Gaty durmuş- hojalyk galyndylary kompostirlemek

Gaty durmyş-hojalyk galyndylary 50 – 500 müň ýaşaýjysy bolan hemde erkin meýdany ýeterlik bolan şäherlerde durmuş-hojalyk galyndylary zyýansyzlandyrmagyň iň amatly we arzan usuly kompostirlemek. Şonuň üçin şeýle säherlerde durmuş-gaty galyndylary kompostirlemek maksada laýyk gelýär.

Kompostirlemegi dogry guralsa, şeýle hem durmuş gaty galyndylary gaýtadan işleýän zawodlaryň usullary hem topragy, atmosfera howasyny, ýer asty we ýer ütti suwlary durmuş galyndylaryndan gelýän hapalaýjylardan goramagy üpjün etýär.

Şeýle hem durmuş gaty galyndylardan gaýtadan işlemegiň netijesinde kompost almak bolýar.

Kompostirlemek tehnologiýasy durmuş gaty galyndylary gaýtadan işlemegi we çökündili akyndy suwlary zyýansyzlandyrmakda bilelikde peýdalanmakda uly kömek berýär. Suwsyzlandyrylan çökündileri durmuş-gaty galyndylary bilen 3 :7 gatnaşykda garyşdyrylsa, onda şäherde emele gelen akyndy suwlaryň çökündileriniň we durmuş-gaty galyndylardan ähli ulanylýar. Şeýle garyndydan alynan kompost köp mukdarda azot we fosfor saklaýar

Häzirki döwürde durmuş-gaty galyndylaryň ählisi diýen ýaly esasan meýdanlar saklanýar. Bu meýdanlara tejribede hemme 96m5 % gaty galyndylar ählisi ugradylýar. Bu ýerde gaty galyndylar çökentliklerde talaba laýyk şertlerde saklanylýar. Bu şertler kesel ýaýradyjy mikroorganizmleriň ýaýramagynyň öňüni almak üçin we ýer asty – üsti suwlary, atmosfera howasyny, topragy hapalaýjylardan goramagy üpjün etmek üçin amatly bolup durýar.

Köpsanly zyňyndylary saklaýjy ýerleri we gözegçilik etmegiň netijesinde, ol meýdanlarda zyňyndylaryň konsentrasiýasy çäkli rugsat berilýän konsentrasiýadan ýokary geçýär. Ýagny düzümindäki bir näçe agyr metallar, maddalar ýokarlanýar.

Meselem simap, gurşun, kadmiý, berilliý we beýleki agyr metallar adam organizmne mutagen täsir edýär. Gaty galyndylar saklaýan meýdanlaryň od alan ýerleri bolsa, onda ol ýerde galyndylaryň düzüminde galogenler bar bolsa, olar dioksinlere turanlara çenli generirleýär.

Meýdanly kompostirlenme. Meydanlarda gaty galyndylary gatlaklap goýmagyň tilsimaty şeýle ýagny her gatlagyň galyňlygy 0,5 m deň bolýar we her gatlakdan soňra gaty galyndylary jebislemeli. Durmuş gaty galyndylary saklaýan meýdanlaryň ölçegi çäkli bolmaly, onuň işçi kartasyini 5 – 10 m, uzunlygy 30 – 150 m deň. Bir günde jebislenýän massanyň beýikligi 2 m deň bolmaly. Egerde inert materallar bolsa, onda 0,15 m deň bolýar.Ýer asty suwlary hapalardan goramak üçin gaty galyndylary saklaýan meýdanlaryň topragyň düzümini saýlamaly.

Eger-de topragyň düzüminde toýun, agyr toýun bar bolsa, onda onuň süzüjilik koeffisiýenti pes bolýar, adsorbirlemek häsiýeti bolsa ýokary bolýar. Gaty durmuş galyndylary saklaýan meýdanlaryň arasy bilen ýaşaýyş meýdanlaryň arasy 500 m az bolmaly däl.

Meýdanly komostirlemegiň iki düzgüni ulanylýar: - durmuş gaty galyndylary owratmak bilen we durmüş gaty galyndydylary owratmazdan geçirmek. Birinji düzgünde durmuş gaty galyndylary öwratmak üçin ýorite owradyjylar peýdalanylýar. Ikinji düzgünde bolsa owratmak haçanda materiallary birnäçe gezek agdar-düňder edilende öz-özünden owranýar.

Owranmadyk bölekler bolsa eleklerde bölünýar. Owradyjy maşynlary bolan kopastirlemek prosesi örän oňat sebäbi, olar köp mukdarda kompost berýär we önümçiligiň galyndylary az.

