Gelişime Açıklık/Zeka-Gelişmemişlik (Openness To Experience/Intellect)

Beşinci faktör, tanımlanması en zor faktör olup (Chan, 2004); modelde araştırmacıların üzerinde en az görüş birliğine vardıkları faktördür (Somer vd, 2001). Bu faktör bazı araştırmacılar tarafından zeka, bazıları tarafından kültür ve diğer bazıları tarafından da deneyime açıklık olarak adlandırılmıştır (Tatar, 2005). Bu faktörün tanımlayıcı özellikleri arasında analitik, karmaşık, meraklı, bağımsız, yaratıcı, liberal, geleneksel olmayan, orijinal, hayal gücü kuvvetli, ilgileri geniş, cesur, değişikliği seven, artistik ve açık fikirli olma gibi sıfatlar yer almaktadır (Hartman, 2006; Worcester, 2003; Tatar, 2005; Thoms vd, 1996).

Açıklık ile ilgili puanlar şöyle değerlendirilir: Yaratıcı, analitik, başka görüşlere açık, duyarlı (yüksek puan); geleneksel, tutucu, gerçekleri savunan, ilgisiz (düşük puan) (Yelboğa, 2006).

Açıklık faktörünün iş performansına etkisi konusunda farklı sonuçlar mevcuttur. Salgado (1997), Avrupa’da gerçekleştirdiği meta-analiz çalışması sonucu, polislerin ve vasıflı işçilerin performansını ve eğitimdeki becerisini tahmin etmede açıklığın önemli etkisinin olduğunu bulmuştur. Barrick vd. (2001), Salgado’nun analizini geliştirmiş, ancak bu faktörle iş performansı arasında önemli bir ilişki belirleyememişlerdir. Yine Salgado’nun tersine Hayes, Roehm, and Castellano (1994) ile Johnson (1997), açıklıkla performans arasında negatif bir ilişki olduğunu belirtmişlerdir. Seibert ve Kraimer (2001) de açıklık ile maaş düzeyi ve kariyer tatmini arasında negatif bir ilişki tespit etmişlerdir. Sanatkarlık ve araştırmacılık hariç açıklığın kariyerle ilgili pozitif bir etkisi bulunmamaktadır (Hartman, 2003). Şekil 2.9’da gelişime açıklık faktörünün alt boyut özellikleri verilmiştir.

Şekil 2.9. Gelişime açıklık faktörünün alt boyut özellikleri

Kaynak: Tatar, A., “Çok Boyutlu Kişilik Envanteri’nin Madde-Cevap Kuramına Göre Kısa Formunun Geliştirilmesi ve Psikometrik Özelliklerinin İncelenmesi”, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, 2005.

3. BÖLÜM

DEĞERLER ve KİŞİLİK

Değerler ve kişilik arasındaki ilişkiyle ilgili çok az kuramsal ve ampirik veri bulunmaktadır (Bilsky ve Schwartz, 1994). Ancak kişilikle değerler arasında bir ilişki bulunduğu ve değerlerin, kişilik oluşumuna temel hazırladığı yazında belirtilmiştir (Beukman, 2005, s.66).

Değerler ve kişilik arasındaki ilişki Guth vd (1965) tarafından şu şekilde özetlenmiştir (Beukman, 2005):

• Değerler, kişilikle yakından ilgili değildir, kişiliğin bir parçasıdır.

• Çeşitli alternatiflerle karşılaşıldığında değerler, kişilik tarafından yönlendirici sistem olarak kullanılır.

• Değerler, bireyin kişiliğinin çok sabit bir parçasını oluşturur.

Kişisel özelliklerin işe olan etkisi, bir süredir araştırmacıların ilgisini çekmektedir. Uzun süren çalışmalar sonucu Schneider ve Dachler (1978), bir çalışanın işle ilgili hislerinin belli kişilik özellikleri sonucu oluşabileceğini bulmuşlardır (Furnham vd, 2005). Staw ve Ross (1985) da aynı sonuca ulaşmışlardır (Furnham vd, 2005). Drummond ve Stoddard (1990), iş değerleri ile kişilik tiplerinin ilişkili olduğunu bulmuşlardır (Chang, 2002). Staw (1986), kişilik özelliklerinin iş değerleri ve tutumlarını nasıl etkilediğine dair iki açıklama getirmişlerdir. Bunlardan birincisi, hissi durumun kişilerin dünyayı nasıl gördüğünü ve böylece işe bakışlarını etkilediği şeklindedir; ikincisi ise farklı kişiliklerin farklı işlere yöneldiği şeklindedir (Furnham vd, 2005).

