Değerler ve sermaye kavramlarõnõn ayrõştõrõlmasõ ve aralarõndaki diferansiyel ilişkinin vurgulanmasõnda, çift yanlõ kayõt yönteminin varlõklar ile kaynaklarõ eşitleyen denkleminin tamamen suni ve yanlõş işler bir sõnõflandõrma oluşu öne sürülmemektedir. Bilakis, yöntemin kaynaklar ile varlõklarõ eşitleyen bir bilanço türetecek bir borç - alacak taraflõ işleyiş sisteminin oluşu, bir kayõt tutmanõn doğruluğunun sağlanmasõ ve varlõklarõn elde edildiği kaynaklarõ göstermesi bakõmõndan ayrõca kullanõşlõ bir işleyişi bulunmaktadõr. Tarihsel olarak muhasebe, gereksinimler ortaya çõktõkça gelişmiş ve muhasebe teknik ve kavramlarõndaki değişiklikler yavaş yavaş oluşmuşlardõr. Yeni muhasebe uygulamalarõ değişen ekonomik kurumlar ve ilişkilere, değişen muhasebe amaçlarõna uyum gösterebilmek için gerekli olmuştur.60 Yöntemin gelişim sürecindeki kuramsal sõnõrlamalar,
muhasebe tutmadaki ilk amacõn işlemlerin doğruluğunun sağlamasõnõn yapõlmasõ oluşu ve diğer bazõ nedenlerden ötürü günümüzdeki biçimine sahip olmuş olmasõ bir gerçekliktir. Çift yanlõ kayõt yönteminin ortaya çõkõşõnõn esasõnda bir diferansiyel mantõk temeli üzerinde olduğu savõnõn savunulmasõ ve borçlar ile alacaklar olarak suni bir ikili sõnõflandõrma gerçekleştirildiği görüşünün öne sürülmesi yalnõzca yöntemin biçimi ile ilgili bir yargõdõr ve çift yanlõ kayõt yöntemi, biçiminin arkasõnda, yani içeriğinde, diferansiyel değişimleri izleyen gelir tablosu, nakit akõş tablosu, öz kaynaklar değişim tablosu, fon akõş tablosu gibi araçlarõ kolaylõkla türetebilecek bir sistematiğe sahiptir ve yöntemin diferansiyel değişimleri gösterir niteliği bu araçlar ile gözlemlenebilmekte ve analiz edilebilmektedir. Eksi sayõlarõn geçerli kavramlar olarak kabul edilmiyor oluşundan dolayõ veya diğer bazõ nedenlerden dolayõ borçlar ve alacaklar olarak suni bir sõnõflandõrmaya gidilmiş olmasõ yöntemin özündeki işleyişi bozmadõğõ gibi, gerçek ikiliğin eşitliği şeklinde kayõt tutma
60 Akdoğan ve Aydõn, a.g.e., s. 64.
33 işlemlerinin gerçekleştirileceği bir yöntemin, yani değerlerin sermayeye sürekli eşitliğini sağlayacak bir yöntemin, kullanõlõşõnõn da gerekliliği tartõşmalõdõr.
Gereksinim olarak çift yanlõ kayõt yönteminin gelişimi, yani diferansiyel mantõk temelleri üzerinde muhasebe kayõt yönteminin sistematik olarak gerçekleştirdiği bir gelişim, orta çağda işletmelerin belirli bir büyüklükten sonra yaşadõğõ sorunlarõn ve 16. yüzyõl İngilteresi’nde işletmelerin iflaslarõna giden sürecin benzeri sorunlarõn çözümünde getirdiği açõlõm ve Avrupa sermaye ekonomisinin gelişiminde açtõğõ çõğõr göze alõndõğõnda önemli bir adõmdõr. Aynõ şekilde diferansiyel mantõk temelleri üzerinde çift yanlõ kayõt yönteminin daha da geliştirilmesinin benzer çözümler ve açõlõmlar getirme olanağõnõn anlaşõlmasõ konusu ise kuramsal olarak zor bir konudur. Zira, değer hesaplarõnõn diferansiyeli olan sonuç hesaplarõnõn sistematik kayõt tutma yöntemine tümleşik olarak işlediği bir kayõt yöntemine geçiş olarak nitelendirilen çift yanlõ kayõt yönteminin getirdiği yararlar geçmiş deneyimlerin yorumlanmasõ ile olanaklõ iken, sonuç hesaplarõnõn diferansiyeli olan verilerin tümleşik olarak işlediği bir kayõt yöntemine geçiş ile bir kõyaslama yapõlmasõ ancak böyle bir yöntemin kullanõlmasõndan sonra ortaya çõkabilecek henüz bilinmeyen yararlarõn görülebilmesiyle olanaklõdõr.
