Günlük ve Sokak Giyim-KuĢamı

Afyonkarahisar ili ve ilçelerinde günlük yaĢam içinde orta yaĢ ve üzerindekiler gelenekselleĢmiĢ olan halk giyimini kısmen korumaktadırlar. Ancak bu giyimin günümüz örneklerine bakıldığında, eskiyle farklılıklar görülmektedir. Eskiden kendi dokuduğu kumaĢı giyen kadın, bugün hazır, sentetik karıĢımlı kumaĢlarla giyimini tamamlamaktadır (Özgündüz, 1991, s. 121).

Afyonkarahisar‟ın çöl ovasındaki Türkmen köylerinde (Haydarlı ve Ocaklı) yapılan alan araĢtırmasında, günlük yaĢamda yaĢlı kadınlar içe fanila yerine göynek, onun altına pazen veya basmadan yapılmıĢ Ģalvar, üstüne kadife elbise ve yelek giydikleri ve kadife elbisenin üzerine de peĢkir adı verilen önlük bağladıkları gözlenmiĢtir.

Orta yaĢlı kadınlar, ise alta don (pijama), üste ayak bileğine kadar uzun, yakalı, uzun kollu elbise giymekte, önlerine peĢkir bağlamakta ve baĢlarına desenli tülbent örtmektedirler. Gençler ise geleneksel giysilerden uzaklaĢıp günümüz modern giysileri olan eĢofman veya denim pantolon tercih etmektedirler.

a (kıĢlık) b (kıĢlık) c (yazlık) d (yazlık)

58

Türkmen köylerinde kadınların günlük giysilerinde bile süs ve süslemeye önem verdikleri, günlük yaĢamda giyilen bir yeleğin yakasına ve kenarlarına nakıĢlar, boncuklar, pullarla iĢlemeler yaparak süslemeleri, dikkat çekici özellik olarak görülmektedir (Foto. 2a).

Fotoğraf 3: Afyonkarahisar-Dinar-Haydarlı yaĢlı kadın baĢ bağlama Ģekli

Türkmen giyim kuĢamının önemli bir tamamlayıcısı olan baĢ bağlama biçimleri de geleneklerinin, inançlarının öngördüğü Ģekillerde yapılmaktadır. Her baĢ bağlama Ģekli ayrı bir anlam ifade eder. Kadının toplumdaki durumu baĢ bağlama biçimi ile belli olur. Örneğin yeni gelin, evli, bekâr, dul kadın veya yaĢlı kadının baĢ bağlama biçimlerinin kendilerine has özellikleri vardır. Haydarlı‟da, baĢa beyaz yazma örtüldükten sonra üstüne erbi denilen renkli örtü dolanır. Boyun altından geçen beyaz örtünün kulakları erbinin yanlarından çıkartılır ve böylece, bunu yapan kiĢinin yaĢlı olduğu ifade edilir. Genç bir kadın ise renkli ve desenli bir örtüyü üçgen Ģeklinde katlayıp, uçlarını boyun arkasından öne doğru kulak altından geçecek Ģekilde çıkartır.

59

Tablo 1: Afyonkarahisar (Dinar) Günlük ve Sokak Giyim KuĢamını Göstergebilimsel Yöntem ile Çözümleme

Tablo 1a. Görsel Gösterge Olarak Giyim-KuĢamı Çözümleme

Gö ster ge T ür ü Gö rü ntü sel

Gösterge Gösteren Gösterilen

Giysi Kadın giyim-kuĢamı Afyonkarahisar-Dinar halk giyim-kuĢamı

Kavram, olgu Fotoğraf 4, 5, 6, 7

Afyonkarahisar Dinar kadın giyim- kuĢamı

Afyonkarahisar Dinar Haydarlı köyü günlük giyim-kuĢam

Don

Fotoğraf 4

Beli lastikli, paçası geniĢ alt giysisi

Fistan

Fotoğraf 5

Belden kesik, yakalı, uzun kollu dıĢ giysi

PeĢkir (Önlük)

Fotoğraf 6

Dikdörtgen Ģeklinde bağcıklı önlük

Kare Ģeklinde baĢörtüsü

Don

Renk/kumaĢ/süsleme Fotoğraf 4

Kırmızı, mor, siyah ve krem renkte çiçekli basma kumaĢ Süsleme yapılmamıĢ Fistan

Renk/kumaĢ/süsleme Fotoğraf 5

Kırmızı, beyaz, kahverengi çiçek desenli basma kumaĢ Süsleme yapılmamıĢ PeĢkir (Önlük)

