Adana’nın ilk gazetesi “Seyhan”dır.154
Adana’nın ilk gazetesi olan Seyhan gazetesi aynı zamanda Adana Vilayeti’nin resmi gazetesi niteliğinde idi. 5 Mart 1873’te haftalık olarak yayım yapmaya başlamıştır. Basıldığı yer Ermeni asıllı Agop Usta’nın müdürlüğünü üstlendiği, Adana’da kurulan basımevi olmuştur.155
Bu matbaa o dönemde Adana’nın tek matbaası olan “Vilayet Matbaası”156
idi. Ayrıca bu gazeteye aylığı 500 kuruşu geçen memurlar abone edilmişlerdir.157
Adana’da resmi yayın yapan Seyhan gazetesinin çıkarılmasını Vali Naşit Paşa sağlamıştır. Bu gazetenin basımı için İstanbul’dan dizgici getirilmiştir. Yazı işlerini
153 Girgin, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s. 34. 154
Türk Sözü gazetesi, 1 Kasım 1931, Sayı: 2231, Yıl: 8, s. 1; Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 165. 155 Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 165; “Adana’da İlk Özel Matbaa”, Ekspres gazetesi, 15 Aralık 1982, s. 5.
156 “Adana’da İlk Özel Matbaa”, Ekspres gazetesi, 15 Aralık 1982, s. 5. 157
28
yönetenler de Adana’da görev yapan ve bu işe yatkın memurlar arasından seçilmiştir.158
“Seyhan” gazetesinin ilk yöneticisi Saip Efendi olmuştur. 1874’ten sonra ise bu görevi sırasıyla Mümtaz Efendi, 1876 yılından itibaren Şair Admi Efendi ve son olarak da Yeğenağazade Rıza Efendi üstlenmişlerdir.159
Seyhan gazetesinin ilk sayısında yayım amacı şu ifadeler ile belirtilmektedir:
“Ülkemizde gazetelerin sayısı kültüre hizmet açısından hayli artmıştır. Herkes her türlü bilgiyi bu gazetelerden alarak yararlanmaktadır. Adana’yı halka ve halkı Adana’ya tüm gerçekliği ile yansıtabilmek için bölgemiz, her yerden fazla, bir yayın aracına muhtaçtır. Gerçek şudur ki, ülkemiz her yönü ile binbir meziyeti ile sınırsız yeteneği ile her gün seviyesini belirli bir şekilde yükseltmektedir. Adana Vilayeti, böyle bir gelişmenin öncüleri arasında emeklemeye başlayan çocuk durumundadır. Ancak son yıllardaki atılımlarla Çukurova Bölgesi, yeni bir hava içerisinde, hakkı olan seçkin yerini alma çabasındadır. İşte bu gazete, bu çabayı gerçekleştirme, yeni kabiliyetleri, istidatları ve cevherleri ortaya çıkarma görevini üstlenmiş bulunuyor.”160
Seyhan gazetesi, vilayetin resmi organı olmakla birlikte edebiyata ilgi duyanlara ve bu alandaki genç yeteneklere geniş oranda yer veren bir tutum içerisinde olmuştur. Gazetenin bu tutumu ise Çukurova Bölgesi’nde tanınmış yazarların yetişmesinde örnek teşkil etmiştir.161
Seyhan gazetesi, toplam 4 sayfa çıkarılmıştır. Gazetenin iki sayfası Osmanlıca, iki sayfası Ermeni alfabesiyle basılmıştır.162
Fakat gazetenin Ermenice yayımlanan bu iki sayfası kesin tarihi bilinmemekle birlikte ilerleyen dönemlerde kaldırılmış ve bu gazete tamamiyle Osmanlıca harflerle basılmaya başlamıştır.163
Yayım hayatına başladığı ilk zamanlarda gazetenin ilk iki sayfası Osmanlı alfabesiyle, son iki sayfası ise yeniden 1’inci sayfa ve 2’nci sayfa şeklinde
158 Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 165; “5 İlin Basın Tarihi”, Ekspres Gazetesi, 15 Aralık 1982, s. 5. 159
“5 İlin Basın Tarihi”, Ekspres gazetesi, 15 Aralık 1982, s. 5.
160 “5 İlin Basın Tarihi”, Ekspres gazetesi, 15 Aralık 1982, s. 5; Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 165. 161 “5 İlin Basın Tarihi”, Ekspres gazetesi, 15 Aralık 1982, s. 5.
