaynaklanan risklerin değerlendirilmesi, belirlenen risk faktörlerinin ölçüm, analiz ve teknik kontrolünün yapılması ve kontrol önlemlerinin alınması gerekmektedir. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun en önemli katkılarından olan risk değerlendirmesi çalışmasında; işyeri koşullarının düzenlenmesi, işyerinde var olan tehlike ve tehlikelerin sebep olduğu risklerin belirlenmesi kısmı risk değerlendirmesinin en etkili bölümünü oluşturmaktadır [4].
Bu tez çalışmasında sanayide ve ileri teknolojik ürünlerde kullanılacak olan mühendislik yani fonksiyonel metal yüzey kaplama çeşitlerinden olan elektroliz kaplama prosesinde iş sağlığı ve güvenliği açısından daha detaylı bir çalışma yapılarak, kendine özgü İSG tehlikeleri barındıran iş koluna rehber olması amacıyla metal kaplama işyerlerinde Fine-Kinney metoduyla tehlike değerlendirmesi çalışması gerçekleştirilmiştir. Fonksiyonel kaplama yapılan örnek bir işyeri belirlenmiş, işyerlerinde gerçekleştirilmesi planlanan risk değerlendirmesi Fine-Kinney metodu ile detaylıca değerlendirilmiştir.