Renk/kumaĢ/süsleme Fotoğraf 6

YeĢil, sarı, beyaz renkte boyuna desenli sentetik kumaĢ Süsleme yapılmamıĢ

Yazma

Renk/kumaĢ/süsleme Fotoğraf 7

Mor, yeĢil, sarı, kırmızı renklerde çiçek baskılı tülbent Dörtkenarı çiçekli tığ oyası ile çevrelenmiĢ yazma

60

Tablo 1a‟da, Afyon‟un Dinar ilçesine bağlı Haydarlı beldesinde giyilen günlük ve sokak giyim-kuĢamının (göstergelerin) gösteren ve gösterilen arasında iliĢki olduğu görülmektedir. Burada göstergelerin biçimsel anlatımları ifade edilmiĢtir. Buna göre; En alta, oldukça sade süslemesiz, beli lastikli, paçaları düz ve geniĢ, giyen kiĢinin boyuna göre yapılan alt giysi “don” giyilmektedir (Foto. 4). Bu giysinin kumaĢı mevsime göre değiĢmektedir. KıĢın sıcak tutması için desenli kalın pazen kumaĢtan, yazın ise desenli basma kumaĢtan yapılmaktadır.

Fistan, yakalı, uzun kollu, kol ucu lastikli, belden kesik ve kırmalı, boyu ayak bileği ile diz arasında değiĢen dıĢ giysidir (Foto. 5). Genellikle çiçekli ve renkli basma kumaĢtan dikilir. Fistanın üzerine gündelik yaĢamda dikdörtgen Ģeklinde bağcıklı peĢkir (önlük) bağlanır (Foto. 6). Günlük yaĢamda ev içinde kullanılan peĢkir basit, sade basma kumaĢtan yapılır. BaĢa ise fabrikasyon baskı yapılmıĢ, çiçek desenli, renkli, kare yazma bağlanır (Foto. 7). Kenarları isteğe göre tığ oyaları ile süslenir.

Tablo 1a‟daki dört göstergede, gösteren ve gösterilen arasındaki iliĢki, biçimsel ifadelerle doğrudan temsil edilmiĢtir.

AraĢtırmanın I ve II. bölümün‟de bahsettiğimiz, dizge ve dizim terimleri bu bölümde çok kullanılacağı için hatırlatma yapılmıĢtır.

Dizge, aynı ya da farklı türden bileĢenlerin birimlere ayrıĢtırılabilecek bütünüdür. Dizim ise, çeĢitli dizilerdeki birimlerin seçilip anlamlı bir bütün oluĢturmaları için baĢka dizilerin birimleriyle iliĢki kurmaları gerekir. Birbiriyle iliĢkiye girerek anlamlı bir bütün oluĢturan birimlerin kurduğu yapıya dizim denir (Bayav, 2006, s. 26).

Tablo 1b. Dizge ve Dizim Olarak Giyim-KuĢamı Çözümleme Dizge ve Dizim

Giysi parçaları arasındaki iliĢki Fistan peĢkir ve donla kullanılır. Fistanın boyu ile peĢkir boyu aynıdır.

Giysinin giyilme diziliĢi Alta don, üste fistan giyilip önüne peĢkir bağlanır. BaĢa ise desenli tülbent örtülür.

Giysinin kullanım özellikleri (görsel ve iletiĢimsel açıdan)

PeĢkirin kumaĢının sade veya süslü olması kadının ev içinde mi ev dıĢında mı kullanacağını etkiler.

Tablo 1‟deki günlük giyim-kuĢam; don, fistan, peĢkir, yazma ve benzerlerinin paradigmalarından yapılan seçimlerin bir dizimidir. Bu giysiler bir bütün olarak dizimsel bağlantının varlığını göstermektedir.

61

Bele takılan önlük ile fistanın boyunun aynı olması ve fistanın don ve peĢkirle kullanılması giysi parçaları arasındaki iliĢkiyi göstermekle birlikte, yukarıdan aĢağıya ve içten dıĢa bir dizimsel bağlantının varlığını da ortaya koymaktadır.