Furnham, Forde ve Ferrari (1999), 92 çalışana uyguladıkları Eysenck Kişilik Profili ile 24 iş değerini değerlendirmişlerdir. Araştırmacılar, Herzberg (1959)’in iki faktörlü teorisini baz alarak bunların 18’ini hijyen /dış veya motive edici/dış bileşen şeklinde sınıflandırmışlardır. Buna göre dışadönüklükle iç bileşen arasında, nörotisizm ile dış bileşen arasında ilişki olduğu bulunmuştur.

Bilsky ve Schwartz (1994), yaptıkları bir araştırmada değerler ve kişilik arasındaki ilişkiyi araştırmışlar ve teorik anlamda bir kaynaşma olup olmadığını incelemişlerdir. Bu amaçla, 18- 33 yaşları arasındaki 331 Alman üzerinde gerçekleştirdikleri çalışmada, Rokeach Değerler Ölçeği ve Freiburg Kişilik Envanterini kullanmışlardır. Araştırma sonucunda kişilik ve değerler sisteminin aynı motivasyon dinamiklerinden etkilendiği saptanmış, ayrıca kişilik ve değerler arasında anlamlı ilişkilerin olduğu belirlenmiştir.

İspanya’da üniversite öğrencilerinin değer ve beş faktör kişilik özellikleri arasındaki ilişkiyi inceleyen Aluja ve Garcia (2004), Sosyal Değerler Envanteri ile ölçtükleri değerlerin Schwartz’ınkilere benzer üç faktör yapısı oluşturduklarını belirlemişlerdir. Bu faktörler, güç, düzen ve yardımseverliktir. Araştırmada kişilik ölçümünde ise Goldberg’in beş faktör boyutu Dışadönüklük, Sorumluluk, Düşmanlık, Zeka ve Nevrotikliktir. Boyutların değerlerle ilgisi incelenmiş ve sorumluluğun, düzen boyutuyla güçlü korelasyon gösterdiği, düşmanlığın düzen ve yardımseverlik değerleri ile negatif; sosyal güç ile pozitif ilişkili olduğu belirlenmiştir. Zeka ve dışadönüklüğün her ikisi de sosyal güç ve düzen değerleriyle pozitif korelasyona sahiptir. Zeki ve enerjik insanların, güce ve prestije aynı zamanda düzene ve sorumluluğa değer verdiği söylenebilir. Bilsky ve Schwartz (1994) ile Dollinger, Leong ve Ulicni (1996)’nin de belirttikleri şekilde nevrotiklik boyutunun her hangi bir değer faktörüyle ilişkisi olmadığı belirlenmiştir.

Berings, De Fruyt ve Bouwen (2003), 178 öğrencinin iş değerleri ile kişilik özelliklerini incelemişlerdir. Kişilik özellikleri, NEO-PI-R’ın Hollandaca uyarlaması ile değerlendirilmiştir. İş değerlerinin çoğunun Beş Faktör Modeli treytleriyle ilgisi olsa da bu ilginin derecesi hafif veya orta düzeyde kalmıştır.

Furnham vd (2005), 2 Avrupa ülkesinden 314 çalışanın iş değerleri ve kişilik özelliklerini inceledikleri çalışmada, gelişim faktörünün iç ihtiyaçlarla, finansal koşullarla çalışma koşullarının dış maddelerle, bağımsızlık ve yeteneklerin kullanılması motive edici değerlerle ilişkili olduğunu bulmuşlardır. Çalışmada, Costa ve Mc Crae (1989) tarafından geliştirilen NEO-FFI Beş Faktörlü Kişilik Envanteri ve İş Değerleri Envanteri (Mantech, 1983) kullanılmıştır.

4. BÖLÜM

ANTALYA İLİ ÜRETİM SEKTÖRÜNDE İŞ DEĞERLERİ ve KİŞİLİK ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİNE İLİŞKİN BİR ARAŞTIRMA