Genel Özellikler

Erken tayf türünden yÕldÕzlarÕn bazÕlarÕnÕn tayflarÕna bakÕldÕ÷Õnda aynÕ tayf türünden yÕldÕzlarÕn tayflarÕna göre birtakÕm farklÕlÕklar gösterdi÷i bilinmektedir. Bunlar A ve B-tipi yÕldÕzlar olup tayflarÕnda kimi elementlerin çizgileri aynÕ tayf türünden normal yÕldÕzlarda gözlenenlere göre çok úiddetlidir. BazÕ a÷Õr elementler ve nadir toprak elementlerinin (Sr, Eu, Cr, Y) beklenenden çok daha úiddetli çizgilerini veren bu yÕldÕzlar, kimyasal açÕdan tuhaf yÕldÕzlar ya da kÕsaca CP (chemically peculiar) yÕldÕzlarÕ olarak adlandÕrÕlÕr (Preston, 1974).

Çizgi ye÷inliklerinin yüksek olmasÕ ile ilgili olarak yapÕlabilecek ilk yorum, yüksek ye÷inliklerin bu elementlerin bu yÕldÕzlarda bol bulunmasÕndan kaynaklandÕ÷Õ úeklinde olacaktÕr. Ancak çizgi ye÷inliklerindeki fazlalÕklardan yÕldÕzÕn element bollu÷unu sorumlu tutmak, bu yÕldÕzlarda söz konusu elementlerin normal bir yÕldÕzdakinden 10 000 – 100 000 kat daha fazla olmasÕnÕ beklemek anlamÕna gelir ki, bu da pek olasÕ bir durum gibi görünmemektedir. Bu durumda tayf çizgilerindeki tuhaflÕklarÕn, úiddetli çizgi veren elementlerin büyük olasÕlÕkla yÕldÕz yüzeyinde bazÕ bölgelerde birikmiú olmalarÕndan kaynaklandÕ÷Õ düúünülmektedir (Michaud, 1970). YayÕlma (difüzyon) kuramÕ tuhaf yÕldÕzlarÕn yüzeyindeki homojen olmayan element da÷ÕlÕmÕnÕ oldukça iyi açÕklamaktadÕr.

AyrÕca küme üyesi olan tuhaf yÕldÕzlarÕn da gözlenmiú olmasÕ bu yÕldÕzlarda farklÕ evrimsel süreçlerin iúledi÷inin bir göstergesidir (Bkz.

Preston, 1974; Young ve Martin, 1973; Hubrig ve Schwan, 1991).

Çünkü tuhaf yÕldÕzlarÕn yüzeylerindeki kimyasal içerik kümenin di÷er üyelerinden farklÕlÕklar göstermektedir. Oysa küme yÕldÕzlarÕ aynÕ anda ve aynÕ ham maddeden oluútuklarÕndan, aynÕ veya çok benzer kimyasal içeri÷e sahip olmalarÕ beklenir. O halde tuhaf yÕldÕzlarda beliren bu farklÕlÕklar büyük olasÕlÕkla bir takÕm fiziksel süreçlerle sonradan oluúmaktadÕr.

Keúfedilen ilk kimyasal tuhaf yÕldÕz A tayf türünden bir tek yÕldÕz olan CVn’dir. Antonio Mauri 1897’de bu yÕldÕzÕn tayfÕnda daha önce hiçbir A yÕldÕzÕnÕnÕn tayfÕnda görülmemiú türden tuhaf çizgiler gözlemledi (Wolff, 1983; Pöhnl ve ark, 2003). Bu yÕldÕzÕn tayfÕnda bir kez iyonlaúmÕú Silisyum (Si II) çizgileri çok úiddetli, Potasyum (K) çizgileri ise çok zayÕftÕ. Bundan sonra acayip tayflÕ baúka A yÕldÕzlarÕ da keúfedilince bu tip yÕldÕzlar CVn türü yÕldÕzlar ya da Ap (A-peculiar, tuhaf A) yÕldÕzlarÕ olarak adlandÕrÕlmaya baúlandÕ. 1913 yÕlÕnda Belopolski CVn’nin tayf çizgilerinin úiddetinin zamanla de÷iúim gösterdi÷ini, hatta kimilerinin bazen görünüp bazen kayboldu÷unu gözlemledi. Sonraki gözlemler úiddetleri de÷iúim gösteren çizgilerin Krom (Cr), Stronsiyum (Sr), Öropyum (Eu) gibi nadir toprak elementlerine ait oldu÷unu ortaya koydu. Daha sonra bu tür anomalilerin yalnÕzca A tayf türünden de÷il, bazÕ B tayf türünden yÕldÕzlarda da görüldü÷ü ortaya çÕkmÕútÕr. BunlarÕn yanÕnda demir grubu elementlerin úiddetli çizgilerini içeren baúka bir tuhaf yÕldÕz grubu daha keúfedildi ve bunlar Am/Fm (metalik A/F) yÕldÕzlarÕ olarak sÕnÕflandÕrÕldÕ (Wolff, 1983; Romanyuk, 2007).

