Zənnimizcə, Qərbin bir şeyi özü üçün edib, qeyri-qərblilərə fərqli şəkildə təqdim etdiyi ideoloji əsərlərdən biri Avropa alimi Paul Hazardın “Qərb düşüncəsindəki böyük dəyişmə” kitabıdır. Məsələn, Hazardın fikrincə, 16-17-ci əsrlərdən başlayaraq Qərb düşüncəsində baş verən böyük dəyişmələrə səbəb, ümumilikdə Avropa alimlərinin adət- ənənələrə qarşı çıxması, tarixi yenidən dəyərləndirməsi, fəlsəfəyə münasibətinin dəyişməsi, möcüzələrə etirazı, Xristian dininin tənqidi, mədəniyyətə yeni baxışı və s. olmuşdur.1 Əslində Hazardın bu kitabda nəzərdə tutduğu dəyişmə faktorları çox sadədir. Belə ki, Qərb alimləri bütün sahələrdə etiraz edir, dönüş yaradır və yeni bir mərhələyə daxil olurlar. Ümumiyətlə, Hazardın bu əsərindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, əgər yenilik və dəyişmə istəyiriksə özümüzdən başlamalıyıq. Yəni bütün sahələrdə (din, adət-ənənə, tarix, mədəniyət vəs.) içimizdəki problemləri görməli, dəyərləndirməli və yeni ideyalar irəli sürməliyik. Bir sözlə, ayaq üstə qalmaq və inkişaf yolunda olmaq üçün zaman-zaman milli-dini adət-ənənələri, tarixi, fəlsfəni, hətta dinin özünü belə yenidən dəyərləndirməliyik. Əgər bunu etmək əvəzinə başqalarını tənqidlə və təqlidlə məşğul olacağıqısa heş bir şey əldə edə bilməyəcəyik. Əslində özümüzü daha çox tənqid etməli, müəyyən mənada da özümüzü təqlid etməliyik. Hazardın əsasən, anlatmaq istədikləri budur, zahirən də çox doğru təsbitlərdir.
Bu baxımdan deyə bilərik ki, Avropanın yeni bir mərhələyə daxil olmasında, Qərb sivilizasiyasının yaranmasında Qərb mütəfəkkirlərinin (N.Makiavelli, T.Hobbs, C.Lokk, Ş.L.Monteskye, İ.Kant, J.J.Russo, F.Volter vəb.) təmsil olunduqları cəmiyyətin problemlərini, o cümlədən millətçilik və dini irqçiliyi tənqidləri əvəsiz rol oynadı. Bu Qərb cəmiyyətinin yenidən formalaşmasına gətirib çıxartdı. Bu mənada, Qərb sivilizasiyasının dayağını təşkil edən millətçilik və dini irqçiliyə yeni bir yön verilməsində Avropa alimlərinin əməyi əvəsizdir. Bu baxımdan ilk əvvəllərdə ruhani və despotik hakimiyyətlərdən olmazın əziyyətlər çəkən həmin Qərb mütəfəkkirlərinin sonrakı dönəmlərdə, bunun tam tərsinə dəstək görmələri təsadüfi deyildir. Əslində Orta Çağ Avropa ruhani və despotik hakimiyyətlərinin ilk dövrlərdə onlara qarşı savaş açmaları, imkan düşdükcə amansız şəkildə cəzalandırmaları başa düşülən idi. Burada xristianlığın rolu ön planda idi. Orta Çağ Avropasında dini-xristianlıq hissləri əsas rol oynayırdı. Bu anlamda xristianlığın nüfuzunu daima yüksək də saxlamaq üçün ona qarşı olan hər kəs, o cümlədən cəmiyyətin düşünən beyni olan aydınlar da sözsüz-sorğusuz məhv edilirdi. Beləliklə, Orta Çağ Avropasında bir xristian kimliyi formalaşmışdır. Bu dövrə qədər Xristianlıq demək Avropa demək idi. Deməli, Avropa anlayışı siyasi-ideoloji məna daşıyana qədər onun yerini Xristianlıq tutmuşdur. İbrahim S. Canbolad yazır: «Roma ilə əlaqə nəticəsində ellin-latın və yaxud yunan-roman mənşəli bir Avropa şəxsiyyəti yaranmışdır. Roma imperatorluğunun xristian inancını qəbul etməsindən sonra bu din dövlətin rəsmi dini olmuş və Avropa şəxsiyyəti yeni bir şəkil almışdır. Bundan sonra Avropa, haradasa, xristianlıq ilə eyniləşmişdir.