162 Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 165; “5 İlin Basın Tarihi”, Ekspres gazetesi, 15 Aralık 1982, s. 5. 163
29
numaralaralandırılarak Ermenice harflerle yayımlanmıştır.164
Osmanlıca harflerle basılan tüm yazı ve haberler hiç değiştirilmeden, Ermenice harflerle basılan sayfalarda da yer almıştır. Ayrıca Osamanlıca ve Ermenice basılan ve inceleme imkanı bulduğumuz bazı sayılarında gazetenin içeriği ile ilgili şu bilgilere ulaşılmıştır:
Seyhan gazetesinin 10 Nisan 1875 tarihli 100’üncü sayısında ve Osmanlıca harflerle basılan sayfalarda, gazete isminin altında “Menafi (faydalı)-i vataniye ve havadis-i Umumuiyeye dair Vilayet Gazetesidir” ibaresi yer almıştır. Gazete haftalık aralıklarla Cumartesi günleri çıkarılmıştır. Fiyatı 60 kuruş, abonelik ücretleri ise yıllık 100 kuruş, altı aylık 55 kuruştur. Abonelik bilgilerinin yer aldığı bölümde ayrıca “Taşra için posta icraatı zam edilir” ibaresi kullanılmıştır. Bu ifadeyle Adana dışındaki abonelerden ek olarak posta ücreti alındığı belirtilmiştir. Gazetede yer alan “Fiyatı umuma ait olan eser meccanen tab olunur”. İfadeleriyle fiyatı kamuya ait olan eserlerin ücretsiz olarak basılacağı bildirilmiştir. İlanların her santimi ise 2’şer kuruştur.165
Seyhan gazetesinin 10 Nisan 1875 tarihli 100’üncü sayının Ermenice harflerle basılan sayfalarında ise gazete isminin altında “Sene-i Miladi 1875 Nisan 19” ve “Efrenci 1875 Mayıs 1” ifadeleri ile yer alan iki farklı tarih bilgisi bulunmaktadır.Bu sayfalarda yer alan bazı haber ve yazılarda da şu ifadeler kullanılmıştır:
İlk sütunda, Hüdavendiğar gazetesinden alıntı yapılarak paylaşılan makaleler bulunmaktadır. Bu makalelere ise, “Ermeni milletinin birlik çağrısı” ve “Millet mektebine Ermenilerin katkısı ve 4 dilde eğitim ile güzel sanatlar” başlıkları altında yer verilmiştir. İkinci sütunda, “Ziraat ürünlerinin fiyatlandırılma listesi” başlığı altında tarım ürünleri hakkındaki bilgiler okuyuculara aktarılmıştır.166
19 Nisan 1875 tarihli 103’üncü sayında Osmanlıca harflerle basılan sayfalarda resmi haberler ve yazılar yer almıştır.167
Ayrıca gazete içerisinde Seyhan gazetesinin Adana Matbaası’nda basıldığı bilgisi de yer almaktadır.168
Gazetenin Sene-i Miladi 19 Nisan
164 Seyhan gazetesi, 29 Mart 1291 (10 Nisan 1875), Sayı: 100, Yıl: 3, s. 1-2; Seyhan gazetesi, Sene-i Miladi 29 Mart 1875-Efrenci 10 Nisan 1875, Sayı: 100, Yıl: 3, s. 1-2.
165 Seyhan gazetesi, 29 Mart 1291 (10 Nisan 1875), Sayı: 100, Yıl: 3, s. 1.
166 Seyhan gazetesi, Sene-i Miladi 29 Mart 1875-Efrenci 10 Nisan 1875, Sayı: 100, Yıl: 3, s. 1-2. 167 Seyhan gazetesi, 19 Nisan 1291 (19 Nisan 1875), Sayı: 103, Yıl: 3, s. 1-2.