Sonuç hesaplarõnõn sistematik olarak çift yanlõ kayõt yöntemi çerçevesi içerisinde değer hesaplarõ ile tümleşik olarak kullanõlmadõğõ dönemlerde sonuç hesaplarõnõn kayõt yöntemi dõşõnda ayrõca takip edildiği bilindiği gibi, bugün de işletmelerde sonuç hesaplarõnõn diferansiyeli olarak nitelendirilebilecek varyans analizi işlemi veya diğer çeşitli bazõ istatistiki bilgiler õşõğõnda yazõlõ yoruma dayalõ analizler çift yanlõ kayõt yönteminin dõşõnda ayrõ olarak yürütülmektedir. Varyans analizinin ve istatistiki analizlere dayalõ yorumlarõn sonuç hesaplarõnõn diferansiyeli olarak çift yanlõ kayõt yöntemine eklenerek işletilmesinin getireceği yararlar böylesi bir yöntem kullanõlmadan görülememesine rağmen, muhasebe bilgi sisteminin yorumlama işlevine sunacağõ analitik yorumlama yeteneğinin gelişim vaadi kuramsal olarak öngörülebilirdir.
Birçok teknik ve kavramlar, bunlarõ ortaya çõkaran nedenler ortadan kalktõğõ halde uzun bir süre kullanõmda kalmõşlardõr.61 Kuramsal olarak eksi sayõlarõn geçerli ifadeler olarak kabul görmeye başlanmõş olmasõ, muhasebede kayõt yönteminin borç ve alacak
34 sõnõflandõrmayõ yoluyla varlõklarõ ve kaynaklarõ karşõlaştõrdõğõ bir bilanço türetmesi geleneğinden döndürmemiştir. Bu gelenekten dönüşüm hem böylesi bir yeni gereksinim doğmayõşõndan veya aynõ şekilde gelenek haline gelmiş bir yöntemin sorgulanmasõnõn kolay olmayõşõndan kaynaklanabilirdir. Bugün nerede olduğumuz büyük ölçüde dün nerede bulunduğumuza bağlõdõr. Gerçekte, bugün yaptõğõmõz bir çok şey, artõk pek ilgili görünmeyen uslamlamalara dayanmaktadõr. Yaptõğõmõz işlerin temeli olan mantõğõ, değişikliğe karşõ olan direnişimizden dolayõ unutmuş olabiliriz ve işleri artõk gelenek haline geldiği için aynõ şekilde yapmaya devam edebiliriz. Oysa değişiklik nerede bulunduğumuzun ve nereye gittiğimizin yeniden bir gözden geçirilmesini gerektirir. Muhasebe uygulamasõnõn dünyasõnda, muhasebecilerin genellikle uygulamalarõn dayandõğõ mantõğõ değerlendirmek için durup, düşünmeye zamanlarõ yoktur.62 Ancak, çift yanlõ kayõt yönteminin diferansiyel açõlõm özelliğinin üzerine kurulacak bir gelişmenin gerçekleştirilebilmesi, kayõt tutma yönteminin biçim olarak diferansiyel açõlõmlarõn temeli olabilecek bir eşitliği sağlayacak biçimde işlemesi ile olanaklõdõr. Bu bakõmdan, diferansiyel bir çok taraflõ kayõt yönteminin geliştirilmesi çabasõ, çift yanlõ kayõt yönteminin, temelindeki mantõğa uyumlu bir diferansiyel eşitlik mantõğõ taşõyan - değerlerdeki değişimin akõşlara eşitliği - denklemi üzerine kurulabilirdir.
62 Akdoğan ve Aydõn, a.g.e., s. 64
35 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ÇİFT YANLI KAYIT YÖNTEMİNİN DİFERANSİYEL TEMELLERİ ÜZERİNE YENİDEN BİÇİMLENDİRİLMESİ VE İKİDEN ÇOK YANLI OLARAK İŞLERLİK
KAZANDIRILMASI
3.1. Mantõk ve Biçim
Çift yanlõ kayõt yönteminin temelindeki diferansiyel mantõk üzerine gerçekleştirilecek bir gelişim ile çok taraflõ kayõt tutan bir yönteme ulaşma çabasõnda çift yanlõ kayõt tutma yönteminin biçiminin ve temel aldõğõ eşitliğin bu gelişime izin verecek yapõda olmasõ gerekmektedir. Biçim olarak çift yanlõ kayõt yöntemi, sonuç hesaplarõnõ ve değer hesaplarõnõ her bir hesaptaki artõş ve azalõşlarõ borç ve alacak taraflarõna kayõt etmek yoluyla izlemektedir ve mantõk olarak varlõklarõn kaynaklara eşitliğini sağlayacak bir yapõda işlemektedir. Diferansiyel temelli bir gelişim için biçim koşulu olarak; değerlerdeki değişimin sonuç hesaplarõndaki değişime olan eşitliğini sağlayacak bir biçim ve aynõ eşitliğe dayalõ bir mantõk temelli işlerlik gerekmektedir. Bu bakõmdan, ilk olarak bu koşullarõ sağlayacak bir biçim yapõsõnõn ve mantõk temellerinin nasõl işleyeceği konusunun aydõnlatõlmasõ gerekmektedir.