Artıq Avropa şəxsiyyətinin ən səciyyəvi elementi xristianlıqdır».2
1 Paul Hazard, Batı Düşüncesindeki Büyük Deyişme. Ötüken yay., İstanbul 1999, s.15; 55-56; 134-135; 173; 196; 411
Amma bu çox uzun sürmədi. Bunun uzun sürməməsinin səbələri arasında Avropa daxilindəki iç savaşlar, məzhəb problemləri ilə yanaşı, müsəlman ölkələrinə qarşı aparılan uğursuz Səlib-Xaç yürüşləri, bunun əvəzində Osmanlı türklərinin Avropanın bir hissəsini tutması mühüm rol oynadı. Bunun da nəticəsində çox keçmədi ki, Avropa xalqları üçün ortaq dəyər kimi çıxış edən xristianlıq öz əhəmiyyətini xeyli dərəcədə itirdi, kilsənin nüfuzu ağaşı düşdü. İslam-Türk sivilizasiyasının qarşısında Xristianlığın dayana bilmədiyini anlayan avropalı aydınların belə bir məqamda sxolastikaya qarşı təzyiqlərinin güclənməsi və ruhanilər üzərində basqısının artması, eyni zamanda dini kimliyə paralel olaraq milli kimliyi önə çəkmələri onların həyatında ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. Artıq fransızlar, ingilislər, almanlar və başqa Avropa xalqları kilsə çevrəsindən və despotizmdən uzaqlaşaraq milli kimlik və milli dövlət ideyaları ətrafında birləşdilər. Şübhəsiz, dünənə qədər onları daima gərginlik içində saxlayan ruhani və despotik hakimiyyətlərdən üz çevirmək bütün anlamlarda avropalılar üçün heç də asan olmadı. Bir tərəfdən Qərb mütəfəkkirləri (N.Makiavelli, T.Hobbs, C.Lokk, Ş.L.Monteskye, İ.Kant, J.J.Russo, F.Volter vəb.) Qərb cəmiyyətinin yaranmasının nəzəri əsaslarını yazdıqları halda, digər tərəfdən xalqın içindən çıxan liderlər bu yolda mücadilə apardılar. Ancaq bütün hallarda önəmli mövqeni Qərb mütəfəkkirləri tutmuşdu. Onlar məhz ruhani hakimiyyətinə son qoyub, sülalə hakimiyyətini isə arxa plana keçirməklə milli və konstitusiyalı dövlətin mövcudluğundan bəhs edirdilər. Özəlliklə, milli dövlətdə hakimiyyət bölgüsü, insan hüquq və azadlıqları ideyasının gündəmə gəlməsi Avropanın yalnız siyasi deyil, mədəni- ideoloji həyatını da dəyişdirdi.
Yeri gəlmişkən, Avropa aydınları (C.Lokk, Monteskye vəb.) hakimiyyət bölgüsündən bəhs edərkən heç bir yeni kəşf etmir, əski Türk, Çin, Şumer-Babil, Misir hakimiyyətlərini örnək alırdılar. Sadəcə, Avropa aydınları əski Türk, Çin, Şumer, Misir dövlətlərindəki hakimiyyət bölgüsünü öz həyatlarına və maraqlarına uyğun şəkildə şərh edirdilər. Beləliklə, xristian Avropasının “millətləşməsi” prosesi Avropa sivilizasiyasını yaranmasını sürətləndirdi. Hər halda xristian Avropası həm dar bir əraziyə sıxışdıqları, həm də sayca azlıq təşkil etdikləri üçün uzun müddət “millətləşmə” prosesindən kənarda qalmışdılar. İlkin Orta Çağa qədər avropalılar Yunan-Roma mədəniyyətindən başqa bir mədəniyyət tanımırdılar. Yalnız Orta Çağın ikinci mərhələsində fransızlar, anqlosaksonlar, ispanlar, portuqallar, hollandlar və b. Avropa millətləri ortaya çıxmağa başladı. Özəlliklə, Orta Çağ dərəbəyliyindən – ayrı-ayrı hersoqlar və knyazlıqlardan qurtulanlar yeni millət və yeni milli dövlət formalaşdırmağa başladılar. Məhz bu mərhələni keçdikdən sonra da Qərb aydınları millət, milliyyət, milli dövlət, milli liberal dövlət anlayışlarını gündəmə gətirdilər. Onların 16-17-ci əsrlərdə millət, milliyyət, milli dövlət, milli liberal dövlət, konstitusiya, hüquqi dövlət ilə bağlı yazdıqları isə qədim Çin, Şumer, Misir, Hind, Türk mənbələrində çoxdan var idi. Doğrudur, Şərq millətləri bu məslələrə bir qədər fərqli yanaşmışdılar. Bu da təbii idi. Çünki qədim Şərq millətlərinin bu məsələlərə münasibətləri öz millətlərinin ruhlarının təcəsümü idi. Şərq ərazicə daha geniş-ucsuz-bucaqsız, millətlərcə saysız-hesabsız, dincə tolerant, mədəniyyətcə rəngarəng olduğu üçün “Qərb milliyyətçiliyi” ilə müqayisəyə gələ bilməz. Bu günə qədər də Qərbə məxsus millət, milliyyət, milli dövlət, milli liberal dövlət anlayışlarına Şərq millətlərinin uyuşmamasına başlıca səbəblər bunlardır.