168
30
1875-Efrenci 1 Mayıs 1875 tarihli 103’üncü sayısının Ermenice harflerle basılan ilk sayfasında üç sütun halinde yer verilen haberler ve yazılar ise şu başlıklar altında ifade edilmiştir:
İlk sütunda, “Devlet büyüklerinin Adana ziyareti ve resmi gazete yayınları”; ikinci sütunda, “Askeri Zabıta Beyi İbrahim’in, Adana’dan Mersin limanına yapılan yol için mükafatlandırılması ve rütbe alması”, üçüncü sütunda “Mutasarrıfların yeni atamaları, Suret-i mazbata” (Sancak Beyleri’nin yeni atamaları, tutanak nüshaları).169
Gazetenin ikinci sayfasında ise dört sütun halinde birçok haber yer almıştır. Günümüzde “Danıştay”a karşılık gelen yüksek yargı kurumunda yapılan atamalar ile ilgili haberler ile ilgili olarak şu ifadeler kullanılmıştır:
“İlan-ı resmi (resmi ilan)” başlığı altında, “5 kuruş olan tütün 10 kuruştan alınarak satışının 39 kuruşa yükseltilmesi”,170
“Tevcihat” başlığı altında “Şura-ı devlet ve Şura-ı met kür atamaları”.171
“Elzemdir” başlığı altında ise tarım, ticaret, sanayi gibi konular hakkında yapılan duyurular ise şu ifalerle yer almıştır:
“Ticari, maaarif ve sanayi kanun değişikliklerinin yorumlanması. …”, “Ziraat ürünlerinin fiyatlandırma listesi ..”.172
II. Abdülhamit’in padişah olduğu I. Meşrutiyet (1876-1878) döneminde gazete çıkarılması yönündeki isteklere şüpheyle yaklaşılmış ve genellikle izin verilmemiştir. Bu sebepten dolayı Adana’da “Seyhan gazetesi” dışında başka bir gazete yayımlanmamıştır.173
Seyhan gazetesinin 19 Zilhicce 1327 (1 Ocak 1910) tarihli 1588’inci sayısı 4 sayfa ve tamamı Osmanlıca harflerle çıkarılmıştır. Gazete isminin altında “Menafi-i Vataniye ve Havadis-i Umumiyeye dair Vilayet Gazetesidir” ibaresine yer verilmiştir.
169 Seyhan gazetesi, Sene-i Miladi 19 Nisan 1875-Efrenci 1 Mayıs 1875, Sayı: 103, Yıl: 3, s. 1. 170 “İlan-ı Resmi”, Seyhan gazetesi, Sene-i Miladi 19 Nisan 1875-Efrenci 1 Mayıs 1875, Sayı: 103, Yıl: 3, s. 2.
171
“Tevcihat”, Seyhan gazetesi, 19 Nisan Sene-i Miladi 1875-Efrenci 1 Mayıs 1875, Sayı: 103, Yıl: 3, s. 2.
172 “Elzemdir”, Seyhan gazetesi, Sene-i Miladi 19 Nisan 1875-Efrenci 1 Mayıs 1875, Sayı: 103, Yıl: 3, s. 2.
173
31
Ayrıca “Şimdilik haftada iki defa Cumartesi, Salı günleri tab ve neşr olunur” ifadeleri kullanılarak gazetenin haftada iki kez Cumartesi ve Salı günleri çıkarıldığı belirtilmiştir. Gazetenin idare yeri Büyük Cami civarında bulunan Sanayi Mektebi’dir. Abonelik ücreti yıllık 50 kuruştur. İlanların her satırından 3 kuruş alınmaktadır. Her türlü başvuru için Sanayi Mektebi’nin müdiriyetine başvurulması gerekteği belirtilmiştir. Gönderilen yazıların gazete de yayımlansın yayımlanmasın iade edileceği de duyurulmuştur.174
Seyhan gazetesi 1908 yılında II. Meşrutiyet (1908-1909) ilân edilinceye kadar, Adana’da hafatalık aralıklarla çıkmıştır. Fakat II. Meşrutiyet’in ilânından sonra bir süre günlük olarak çıkarılan bu gazete yayım hayatına devam edememiş ve 1910175 senesinde kapanmıştır.176
Seyhan gazetesi çıktığı 1873 yılından kapandığı 1910177 yılına kadar geçen 37 yıllık süre içerisinde yayım hayatına iki kez ara vermek zorunda kalmıştır. Bu nedenle gazetede yazı işleri yönetiminde genç kabiliyetlere imkan verecek girişimlerde bulunulmuştur. Diğer taraftan gazetenin dağıtımı ve satışında da basılmaya devam edebilmesi adına bazı önlemler alınmıştır. Bu önlemler içinde öne çıkan en iyi örnek ise aylığı 500 kuruşu geçen bütün memurların gazeteye abone olmalarının zorunlu hale getirilmesidir.178 Yalnızca üç sayısını inceleme imkanı bulabildiğimiz Seyhan gazetesinin tüm sayılarının mevcut olup olmadığı hakkında herhangi bir bilgiye ise ulaşılamamıştır.
