Geleneksel Türk Müziği’nde Makam Kavramı

Geleneksel Türk Müziği’ni dünyadaki diğer müzik türlerinden farklılaştıran ve asıl karakteristik özelliğini ortaya koyan belirleyici faktör, makamsal sisteme dayalı müzik olmasıdır. Makamsal sistem doğu medeniyetlerinin birçoğunda kullanılmasına rağmen GTM’de makam kavramı diğer toplumlara göre kısmi de olsa farklılıklar göstermektedir. Nitekim bu kavramla ilgili tanımlar literatürde fazlaca yer almaktadır. Makam kavramının tanımına ilişkin literatürde yer alan tanımlamalardan bazıları şu şekildedir:

“Makam, bir dizide güçlü ve durağın önemini belirtmek ve diğer kurallarada bağlı kalmak suretiyle nağmeler meydana getirerek gezinmeye denir” (Özkan, 1984: 94).

“Türk Mûsikî’sinde belirli aralıklarla birbirine uyan mülayim seslerden kurulu bir gam içerisinde özel bir seyir kuralı olan mûsikî cümlelerinin meydana getirdiği çeşniye makam denir” (Karadeniz, 1983: 64).

“Dizide veya lahinde (nağme) seslerin durakla ve güçlü ile müsabetlerinden doğan hususiyete makam denilir. Şu hâlde makam: Bir durakla bie güçlünün etrafında bunlara bağlı olarak toplanmış seslerin umumi durumudur” (Arel, 1968: 14).

“Belli aralık düzenlerine göre teşkil edilmiş olan müzik dizilerinin, keyfi değil, kalıplaşmış ezgi dolaşım (seyir) tiplerine göre kullanılmasından doğan kurallar bütünü” (Tanrıkorur, 2003: 140).

Nasır Abdülbaki Dede makamı şöyle tanımlamaktadır: “Asıl unsularıyla işitildiğinde, kendine özgü bir bütünlük, kişilik gösteren ve başka parçalara bölünmesi (başka şeye benzetilmesi) mümkün olmayan ezgidir” (Çev. Tura, 2006: 35).

Geleneksel Türk Müziği’nde kullanılan makam kavramı sadece yalın bir ses dizisinden ibaret değildir. Nitekim bu durum ilgili yayınlarda da defaatle vurgulanmaktadır ki Rauf Yekta Bey bir makamda bulunması gereken, kendi deyimiyle “onun ruhu ve hayatı denilebilecek” esaslı şartların neler olduklarını şöyle sıralamaktadır:

Teşkil edici unsurlar,

 Ambitus, (dizi ve sınırı)

 Güçlü,

 Karar perdesi

 Seyir ve tam karar (Yekta, 1986: 67).

Geleneksel Türk Müziği’nde makam sayısı ve sınıflandırmasına dair birçok yaklaşım bulunmaktadır. Fakat günümüzde yaygın olarak kullanılan makam tasnifi ve bu tasnife dair oluşan alt türler büyük ölçüde 20. yüzyılda kuramsallaşmıştır. Bu kuramsallaşma sonucu en yaygın olarak kullanılan makam tasnifi ve çeşitler ise Özkan (1984) tarafından şu şekilde verilmiştir:

Türk Müziği’nde makamlar üçe ayrılır, 1- Basit Makamlar

2- Şedd Makamlar (Göçürülmüş Makamlar) 3- Mürekkeb Makamlar (Bileşik Makamlar)

Basit Makamlar

Basit makamlar: bir sekizli dizide tam dörtlü ve tam beşlilerin (4+5 ya da 5+4) şeklinde ardarda eklenmesiyle oluşturulan makamlardır. GTM’de 13 tane basit makam yer almaktadır. Bu makamlar; Çargâh Makamı, Buselik Makamı, Kürdi Makamı, Rast Makamı, Uşşak Makamı, Neva Makamı, Hümayun Makamı, Hicaz Makamı, Uzzal Makamı, Zirgüleli Hicaz Makamı, Karcığar Makamı, Basit Süz’nak Makamı, Hüseyni Makamı şeklinde sıralanmaktadır.

Şedd Makamlar (Göçürülmüş Makamlar)

Şedd makamlar: herhagi bir dörtlüyü veya beşliyi ya da bir makam dizisini, kendi durağından alıp başka bir perdeyi durağı kabul ederek aralıklarını bozlmadan gerekli işaret değişikliklerini yaparak göçürülebilen makamlardır. Başka bir değişle “Bir makam dizisini kendi yerinden alıp başka bir perde üzerine transpoze ettiğimizde ortaya çıkan makam şed makam olarak tanımlanır” (Aydemir, 2014: 29). Ancak GTM’de her makam göçürülemez yani transpoze edilemez. Bu makamlar: Mahur Makamı (Mahur Şed), Mahur Makamı (Şed), Mürekkeb (Bileşik) Mahur Makamı, Acem Aşiran Makamı, Nihavent Makamı, Rühnüvaz Makamı, Sultanı Yegâh Makamı, Kürdili Hicazkâr Makamı, Mürekkeb (Birleşik) Kürdili Hicazkâr Makamı, Aşk’efza Makamı, Ferahnüma Makamı, Zirgüleli Suz’nak Makamı, Hicazkâr Makamı, Evcara Makamı, Süz-i Dil Makamı, Seddi Araban (Şeraban) Makamı, Reng-i Dil Makamı şeklinde sıralanmaktadır.