Deməli, burada düşündürücü məqamlar Avropanın keçdiy yol, inanclar və nəticələrlə bağlıdır. Hər halda məlumdur ki, əsasən 16-17-ci əsrlərdən sonra Qərbin- Avropanın aparıcı millətlərinin (ingilis, fransız və b.) aydınları tarixlərini dini düşüncədən, özəlliklə xristian dini tarixindən uzaqlaşdırıb milli fəlsəfi düşüncə, milli təfəkkür üzərindən dəyərləndirməyə başlamışlar. Buna səbəb odur ki, 16-17-ci əsrlərə qədər Avropa da yaşayan xalqlar müstəqil millət olma səviyyəsinə gəlib çıxmamışdılar. Bir tərəfdən onların sayca azlığı, digər tərəfdən isə ayrıca bir toplum kimi özlərini dərk edə bilməmələri buna əngəl olmuşdu. Məsələn, Asiya və Şimali Afrikada 3-4 min il öncə böyük şəhərlər (Babil, Uruk və b.), şəhər dövlətlər, hətta imperatorluqlar (Şumer, Babil, Misir, Assuriya, Midiya və b.) olduğu halda, Avropada şəhər dövlətlərin (Afina, Sparta, Roma) və imperiyaların (Ellin, Roma və b.) tarixi çox gəncdir. Bu baxımdan orta əsrlərdə də Avropada müstəqil milli dövlətlər deyil, yalnız şəhər dövlətlər və həmin şəhər dövlətlərə tabe müstəmləkələr var idi. Bu şəhər dövlətlər də isə yunanlar, italiyanlar, ingilislər, almanlar, franklar, hollandlar və b. demək olar ki, qarışıq şəkildə yaşayırdılar. Bu isə onların özlərini ayrıca bir Avropa milləti kimi (ingilis, fransız, alman və b.) ortaya çıxmalarına imkan vermirdi. Avropa xalqları ən yaxşı halda xristian dini ətrafında birləşir, özlərini bir millətin deyil, hansısa etnosun, hətta tayfanın üzvləri sayırdılar. Bu mənada onlar ayrı-ayrı millətə çevrilə bilmirdilər. Ayrı-ayrı millətlərə çevrilə bilmədikləri üçün də, şüurlu deyil, kor- koranə Xristian cəmiyyətini təkil edirdilər. Ancaq Avropa xalqlarının müstəqil millətə çevrilməsi prosesi ilə müasir Qərb cəmiyyətinin, Avropa sivilizasiyasının əsası qoyuldu. Bu da o zaman baş verdi ki, Avropa əhalisinin sayı sürətlə artdı, etnoslar arasında fərqliliklər özəlliklə, dini məzhəblər mənasında çoxaldı, ən əsası İslam-Türk sivilizasiyasına qarşı həmrəylik hissinin güclənməsi fonunda elm və texnologiya sahəsində uğurlar əldə edilməyə başlandı.
Deməli, Avropada şüurlu Qərb cəmiyyətinin yaranmasına ilk növbədə, əhalinin sayının artması fonunda dini ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, etnik fərqlərin artması, milli həmrəylik hisslərinin güclənməsi, elm və texnologiyada yeniliklərin reallaşması, bir sözlə dini irqçilik (protestantlıq, lüterançılıq, kalvinizm, pravoslavlıq), millətçilik (fransız, alman, ingilis vəb.) və elm və texnologiya səbəb oldu. Əslində dini radikalizm-irqçilik millətçiliyin, millətçilik isə avropaçılığın təkanverici qüvvəsi oldu. Avropa millətçiliyi- avropaçılıq isə öz növbəsində milli imperiyaların (Fransa, Böyük Britaniya və b.), daha sonra isə Qərb sivilizasiyasının yaranmasına gətirib çıxartdı.