1.2.2. Teceddüt
1908 yılında, yenilik anlamına gelen ve arapça kökenli “Teceddüt”179
ismiyle yayım hayatına başlayan bu gazete İttihat ve Terakki Fırkası adına, resmi izinle çıkarılmıştır. Teceddüt gazetesi İdare-î Hususiye Matbaası’nda basılmış ve haftalık aralıklarla yayımlanmıştır. Siyasi konularda yayım yapan gazetenin imtiyaz sahibi aynı zamanda “Çıngırak gazetesi”180
nin de sahibi olan Kethudazade İbrahim Bey’dir. 1910 yılında kapatılan Teceddüt, 1923 yılında aynı isimle tekrar yayım hayatına
174 Seyhan gazetesi, 19 Zilhicce 1327 (1 Ocak 1910), Sayı: 1588, s. 1. 175 Seyhan gazetesi, 19 Zilhicce 1327 (1 Ocak 1910), Sayı: 1588, s. 1.
176 Türk Sözü gazetesi, 1 Kasım 1931, Sayı: 2231, Yıl: 8, s. 1; Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 26. 177
Seyhan gazetesi, 19 Zilhicce 1327 (1 Ocak 1910), Sayı: 1588, s. 1. 178 “5 İlin Basın Tarihi”, Ekspres gazetesi, 15 Aralık 1982, s. 5.
179 Teceddüd: Tazelenme, yenilenme, yeni olma. Bakınız: “teceddüd” maddesi, Devellioğlu,
Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, s. 1050. 180
32 başlamıştır.181
Bu yeni dönemde kısa bir süre daha çıkarılan gazetenin yayım hayatı 1 Temmuz 1924’te idaredeki aksaklıklar nedeniyle sona ermiştir.182
Teceddüt gazetesinin hiçbir sayısına ulaşılamamıştır.
1.2.3. İtidal
İttihat ve Terakki Fırkası’nın yayım organlarından biri olan İtidal183
gazetesi, yayım hayatına 1908 yılında başlamıştır. Sahipleri İhsan Fikri Bey, Muhtar Fikri Bey ve Duman gazetesinin de sahibi ve aynı zamanda Hayat gazetesi yazı işleri müdürü olan İsmail Sefa Bey’dir. İsmail Tevfik, siyasi nitelikli bu gazetenin haftalık aralıklarla çıktığını belirtmiştir.184
Bu gazete hakkında edinilen diğer bilgilere göre “İtidal”, Adana’da çıkarılan ilk günlük (yevmi) gazetedir. Bu gazete aynı zamanda Adana basınındaki ilk fikir ve mücadele gazetesi olma özelliği de taşımaktadır.185
İtidal gazetesi 1909’da meydana gelen Adana Olayları’nın ardından yapılan yayımlar nedeniyle kapanmış ve İsmail Sefa Bey Suriye’ye sürgüne gönderilmiştir.186
İtidal gazetesinin hiçbir sayısına ulaşılamamıştır.
1.2.4. Yaşasın Ordu
1908 yılında yayım hayatına başlayan ve kısa bir süre içinde kapatılan gazetelerden biri de Yaşasın Ordu gazetesidir. Gazete 1 Eylül 1908’de yayım hayatına başlamış ve aynı yıl içerisinde kapanmıştır. Gazetenin basımı şapoğraf baskı tekniği ile yapılmıştır.187
Yaşasın Ordu gazetesinin sahipliğini Yüzbaşı Lütfi Bey üstlenmiştir.188
Haftalık aralıklarla yayımlanmış ve siyasi bir gazete niteliğinde olmuştur.189
İkinci Meşrutiyet’in ilan edildiği dönemde yayım hayatına giren “Yaşasın Ordu” o günlerdeki anlayışı ve heyecanı bir dereceye kadar yansıtabilmiştir. İttihat ve Terakki’nin iktidarda olduğu dönemde İttihat ve Terakki
181 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 27.
182 Tülbentçi, Cumhuriyetten Sonra Çıkan Gazeteler ve Mecmualar, s. 42. 183
İtidâl: orta oluş, ortalama, aşırı olmama hali. Bakınız: “i’tidâl” maddesi, Devellioğlu, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lûgat, s. 468; Ayrıca bakınız: “İtidal”,Aşırı olmama durumu, ılımlılık, ölçülülük. http://www.tdk.gov.tr Erişim Tarihi: 30.06.2018.