Gaty durmuş-hojalygyň galyndylaryny çekişli owradyjylarda ýa-da uly bolmadyk biotermiki barabanlarda owradýarlar. Haçanda barabanlar 1 minutda 3,5 ýygylykda aýlansa, onda ol ýerde materiallar 4 – 6 sagat bolýar. Şeýle ýagdaýlardan soňra materialyň 60 – 7- % elekden geçiýär. Elekleriň gözenekleriň diametri 38 mm. Elemegiň dykyzlygy 0,73 – 0.,8 t/m³. baraban ýeterlik ýagdaýda

gezek aýlanmaly. Meýdan kompostirleme ýerleri tyşytlamak üçin galyndylary gowy gowy adip dykyzlamaly 700 – 900 kg/m3 çenli. Dykyzlama prosesi ýorite hereketlendiriji enjamlaryň kömegi bilen amala aşyrmak bolýar. gatlaklaryň galyňlygy 20 metre çenli we eger-de beýik bolan ýagdaýynda 2-3 esse ýokary bolup bilýär.Durmuş gaty galyndylary gatlaklap saklamak beýleki usullara garanyňda ýonekeý we arzan bolýar. Ýone bu usul bilen durmuş gaty galyndylary gaýtadan işlemek her ýylda 100 adam ýaşaýjy üçin 0,5 – 0,6 gektar täze ýer gerek bolýar.Ýone bu usul bilen durmuş gaty galyndylaryny gaýtadan işlemek usulynyň birnäe ýetmezçilikleri bar:

1. şäherleriň golaýynda boş ýerleriň ýoklygy;

2. hemişe galyndylary daşalýan ýerleriň uzaklaşýany;

3. hapa daşalýan maşynlara we ýangyç we çalgy ýaglara bolan talaplaryň ýokarlanmagy.

Meýdan kompostirlemekde enjamlar we desgalar durmuş gaty galyndylary taýýarlamak we kabul etmek işleri üpjün etmeli. Şeýle hem biotermiki zyýansyzlandyrmagy we koppostyň doly gaýtadan işlenilmegi üpjün etmeli.

Durmuş gaty galyndylary bufer kabul edijilere ýygnamaly ýa-da meýdançada deşlemeli. Buldozerleriň kömegi bilen ştabelleri deňleýärler, bu ýerde biotermiki kompostirlemek prosesi aerob ýagdaýda geçýär. Ştabelleriň beýikligi aerasiýa usulyna bagly we aerasiýa ulanylanda onuň beýikligi 2,5 m deň. Ştabelleriň ýokarky ini 2 m deň bolýar.

Ştabelleriň uzunlygy 10 – 50 m deň. Kese we parallel ýerleşdirilen ştabelleriň arasynda 3 –6 m geçelge ýer goýmaly. Ştabelleriň üstüni ýorite gatlaklar – torf bilen örtýärler, sebäbi olaryň üst gatlagynda ýaramaz yslaryň, siňekleriň ýaýramazlygy üçin. Ýetişen ýeriň ýa-da kompostyň galyňlygy 20 sm deň. Termofil mikroorganizmleriň täsir etmegi netijesinde bolünýän ýylylygyň hasabyna kompostirlenýän materialyň öz-özünden ýanmagy bolýar. Şeýle ýagdaýlarda ştabelleriň daşky materialyň galyňlygy ýylylyk izolirleýji bolup hyzmat adýär we özü az gyzýar. Materialyň hemme agramyny ygtybarly zyýansyzlandyrmak üçin agdarmaly. Şeyle hem kompostirlemek materiallary agdarmak onuň ähli ýerinde aerasiýa geçmegine kömek berýär.

Meýdanlarda durmuş gaty galyndylary zyýansyzlandyrmak wagty 1 – 6 aýa çenli bolup bilýär. Saklanma möhleti peydalanylan enjamlara, kabul edilen tilsimata we gatlamak döwrüne bagly. Kompostirleme meýdanlarda ýaz-tomus aýlary öwradylmady durmuş gaty galyndylary saklanylsa, onda 5 güniň dowamynda kompostirlenýän materialyň temperatyrasy 60 – 70 oÇ çenli ýokarlanýar we 15-20 güniň dowamynda şeýle derejede saklanýar, soňra 40 – 50 oÇ çenli peselýär, 3-4 aýyň dowamynda bolsa 30 –35 oÇ temperatura çenli peselär. Agdarşdyrmak netijesinde bu proses içjeňleşýär. Pil bilen garylanda soňra 4 –6 günden soň onuň temperaturasy 60 –65 o çenli ýokarlanýär.Güýz-gyş aylary materialyň temperaturasy birinji aýlarynda bölek-bölek ýerlerde ýokarlanýar, käbir ojaklarda bolsa 1,5 – 2 aýyň dowamynda ýokarlanýar. Ştabelleriň ähli ýerlerinde 60 – 50 o çenli ýokarlanýar we iki hepdäniň dowamynda şeýle derejede saklanýar.

temperaturanyň ýokarlanma tizligi durmuş gaty galyndylaryň we daş töweregiň

temperaturasyna bagly. Kompostirlenme prosesinde materialyň çyglylygy peselýär.

Biotermiki prosesiň işjeňligini ýokarlandyrmak üçin ony pil bilen garyşdyrýar we aerasiýa prosesi materialy çyglandyrýar. Taýýar kompost talap edijilere ugradylmazdan öň eleklerde elenýär we ballast bölekler arassalanýar.

Käbir ýagdaýlarda kompostyň düzüminden gara metallary arassalamak üçin elektromagnit bölüjini ulanýarlar.

III.1.7. Meýdanlarda durmuş gaty galyndylary zyýansyzlandyrmak