Maraqlıdır ki, Avropanın dini və despotik hakimiyyətlərində milli hisslər tamamilə arxa planda olduğu halda, milli hakimiyyətlərdə din müəyyən qədər nüfuzun itirsə də, amma ümumilikdə Qərb sivilizasiyasının tərkib hissəsi olaraq qaldı. Bizcə, bu amil Qərb sivilizasiyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır və buna davam da edir. Bu anlamda ruhanilər ilk dönəmlərdə ictimai-siyasi durumun onların əleyhinə dəyişməsindən rahatsız olsalar da, çox keçmədi nəinki mövcud vəziyyətlə barışdılar, hətta “Avropa-Qərb sivilizsiyası” yaradılması prosesinin bir parçası oldular. Məncə, bunda da özəl bir hal yoxdur. Əgər əvvəllər Avropanın ruhani və despotik hakimiyyətləri dini hisslərlə yanaşı, milli hisslərdən də istifadə edərək müsəlman ölkələrə qarşı Xaç yürüşlərini gerçəkləşdirmişdirsə, Qərbin milli hakimiyyətləri isə bunu bir qədər fərqli formada, ancaq eyni mahiyyətlə, prinsipiallıqla həyata keçirirlər. Yəni Avropada dəyişən hakimiyyətin növləri, tipləri olmuşdur, mahiyyət və məqsəd baxımından heç nə dəyişməmişdir. Sadəcə, əvəllər ruhanilər bütün işləri üstələnərək Xristianlıq adı altında Avropanın qalxınmasına çalışırıdısa, sonralar bu işləri Qərb mütəfəkkirləri “Avropa”,
“Qərb” düşüncəsi ilə öz üzərlərinə aldılar. Avropanın milli aydınları din xadimlərinin, ilahiyyatçıların əsrlərcə bacara bilmədiklərinin qisa müddətdə gerçəkləşdirdilər, “Avropa”nı dünyanın modeli halına gətirdilər. Bu baxımdan din xadimlərinin yerini tutan milli aydınların Avropanın, “Qərb sivilizasiyası”nın formalaşmasında yeri danılmazdır. Ancaq Avropanın milli aydınları da “Qərb sivilizasiyası”nı formalaşdirərkən Xristianlığı tamamilə bir kənara qoymadılar. Ilk dövrlərdə Xristianlıq milli hislərin kölgəsində qalsa da, çox keçmədi avropalılığın mərkəzi, birləşdirici ünsürü halına gəldi. Avropalılar nə qədər inkar edirlərsə-etsinlər Qərb sivilizasiyası, eyni zamanda bir Xristian sivilizasiyasıdır. Əslində Avropanın coğrafi ərazisini müəyyənləşdirən hansısa dağlar, çaylar, dənizlər deyil xristianlğın yayılma arealıdır. Yəni xristianlıq genişləndikcə, Avropanın ərazisi də, eyni zamanda avropalı olmaq hissi də genişlənir və ya əksinə. Bu baxımdan rus filosofu Nikolay Yakovleviç Danilevskinin (1822-1885) o fikri ilə razılaşırıq ki, əslində «Avropa» bir qitə deyil, antik coğrafiyaçıların uydurduğu kimi, bir alt qitədir. Yəni çoğrafi məkandan çox düşüncənin məhsuludur: “Əfqanıstan və Himalay dağlarının əvəzinə, qitə “Avropası”nın ənənəvi “Asiya” ilə iç-içə girdiyi ucsuz-bucaqsız düzənliklər var və görənlərdən başqa Ural dağlarını ayıra biləcək heç kim yoxdur. Bu bölgələrdə latın, katolik-protestant və maariflənmiş “Avropa” dövlətləri və mədəniyyətləri, “Avrasiya” deməyə vərdiş etdiyimiz yerlə, qeyri-müəyyən bir davamiyyət daxilində olduğundan, digərlərilə, ortodoks, müsəlman, rus və türk yurdları ilə həm qarışmış, həm qarışmamışdır. Bu baxımdan “Avropa”nı tam hissəli bir vahid kimi düşünmək sərhəd və mənsubiyyət problemlərinin yaranmasına şərait yaradar. Mədəniyyətləri tarixən xristianlığa aid olan və xristianlığı sonradan qəbul etdikləri üçün, serblər, moldovanlar, gürcülər və ermənilər “avropalı”dırlarmı? Tarixən müsəlman mədəniyyətinə aid olmayan və sonradan müsəlmanlığı qəbul etmiş albanlar, bosnyalılar, türklər və azərbaycanlılar «avropalı» deyillərmi?”