184 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 22.
185 Türk Sözü gazetesi, 1 Kasım 1931, Sayı: 2231, Yıl: 8, s. 1. 186
Akalın, Milli Mücadele’de Adana Basını, s. 6.
187 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 29; Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 166.
188 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 29; Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 166; Türk Sözü gazetesi, 1 Kasım 1931, Sayı: 2231, Yıl: 8, s. 1.
189
33 Fırkası’ndan yana yayımlar yapan190
bu gazete de yayım hayatından kısa bir süre sonra çekilmiş ve kapanmıştır.191
1.2.5. Çıngırak
Çıngırak gazetesi, 1909 yılında yayım hayatına başlamıştır. Karikatürlü mizah gazetesi olarak çıkarılmıştır. İmtiyaz sahibi Kethüdazade İbrahim Bey olan gazete 1910 yılında kapanmıştır.192
Çıngırak gazetesinin hiçbir sayısına ulaşılamamıştır. 1.2.6. Çukurova
Çurkurova gazetesi, yayım hayatına 1909 yılında başlamıştır. Gazetenin imtiyaz sahibi Ramazanzade Kemal Bey193’dir. Haftalık aralıklarla yayım yapan siyasi nitelikli bir gazetedir. Bu gazete yalnızca 4 sayı çıkmış ve aynı yıl içinde (1909) kapanmıştır.194
Gazetenin sayılarına ise ulaşılamamıştır. 1.2.7. Duman
Duman gazetesi, 1909 yılında yayım hayatına başlamıştır. Haftalık olarak yayımlanan siyasi nitelikli bir gazetedir. İmtiyaz sahibi aynı zamanda İtidal gazetesinin de sahibi olan İsmail Sefa Bey’dir. İttihat ve Terakki Fırkası’nın fikirlerini yayan ve destekleyen yayımlar yapmıştır. Bu gazetenin de yayım hayatı kısa süreli olmuş ve 1910 yılında kapanmıştır.195
Duman gazetesinin hiçbir sayısına ulaşılamadığı için gazete hakkında ayrıntılı bilgiler tespit edilememiştir.
1.2.8. Anadolu
Anadolu gazetesi 1909 yılında yayım hayatına başlamıştır. Gazetenin imtiyaz sahibi Süleyman Vahit Bey’dir. Siyasi bir gazete niteliğinde olan bu gazete haftalık aralıklarla çıkarılmıştır. Hiçbir sayısına ulaşılamayan Anadolu gazetesi, 1914 yılında kapanmıştır.196
190 Varlık, “Adana Basın Tarihi Üzerine Bibliyografik Notlar (1873-1928)”, s. 231. 191 Türk Sözü gazetesi, 1 Kasım 1931, Sayı: 2231, Yıl: 8, s. 1.
192 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 18-19.
193 Bazı araştırmacılar Çukurova gazetesinin imtiyaz sahibini Kamberzade Mahmut Bey olarak belirtilmektedir. Bakınız: Akalın, Milli Mücadele’de Adana Basını, s. 9.
194 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 19.
195 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 19; Varlık, “Adana Basın Tarihi Üzerine Bibliyografik Notlar (1873-1928)”, s. 231.
196
34 1.2.9. Rehberi İtidal
1909 yılında yayım hayatına başlayan Rehberi İtidal gazetesi aynı yıl içinde kapanmıştır. İttihat ve Terakki Fırkası’na muhalif (karşıt) yayımlar yapan bu gazetenin imtiyaz sahibi aynı zamanda Ferda gazetesinin de sahibi olan Ali İlmi’dir. Rehberi İtidal, siyasi nitelikli bir gazetedir ve haftalık aralıklarla çıkarılmıştır.197 Sahibi Ali İlmi Bey, Hürriyet ve İtilaf taraftarı bir tutum içerisinde olmuştur. Gazetenin içeriğinde özellikle İtidal gazetesine karşı sert çıkışlarda bulunulmuş ve bu nedenle hükûmet tarafından 1909 yılında kapatılmıştır.198
Gazetenin hiçbir sayısına ulaşılamamıştır.