D2

D2

D2

Tablo 2.1. Kimyasal açÕdan tuhaf yÕldÕzlarÕn etkin sÕcaklÕklarÕ, tayf türleri ve manyetik yapÕlarÕ gözönünde bulundurularak Preston (1974) tarafÕndan yapÕlan sÕnÕflandÕrma.

Tablo Kurtz ve Martinez’in (2000) ortaya koydu÷u bazÕ küçük de÷iúiklikler dikkate alÕnarak Romanyuk (2007) tarafÕndan güncellenmiútir.

Etkin sÕcaklÕk (K) Manyetik yÕldÕzlar Manyetik olmayan yÕldÕzlar

1970’li yÕllarda bu yÕldÕzlarda görülen tayfsal tuhaflÕklarÕn nedeni açÕklÕ÷a kavuúmaya baúladÕ. Tuhaf yÕldÕzlarÕn tayflarÕnda görülen úiddetliçizgiler, bu yÕldÕzlarÕn yüzeylerinde birtakÕm fiziksel süreçler sonucu kimyasal tuhaflÕklar oluúmasÕndan kaynaklanÕyordu (Michaud, 1970). Buradan yola çÕkarak Preston (1974) bu yÕldÕzlarÕ CP yÕldÕzlarÕ (Chemically Peculiar- Kimyasal açÕdan tuhaf) olarak adlandÕrdÕ ve tayfÕnda tuhaflÕklar gösteren tüm yÕldÕzlarÕ bu isim altÕnda topladÕ (Romanyuk, 2007).

Günümüze kadar kimyasal açÕdan tuhaf yÕldÕzlara iliúkin birçok sÕnÕflandÕrma yapÕlmÕútÕr. Genel olarak bakÕldÕ÷Õnda kimyasal tuhaf yÕldÕzlar manyetik yapÕlarÕna ve tayfta úiddetli çizgi veren elementlere göre alt sÕnÕflara ayrÕlÕrlar. Bu sÕnÕflar ço÷unlukla úiddetli çizgi veren elementin adÕnÕ alÕrlar. Si, SrCrEu, HgMn yÕldÕzlarÕ gibi. Bununla birlikte

her grubun belirli etkin sÕcaklÕk aralÕklarÕnda yer aldÕ÷Õ görülür. Tuhaf yÕldÕzlarÕn etkin sÕcaklÕk ve manyetik alan durumlarÕ göz önünde tutularak Preston (1974) tarafÕndan yapÕlan sÕnÕflandÕrma Kurtz ve Martinez’in (2000) yaptÕ÷Õ bazÕ küçük de÷iúiklikler de dikkate alÕnarak Tablo 2.1’de gösterilmektedir (Romanyuk, 2007).

Bununla birlikte kimyasal tuhaf yÕldÕzlar için Preston’un (1974) yapmÕú oldu÷u bir di÷er adlandÕrma da yaygÕn biçimde kullanÕlmaktadÕr:

x CP1: Am yÕldÕzlarÕ (Metal çizgili yÕldÕzlar) x CP2: Manyetik Ap ve Bp yÕldÕzlarÕ

x CP3: HgMn yÕldÕzlarÕ

x CP4: Helyumca fakir B yÕldÕzlarÕ

Tuhaf yÕldÕzlarÕn bazÕ alt sÕnÕflarÕnda manyetik alan úiddetleri oldukça yüksektir. A ve B tayf türünden normal yÕldÕzlarda manyetik alan úiddetleri 150 Gauss’u geçmezken, Ap/Bp yÕldÕzlarÕnda 1000-10000 Gauss arasÕnda de÷iúir (Landstreet, 1982). Yer ve Güneú yüzeyindeki manyetik alan 1 Gauss ve güneú lekelerinde ise 1000 Gauss mertebesindedir. Bu de÷erlerle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda Ap/Bp yÕldÕzlarÕnÕn ne denli kuvvetli manyetik alanlara sahip oldu÷u anlaúÕlabilir. Bunlarla birlikte ölçülebilir manyetik alanlara sahip olmayan tuhaf yÕldÕzlar da vardÕr (örn. Am, HgMn yÕldÕzlarÕ).

A ve B türü yÕldÕzlar arasÕnda kimyasal açÕdan tuhaflÕklar gösteren yÕldÕz oranÕ epeyce fazladÕr. Tuhaf yÕldÕz oranÕ tayf türlerine göre de÷iúmekle birlikte genel olarak bakÕldÕ÷Õnda erken tip yÕldÕzlarÕn

%25’nin CP yÕldÕzÕ oldu÷u görülmektedir (Smith, 1996). Bu oran A6 tayf türünde %50’yi aúÕp maksimum de÷erine ulaúmaktadÕr. Tuhaf yÕldÕzlarÕn

derlendi÷i en genel katalog Renson ve ark.’Õn 1991’de oluúturduklarÕ

“Ap/Bp ve Am/Fm YÕldÕzlarÕ Katalo÷u” dur. Bu katalogda yaklaúÕk 6700 yÕldÕz ve bu yÕldÕzlarÕn bazÕ gözlemsel özellikleri bulunmaktadÕr.