.3 Deməli, Qərb mütəfəkkirləri bilərəkdən bir “Qərb”-“Avropa” anlayışını gündəmə gətirmiş, bu zaman cografi məkan anlayışına deyil, milli və dini düşüncəyə əsaslanmışlar. Ən əsası Qərb-Avropa mədəniyyəti, Qərb-Avropa sivilizasiyası anlayışları altında yeni bir mərkəz formalaşdırıb onu başqa mədəniyyətlərə və sivilizasiyalara qarşı qoymuş oldular. Əlbəttə, bu qarşı qoyma ilk növbədə, özünü böyük və əvəzolunmaz tutmaq üçün lazım idi. Qərb mütəfəkkirləri bunu avropalıların özlərinə inamlarını artırmağa, üstünlük kompleksi yaratmağa hesablamışdılar. Artıq avropalıların şüurunda dünyadakı digər mədəniyyət və sivilizasiyalardan üstün olmaq şüuru özünə yer tutmağa başladı. Türk alimi Heydər Çakmak yazır: «Avropalılar həm gücləri ilə, həm də yenicə formalaşan həyat tərzləri ilə digərlərindən öndə idilər. Buna Avropa mədəniyyəti, Avropa üstünlüyü (imtiyazı) deyilir. Bu fərqlilik avropalı şəxsiyyətinin formalaşmasını təmin etmişdir. XIX əsrdə Avropa mədəniyyətinin tərkibində humanizm, rasionalizm, elm, maarifçilik, dünyəvilik, demokratiya, islahat və sənayenin gətirdiyi yeni həyat tərzi, yeni bir anlayış yaratdı ki, bu da Avropadır, başqa sözlə avropalılardır». 4
Qərb mütəfəkkirləri avropalıları inandırmağa çalışırdılar ki, dünyada mədəniyyət, fəlsəfə, demokratiya və sair nə varsa, hamısı Avropada yaranıb. Bir sözlə, mədəniyyətin, fəlsəfənin, demokratiyanın, insan hüquq və azadlıqlarının ilk beşiyi Avropadır. Şübhəsiz, “Avropa” kimliyi formalaşdırilarkən bir tərəfdən Yunan və Roma mədəniyyətindən, digər tərəfdən xristianlıqdan maksimum istifadə edildi. Əslində Qərb mütəfəkkirləri bu 3 Данилевский Н.Я. Россия и Европа, Библиотека «Вехи», М., 2003, с.113-114.
işləri görərkən ilahiyyatçılardan daha geniş imkanlara malik idilər. Bu da onların uğura çatmasında heç də az rol oynamadı. Onlar milli, dini, vətən, demokratiya, liberalizm və başqa anlayılşardan hərtərəfli istifadə etməklə buna nail oldular.
Məncə, Avropa sivilizasiyasının sonralar Qərb sivilizasiyası kimi adlandırılmasında isə 2. Dünya müharibəsindən gücsüz çıxmış, ona görə də keçmiş SSRİ- yə qarşı dirənə bilıməyən Avropa dövlətlərinin, özəlliklə İngiltərənin ABŞ-la iş birliyinə getməsi mühüm rol oynamışdır. Professor Osman Mətin Öztürk yazır: «İngiltərə müharibədən qalib çıxmaqla bərabər, müharibədə ciddi güc itkisinə uğradığı və bu səbəbdən də Avropanın məruz qaldığı sovet təhlükəsinin qarşısını almaqda ondan gözləniləcək gücdə olmadığı üçün, ABŞ Avropaya dəvət edilmiş və Sovet İttifaqı qarşısında ABŞ kimi güc mərkəzi bu yolla meydana çıxmışdır».5
Baxmayaraq ki, bu gün SSRİ yoxdur, amma Qərb sivilizasiyasının iki dayaq sütunu olan ABŞ və Avropanın birlikdə hərəkət etməsi Qərbin özünümüdafiəsi baxımından çox önəmlidir. Çünki Qərb artıq özünü meydanlardakı savaşlardan çox düşüncə, yaxud da mədinyyətlərarası müharibədən qoruyur. O.M.Öztürk yazır: «Avropasız ABŞ-ın ciddi bir güc olmayacağı bu gün də qəbul edilən bir həqiqətdir… ABŞ və Avropa birliyi, dünən olduğu kimi, bu gün də Qərbə çox ciddi bir güc qazandırmaqdadır».6