1.2.10. Şimşek
Şimşek gazetesi, 1909 yılında yayım hayatına başlamıştır. Sahibi Harputî Zade Enver Bey’dir. Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın yayın organıdır.199
Şimşek gazetesi yayım hayatı boyunca Hürriyet ve İtilaf Fırkasını destekleyen yayımlar yapmıştır.200 Sayılarına ulaşılamayan bu gazete 1910 yılında kapanmıştır.201
1.2.11. İkaz
İkaz gazetesi 1912 yılında yayım hayatına başlamış ve İttihat ve Terakki Fırkası’na karşıt yayımlar yapmıştır. Sahipliğini Hafız Mahmut Efendi’nin yaptığı bu gazete işgal yıllarında Fransızlarla işbirliği içerisinde olmuştur. Hatta gazete sahibi Hafız Mahmut Bey işgal kuvvetleri tarafından bir dönem Adana Belediye Başkanlığı görevine de getirilmiştir. Fransızların Adana’yı terk etmelerinin ardından gazete kapanmış ve Hıfzı Mahmut Bey yurt dışına sürgüne gönderilmiştir. Herhangi bir sayısını inceleme imkanı bulamadığımız bu gazete hakkında ayrıntılı bilgilere ulaşılamamış ve kapandığı tarih tespit edilememiştir.202
1.2.12. Hayat
Hayat gazetesi, 1914 yılında yayım hayatına başlamış ve Hayat Matbaası’nda basılmıştır. İmtiyaz sahibi Mücavirzade Mustafa Emin Bey, yazı işleri müdürü ise aynı zamanda Duman ve İtidal gazetelerinin de sahibi olan İsmail Sefa Bey’dir. Gazeteden sorumlu müdürler Abdurrahman Ali Bey ve Sayha gazetesi’nin de
197 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 24. 198
Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 166. 199 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 26.
200 Varlık, “Adana Basın Tarihi Üzerine Bibliyografik Notlar (1873-1928)”, s. 231. 201 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 26.
202
35
sorumlu müdürü olan Gündüz Nadir Bey’dir. Gazetenin muhabirleri İbrahim Halil Bey, Orhan Bey ve Ercüment Orhan’dır. Gazetenin yayım hayatı 1922 yılında sona ermiştir.203
Fakat Hayat gazetesi, 15 Mart 1922’de Hasan Basri204 (namı müstehar)205 tarafından yeniden çıkarılmıştır. Bu yeni yayım döneminde gazetenin içeriğinde edebiyat ile ilgili yazılara da yer verilmiştir. Gazetenin yazarları arasında Talat Muter, Celal Sahir Muter, Gündüz Nadir, Yahya Nüzhet, Dr. Aziz Süreyya ve Remziye Salih gibi isimler yer almıştır. Gazetenin başyazarları arasında ise Ramazanzade Kemal Bey, Gündüz Nadir, Av. Abdurrahman Ali Bey ve Av. Sabih Üçok gibi isimler yer almıştır.206
Hiçbir sayısını inceleme imkanı bulamadığız gazete hakkında daha ayrıntılı bilgiler tespit edilememiş ve kapandığı tarih bilgisine de ulaşılamamıştır.
1.2.13. Ferda
Ferda gazetesi, 5 Aralık 1918207 tarihinde yayım hayatına başlamıştır.208 İmtiyaz sahibi aynı zamanda Rehberi İtidal gazetesinin de sahibi olan Ali İlmi’dir.209
Ali İlmi ayrıca Ferda gazetesinin başyazarlığını da üstlenmiştir.210
Genel olarak siyasi nitelikli yayımlar yapan Ferda gazetesi, haftalık aralıklarla çıkarılmıştır. Gazetede ayrıca ilmi ve edebi içerikli yayımlarda yapılmıştır. Bu gazete Adana’da yayım yapan Ermeni gazeteler211 ile işbirliği yaparak tamamen hükûmete karşı bir tutum
203
Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 166.
204 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 21-22.
205 Nam-ı müstehar: kendi adından başka eğreti alınan ad. Bakınız: “nâm” maddesi, Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, s. 803.
206
Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 166.
207 Bazı araştırmacılar Ferda gazetesinin 1 Aralık 1918’de yayım hayatına başladığını belirtmişlerdir. Ayrıntılı bilgi için bakınız: Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 19-20; Varlık, “Adana Basın Tarihi Üzerine Bibliyoğrafik Notlar (1873-1928)”, s. 235; Bazı araştırmacılar ise Ferda gazetesinin 31 Ekim 1918 ile 1919 yılı arasında yayım hayatının içinde bulunduğunu yazmışlardır. Bakınız: Tahsin Yıldırım, “Türk Gazetecilik Tarihi Üzerine Bir Deneme-II”, Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları, Sayı: 2, Yıl: 2009, s. 272.