Alan araĢtırmasında yapılan gözlemler sonucunda, kullanılan peĢkirin sade ve basit kumaĢtan olmasının kadının ev iĢi yaptığını, süslü ve gösteriĢli kumaĢtan olmasının ise kadının ev içinde misafir ağırladığını veya misafirliğe gittiğini belirttiği anlaĢılmaktadır.

Tablo 1c. ĠletiĢim Olarak Giyim-KuĢamı Çözümleme ANLAM

Gösterge Düz Anlam Yan Anlam

Don

Fotoğraf 4 Ġnce kumaĢ, alt beden giysisi Günlük ve yazlık giysileri temsil eder

Mahremiyet, rahatlık, korunma, hareket serbestisi Fistan (Elbise)

Fotoğraf 5

Ġnce kumaĢ dıĢ giysi PeĢkir

Fotoğraf 6 Giysi tamamlayıcısı Temizlik ve iĢlevsellik

Fotoğraf 4 ve 5‟te görülen don ve fistan iĢlemesiz, sade olduğu için günlük giyime çağrıĢım yapmaktadır. Donun paçalarının bol olması, fistanın belden kesik ve kırmalarla geniĢletilmiĢ olması, günlük yaĢamdaki iĢlerin yapılmasında kiĢiye rahatlık, hareket serbestisi ve koruma sağlar. Fistanın boyu uzun olmasına rağmen, inançlarına bağlı yaĢayan Türkmen kadınının bacaklarının gözükmemesi için fistanın altında mutlaka don giymesi mahremiyeti çağrıĢtırmaktadır. Fistan üzerine bağlanan peĢkir ise, kadın ev iĢlerini yaparken üzerinin kirlenmemesi için bağlanır. Bu yönüyle temizliğin simgesi olan peĢkir, kullanım açısından düĢünüldüğünde iĢlevselliği de çağrıĢtırmaktadır. Don ve fistanın yapımında kullanılan kumaĢın basma kumaĢtan yapılması, yazlık giysi çağrıĢımı yapmaktadır.

62

Tablo 2: Afyonkarahisar (Dinar-Haydarlı) Günlük Giyim-KuĢamı Göstergebilimsel Yöntem ile Çözümlenme

Tablo 2a. Görsel Gösterge Olarak Giyim-KuĢamı Çözümleme

Gö ster ge T ür ü Gö rü ntü sel

Gösterge Gösteren Gösterilen

Giysi Kadın giyim-kuĢamı Afyonkarahisar-Dinar halk giyim- kuĢamı

Kavram, olgu Fotoğraf 8, 9, 10, 11,12, 13

Afyonkarahisar Dinar kadın giyim- kuĢamı

Afyonkarahisar Dinar Haydarlı köyü günlük giyim-kuĢam

Don

Fotoğraf 8 Üç farklı kumaĢtan yapılmıĢ, beli ve paçası lastikle toplanmıĢ, bol alt beden giysisi

Fistan

Fotoğraf 9

Belden kesik, kırmalı, Ģömizye yakalı, etekte sağ tarafta cebi olan, uzun kollu dıĢ giysi

PeĢkir

Fotoğraf 10

Dikdörtgen biçiminde bağcıklı önlük

Epri

Fotoğraf 11

Kare biçiminde baĢörtüsü

Tülbent

Fotoğraf 12 Kare biçiminde baĢörtüsü

Gramisiye

Fotoğraf 13

Aralarına nazar boncuğu dizilmiĢ altınlardan oluĢan, boyuna takılan takı

63

Gösterge Gösteren Gösterilen

Don Renk/kumaĢ /süsleme Fotoğraf 8

Uçkurunda desenli basma, kalçaya kadar siyah pamuklu kumaĢ, kalçadan sonra kutnu dokuma kullanılmıĢ alt giysi Süsleme yapılmamıĢ Fistan Renk/kumaĢ/ süsleme Fotoğraf 9

Mavi ipek kadifeden yapılmıĢ dıĢ giysi Süsleme yapılmamıĢ

PeĢkir Renk/kumaĢ/ süsleme Fotoğraf 10

YeĢil, sarı, beyaz renkte boyuna desenli sentetik kumaĢ Süsleme yapılmamıĢ Epri Renk/kumaĢ/ süsleme Fotoğraf 11