Mürekkeb Makamlar (Bileşik Makamlar)

Değişik çeşni ve dizilerin birbirine geçkisinden ve bu geçkilerin özel kalıplar hâlinde tesbitinden yâni bir kişilik kazanıp makam olarak kabul edilmesinden mürekkeb (bileşik) makamlar doğmuştur. Bu makamları Özkan (1984) şu şekilde tasnıfini yapmıştır:

Nişabür Makamı, Segâh Makamı, Segâh Maye Makamı, Müstear Makamı Hüzzam Makamı, Vech-i Arazbar Makamı, Hüseyni Gülizar Makamı, Isfahan Makamı, Isfahanek Makamı, Beyati Araban Makamı, Acem Makamı, Acem Kürdi Makamı, Hisar Makamı, Hisar Buselik Makamı, Şehnaz Makamı, Arazbar Makamı, Saba Makamı, Dügâh Makamı, Küçek Makamı, Sipihr Makamı, Gerdaniye Makamı, Muhayyer Sünbüle Makamı, Dügâh Maye Makamı, Sultani Irak Makamı, Nişaburek Makamı, Nikriz Makamı, Nev’eser Makamı, Pesendide Makamı, Güldeste Makamı, Tarz-ı Nevin Makamı, Nihavend-i Kebir Makamı, Zavil Makamı, Pençgâh Makamı, Pençgâh-ı Asıl Makamı, Pençgâh-ı Zaid Makamı, Süz-i Dilara Makamı, Büzürk Makamı, Sazkâr Makamı, Rehavi Makamı, Şevk-i Dil Makamı, Irak Makamı, Eviç Makamı, Bestenigâr Makamı, Feyz-i Yekta Makamı, Beste-Isfahan Makamı, Rahatü’l- Ervah Makamı, Dilkeş- Haveran Makamı, Rüy-i Irak Makamı, Revnak-Nüma Makamı, Hüzzam-ı Cedid Makamı, Ferahnak Makamı, Şevk-i Tarap Makamı, Şevk’efza Makamı, Şevk-Aver Makamı, Tarz-ı Cedid Makamı, Hüseyni Aşiran Makamı, Buselik Aşıran Makamı, Aşiran Zemzeme Makamı, Nühüft Makamı, Can-Feza Makamı, Saba Aşiran Makamı, Hicaz Aşiran Makamı, Zirefkend Makamı, Ferahfeza Makamı, Dilkeşide Makamı, Lalegül Makamı, Sultanı Segâh Makamı, Şerefnüma Makamı, Dil- Efza Makamı, Şive-Nüma Makamı, Yegâh Makamı, Acem’li Yegâh Makamı, Anber- Efşan Makamı şeklinde sıralanıştır.

Geleneksel Türk Müziği’nde makam oluşumlarında 8 sesten daha düşük küçük ses dizileri önem arz etmektedir. Bu 3, 4 ve 5 sesten oluşan ses dizilerinin birleştirilmesi yoluyla makamlar oluşturulmakta ve bu küçük dizilerinin farklı kombinasyonları farklı makamsal ses dizilerinin ortaya çıkışını sağlamaktadır. Geleneksel Türk Müziği’nde dizi teşkil etmeye yarayan 4’lü ve 5’li ses dizileri ise şu şekildedir:

Şekil 10. GTM’de Dizi Oluşumunda Kullanılan Dörtlüler

Şekil 11. GTM’de Dizi Oluşumunda Kullanılan Beşliler

Bu dörtlü ve beşlilerin dışında GTM’de kullanılan makamsal ses dizilerini oluşturmaya yarayan dörtlü ve beşliler de vardır. Bu dörtlü ve beşlilerin farklı özellikleri olduğu için ayrı kategoride incelemektedir.

Geleneksel Türk Müziği’nde makam olgusu tek boyutlu olmayıp farklı birkaç müzikal olgunun birbirleriyle olan ilişkisinden meydana gelmektedir. Bu alt olguların kendi aralarında oluşturduğu ilişki sistemi makam olgusunun müzikal rengini farklılaştırmakta ve dolayısıyla farklı isimler almasını gerektirmektedir. Günümüz kuramsal sisteminde verilen ve makamı teşkil eden alt unsurları ise Özkan (1984) şu şekilde belirtmiştir:

 Durağı

 Dizisi

 Güçlüsü

 Asma Karar Perdeleri

 Donanımı

 Perdelerin Türk Musikisindeki İsimleri

 Yedeni

 Genişlemesi