208
İbrahim İslam, “Milli Mücadeleye Muhalif Bir Gazete: Ferda”, Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 12, 2009, s. 161.
209 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 19-20; Varlık, “Adana Basın Tarihi Üzerine Bibliyografik Notlar (1873-1928)”, s. 235.
210 İslam, “Milli Micadeleye Muhalif Bir Gazete: Ferda”, s. 162. 211
Mütareke ve işgal dönemi, basın hayatı açısından, Adana’da oldukça hareketli geçmiştir. Ermeniler Toros, Azamarad, Hayistan ve Kilikya adıyla 4 Ermenice gazete yayınlamaya başladılar. Bu gazetelerin temel amacı, Çukurova Bölgesi’nin Ermeni toprağı olduğu yolunda propaganda yapmak, Ermeni nüfus ve kültür etkinliğini arttırmak ve Ermeniler lehine kamuoyu oluşturmaktır. Bakınız: İslam, “Milli Micadeleye Muhalif Bir Gazete: Ferda”, s. 160-161.
36 içerisinde olmuştur.212
Adana’daki yerel gazetelerden biri olan Ferda gazetesi, Çukurova Bölgesi’nde Milli Mücadele’ye karşı yayımlar yapmıştır.213
Ferda gazetesinin logosu Osmanlıca ve Fransızca olarak düzenlenmiştir. Gazetenin her sayısında bir başyazıya, güncel önemli olaylarla ilgili haberlere ve yorumlara yer verilmiştir. Son sayfalar ise genellikle reklam ve ilanlar için ayrılmıştır.214
Ferda gazetesi işgal döneminde, yayım hayatının yaklaşık üç yıllık süresi boyunca hafatada iki defa215 düzenli olarak yayımlanmıştır.216
Basın ve yayım hayatında “Ferda” ismini taşıyan ve birbirinden bağımsız olarak çıkarılan iki gazete ve bir dergi yer almıştır. Bu gazetelerin birincisi 1904 yılında Hulusi ve A. Rüştü tarafından çıkarılmıştır. İstanbul’da, haftalık olarak çıkarılan bu gazete yalnızca 4 sayı yayımlanmıştır. İkincisi 1918 yılında Kemalettin, Ahmet Sami ve Haydar isimli kişilerin sahipliğinde dergi olarak çıkarılmıştır. 15 günde bir yayımlanan bu dergi 12 sayı çıkarılmıştır. Bu süreli yayımların içinde basın tarihi açısından en önemli yere sahip olanı ise Adana’da Ali İlmi tarafından çıkarılan Ferda gazetesidir. Bu gazete Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın sözcülüğünü yapmış, Adana ve Adana çevresini işgal eden Fransızların maddi, manevi desteğini görmüştür.217
Yayım hayatı boyunca Fransızlardan yana siyasi bir tutum içerisinde olan ve Milli Mücadele karşıtı bir yayın politikası izleyen Ferda gazetesi 1921 yılında kapanmıştır.218
Ferda gazetesinin hiçbir sayısına ulaşılamamıştır. 1.2.14. Adana
İlk olarak “Adana” ismini taşıyan bu gazetenin işgal döneminde Adana Basını açısından çok önemli bir yeri vardır. Adana gazetesi, işgal kuvvetlerinin yayında yer alan Ferda gazetesinin yayım hayatına başlamasının ardından, işgal kuvvetlerine
212 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 19-20; Varlık, “Adana Basın Tarihi Üzerine Bibliyografik Notlar (1873-1928)”, s. 235.
213 İslam, “Milli Micadeleye Muhalif Bir Gazete: Ferda”, s. 162. 214 İslam, “Milli Micadeleye Muhalif Bir Gazete: Ferda”, s. 161-162. 215
Yıldırım, “Türk Gazetecilik Tarihi Üzerine Bir Deneme-II”, s. 272. 216 İslam, “Milli Micadeleye Muhalif Bir Gazete: Ferda”, s. 161-162. 217 Yıldırım, “Türk Gazetecilik Tarihi Üzerine Bir Deneme-II”, s. 272.
218 Tevfik, Adana Vilâyeti Matbuatı, s. 19-20; Varlık, “Adana Basın Tarihi Üzerine Bibliyografik