Mor, yeĢil renk ipek kumaĢ Süsleme yapılmamıĢ

Tülbent Renk/kumaĢ/ süsleme Fotoğraf 12

Beyaz, ince pamuklu kumaĢ

Dörtkenarı tığ iĢi boncuk oyası ile çevrelenmiĢ tülbent Gramisiye Renk/kumaĢ/ süsleme Fotoğraf 13 Mavi-beyaz renk KumaĢ yok

Altın ve nazar boncuğu dizilmiĢ takı

Tablo 2a‟da ki görsel göstergelerden don ve fistanın giyilip, peĢkirin öne bağlanması ile Afyonkarahisar‟ın Dinar ilçesi günlük kadın giyim-kuĢamını oluĢturmaktadır. Fotoğraf 8‟de bol bir kesime sahip olan donun üç farklı kumaĢtan yapıldığı görülmektedir. Uçkur yeri siyah çiçekli basma, kalçaya kadar siyah pamuklu kumaĢ ve diğer kısmı ise turuncu beyaz desenli kutnu dokumadan yapılmıĢtır. Gelenekli yaĢamda giysi biçimlerini oluĢturmada, kumaĢların özellikleri önemli rol oynamaktadır. Kutnu dokumalar el tezgâhlarında dokundukları için enleri dardır ve diğer kumaĢlara göre ekonomik değildirler. Bu durum, giysiye güzel görünüm kazandırdığı için halk giyiminde sıklıkla tercih edilen bu kumaĢın giysinin görünen kısımlarında kullanılmasının nedeni olarak görülmektedir. Kutnu kumaĢ ve diğer değerli kumaĢların bu türde kullanımı, baĢka yörelerin giyim kuĢamında da görülebilmektedir.

Belden kesik, kırmalarla eteği geniĢletilmiĢ, uzun kollu, eteğinin sağ tarafında cebi olan, devrik yakalı fistan, mavi ipek kadife kumaĢtan yapılmıĢtır (Foto. 9). Boyu giyen kiĢinin boyuna göre ayak bileği ile diz arasında olabilen fistanın üzerine bele takılan peĢkirin (Foto. 10), desen özelliği dıĢında biçimsel olarak Tablo 1‟de görülen (Foto. 6) peĢkir ile benzer olduğu görülmektedir.

64

Görsel gösterge olan baĢörtüleri kare Ģeklindedir (Foto. 11-12). Tülbent, beyaz mermerĢahi kumaĢtan yapılmıĢ, etrafı boncuk oyaları ile çevrelenirken, epri, mor, yeĢil renklerinde ipek kumaĢtan yapılmıĢ etrafı kendinden saçaklı baĢörtüsüdür. Tablo 2‟ye göre tülbent ve epri biçimsel olarak birbirine benzemekle birlikte süsleme ve kumaĢ açısından farklılık göstermektedir. Altın ve nazar boncuğunun yan yana dizilmesi ile oluĢan takıya yörede Gramisiye adı verilmektedir (Foto. 13).

Tablo 2a‟da günlük giyim-kuĢamı oluĢturan görsel göstergeler, gösteren ve gösterilen arasındaki iliĢkide biçimsel ifadelerle doğrudan temsil edilmiĢtir.

Tablo 2b. Dizge ve Dizim Olarak Giyim-KuĢamı Çözümleme Dizge ve Dizim

Giysi parçaları arasındaki iliĢki Don fistan ve peĢkir birlikte kullanılır.

Giysinin giyilme diziliĢi Alta don, üste fistan giyilip önüne peĢkir bağlanır. BaĢına ise beyaz yazma üstüne epri dolanarak bağlanır. Boynuna mavi boncuk ve altınlı gramisiye takılır.

Giysinin kullanım özellikleri

(görsel ve iletiĢimsel açıdan) PeĢkir sadece fistanın önünde kullanılır. PeĢkir uzunluğu ile fistanın boy uzunluğu aynıdır.

Tablo 2b‟ deki günlük giyim-kuĢamda, kadın giysilerinin altı ayrı parçadan ve yörenin giyinme kültürüne göre sıralanmıĢ bir Ģekilde giyilerek bir bütün oluĢturduğu görülmektedir. Yukarıdan aĢağıya veya içten dıĢa; Alta don, üste fistan giyilip, bele peĢkir bağlanmıĢ, baĢa tülbent ve epri örtülerek, boyuna kolye takılmıĢtır. Bu parçalardan her tür ayrı bir diziye sahiptir. Belli bir yapı (dizge) içinde bir araya gelerek dizimsel bağlantıyı oluĢturmaktadırlar.

Tablo 2c. ĠletiĢim Olarak Giyim-KuĢamı Çözümleme ANLAM

Gösterge Düz Anlam Yan Anlam

Don Fotoğraf 8

Alt beden giysisi Günlük ve kıĢlık giysiyi temsil eder

Rahatlık, koruma, hareket serbestisi, ekonomiklik Sağ bedendeki tek cep fonksiyonellik

Fistan Fotoğraf 9

Kadife kumaĢ, DıĢ giysi PeĢkir

Fotoğraf 10

Giysi tamamlayıcısı Temizlik ve fonksiyonellik Epri

Fotoğraf 11 BaĢ bağlama YaĢlı, genç Tülbent

Fotoğraf 12 Kolye Fotoğraf 13

Gramisiye Günlük giyim, süslenme Altın, mavi boncuk Nazar ve zenginlik

65

Üzerinde süsleme ve iĢleme olmayan sade görünümlü don ve fistan, günlük giysiyi temsil eder. Ayrıca her iki göstergenin bol ve büzgülü biçimi, rahatlık ve hareket serbestisi çağrıĢımı yapmaktadır. ġalvarın görünen kısımlarının kutnu dokumadan, görünmeyen kısımlarının ise daha basit kumaĢtan yapılması ekonomikliği çağrıĢtırmaktadır. Kutnu kumaĢ, dokuma özelliği nedeniyle sert ve gramajlıdır. Belde büzgülerle toplanması hem görünüm hem de kullanım açısından sorun yaratacağı için, uçkur yerinin daha ince bir kumaĢ olan basmadan yapılması, giysinin iĢlevselliğini ve rahatlığını artırmaktadır. Bu nedenle farklı kumaĢ kullanımı ekonomiklik, iĢlevsellik ve rahatlığı temsil etmektedir. Cebin fistanın eteğinin sağ tarafında ve bele yakın kısımda yer almasının, sağ elin kullanımından kaynaklandığı çağrıĢımını yapmakta ve anahtar, para gibi malzemelerin taĢınması ile iĢlevselliği temsil etmektedir.

Renklerin, biçimlerin tek baĢına bir anlam aktarmadıkları, ancak kültüre ve zamana göre anlamlı ve iĢlevsel konuma geldikleri bilinmektedir. Fistanın kadife kumaĢtan yapılması kıĢlık giysileri, ince basma kumaĢtan yapılması yazlık giysileri temsil etmesi, biçimlerin zamana göre anlamlı ve iĢlevsel konuma geldiklerini göstermektedir. PeĢkirin tek baĢına bir anlamı yoktur, sıradan bir parçadır. Fakat gündelik hayatta kullanılan giyimin içinde yer aldığında, fistanın önünün kirlenmemesi için kullanılan bir parça olarak temizlik çağrıĢımını yaparak anlamlı hale gelmektedir.

Kültürel göstergebilime göre, basit iĢaretler ve öğelerin kullanılması, verilmek istenen mesajın alınmasına izin verir. Türkmen kültüründe kadınlar, etrafı renkli boncuklardan yapılmıĢ oyalarla süslü beyaz tülbentlerini üçgen biçimde katlayarak baĢlarına örter, çene altından yukarıda bağlarlar. Bunun üstüne dikdörtgen Ģeklinde epriyi dolayarak takıp, tülbentin uçlarını eprinin içinden sokarlar (Foto. 3). Bu bağlama Ģekli, genç ve yaĢlı baĢ bağlama arasındaki ayırt edici özelliğin mesajını verir.

Türkmen kadını boyun takısını bütün giysilerinde kullanır. Süse önem veren Türkmen kadınlarında ekonomik durumu iyi olanların kolyesi, gramisiye denilen altın dizisidir. Maddi durumu iyi olmayanların kolyesi ise, mavi plastik boncuk veya nazar boncuğu çok olacak Ģekilde yapılan altınlı dizidir (Foto.13). Altının az ya da çok olması zenginliğin derecesini göstermektedir.

66