Bursa Dağ Yöresi Keles ilçesinde geleneksel giysilerini bu parçalarında el sanatları kullanılmakta ve günümüzde hala yaşatılmaktadır.
“Örgü”, elde kullanılan basit aletlerle, tek ipliğin kendi üzerine bükülüp kıvrılarak çeşitli ilmeklerle tutturulması ve ya düğümlendirilmesidir (Akbil, 1970: 36)
Akpınarlı (1995)örücülüğü; Yün, tiftik, ipek, pamuk vb. liflerden elde edilen ipliklerin şiş, tığ, mekik, iğne, firkete gibi özel araçlarla kendi üzerine bükülüp çeşitli ilmeklerle tutturulması veya düğümlenmesi olarak tanımlamıştır.
Tarihte çorapla ilgili Türklere ait ilk yazılı belgeler Orta Asya'da yapılan arkeolojik kazılarda bulunmuştur. M.Ö. VII., VIII. yüzyıllar arasında Orta Asya'da yaşayan Hunlar‟a ait Pazırık 2. kurganındaki bulgular arasında konç kısmı koç boynuzu motifleri ile süslü yün çoraplar bulunmaktadır. Bu çoraplar M.Ö ye kadar uzanan Anadolu Türk örgü sanatının ve çorapların önceki varlığını ortaya koymaktadır" (Diyarbekirli, 1972, Atay, 1987: 33).
Bugün en eski çorap örneği Yale Üniversitesi'nde yer alan Fırat nehri kenarında bulunan Hicri 256'ya tarihlenen üç örgü örneğidir. Londra Victoria and Albert müzesinde düz pamuklulardan dokunmuş çorap çiftleri vardır. 4. ve 5. yüzyıldan olan bu çorapların biri kahverengi-mor diğeri kırmızıdır. Birde 12.5 cm uzunluğunda kırmızı renkte ve üç sarı renkte çocuk çorabı bulunmaktadır (Rutt,1989:31). Bu çorapların topuk ve burun kısmı bulunmaktadır. Metropolitan Müzesinde Suriye de örüldüğü düşünülen çoraplar vardır. XII. ve XIII. yüzyıllara tarihlenen, açık zemin üzerine kufi yazı bordürü ile bezenmiş beş mavi şerit ile süslü çoraplardır.
Doğuda gelişen varlığını koruyan örgüler ticaret gemileri ile Arap tacirler tarafından İspanya'ya getirilmiş daha sonrada İngiltere ve İskoçya da gelişimini sürdürmüştür. 12. ve 16. yüzyıllar arası İspanya'da ve İtalya 'da başarı ile yapılan örgünün kaynağı olmuştur (Barışta, 1986: 86).
Osmanlı döneminden günümüze ulaşan Baron W. Wıratislaw‟ın anılarından hapishanelerde örgü eğitimi yapıldığı ve bu yolla kazanılan para ile bir veya iki kişinin geçinilebildiği görülmektedir (Barışta,1986:871).
2.2. Çorap Çeşitleri
El örgüsü çorapların sınıflandırılmasını aracına-gerecine, kullanım alanlarına, renklerine, boylarına, motif ve desenlerine, örme tekniklerine göre yapılabilir. Bunlar
Kullanım alanlarına göre; Günlük Çoraplar Gelin Çorabı Çeyizlik Çorapları Damat Çorabı Töre Çorapları Asker Çorapları Oynaş Çorapları Yol Çorapları
Güreş Çorapları (Akpınarlı,1995: 39) Aracına göre;
Beş şiş ile yapılan çoraplar İki şiş ile yapılan çoraplar
Tığ ile yapılan çoraplar (Akpınarlı,1995:37) Desen ve Motif çeşitlerine göre çorap çeşitleri;
Nesneli bezemeli çoraplar Geometrik bezemeli çoraplar Figürlü bezemeli çoraplar Karışık bezemeli çoraplar
Tarak: Didilen yün liflerinin düzgünleştirilmesi, kısa ve yabancı maddelerinden temizlenmesi işleminde kullanılır. Genel olarak 75 x30 cm veya 20 x22 cm eninde 35 x 40 boyunda, 1,5 -2 cm kalınlığında bir tahtanın ortasına veya uç kısmına belirli aralıklarla muntazam çakılmış iki sıra ucu sivri çivilerden oluşturulmuştur (Akpınarlı, 1995:10; Doğruol, 1995:24).
İğ: Bir ucu ince ve öteki uca doğru gittikçe kalınlaşan genellikle tahtadan yapılmış çubuktur. Kalın olan ucunda koni biçiminde ve ağırsak adı verilen bir tabla bulunur. İğin iki türü vardır. Küçük olan, ağırsak hareketli ve yerinden çıkartılabilendir. Bu tür iğler öreke ile birlikte kullanılır. Büyük iğlerde ağırsak sabittir ve ağırşağın tepesinde ince demir telden bir çengel vardır. Ağırşağı büyük olan iğlere teşi, denmektedir (Dölen,1992:201)
Kirman: Bir eksen üzerine geçirilmiş haç biçimindeki iki tahta parçasından oluşmuştur. Eksenin alttan üçte biri uzaklığında haç biçimindeki tahtaların kaymaması için bir çıkıntı vardır. Kirman ile eğrilen ipliklerin kalın olmasının sebebi hem ağırlığın fazla oluşu hem de dönme hızının düşük olmasıdır. Bununla birlikte, iğe oranla daha çabuk iş gördüğünden yaygın olarak kullanılmaktadır. Eğrilen haç biçimindeki tahtaların arasına sarılır ve bu tahtalardan birinin çekilmesiyle yumak olarak alınabilir. Kirman günde 200 – 250 gr iplik üretebilir (Dölen, 1992:214).
Öreke: Bir metre uzunluğunda bir ağaç çubuğun alt kısmına tahta tabla üst kısmına ise bir külah geçirilerek, sümek denilen yün parçasını bağlayıp ıslak parmak ucu ile bükerek iplik haline getirmeye yarayan en eski eğirme araçlarından biridir ( Akpınarlı,1995:12).
Çıkrık: Hem eğirme hem de katlayıp bükme aracıdır. El ve ayakla çevrilip üzerindeki iğ‟i döndüren basit bir alettir. Çıkrığın iğne kısmına lifler el yardımıyla verilir. Bükülen iğin üzerine sarılır. Çıkrığın ayrıca iplik sarma işinde de kullanıldığı görülmektedir (Dölen, 1992:214).
Örmede Kullanılan Araçlar
Tığlar: bir ucu çengelli, diğer ucu düz 15 – 20 cm uzunluğunda ince, kalın, uzun tığlar olarak sınıflandırılan araçtır. Tığlar numaralar küçüldükçe kalınlaşır, numaraları büyüdükçe incelirler (Atay,1995:15).
Şişler: Bir ucu sivri şişler: 30 -35 cm uzunluğunda bir ucu sivri diğer ucu ilmekler kaçmasın diye topuzlu olan, inceden kalına göre 2 ila 35m/m arasında numaraları bulunan, bir çift halinde satılan araçlardır. Piyasada çelik, plastik, alüminyum, tahta ve bambudan yapılmış çeşitleri bulunmaktadır. Bir ucu sivri şişler örgü örmek rahat ve kolay olduğundan en çok tanınan ve tercih edilen şişlerdir (Atay, 1987:45)
İki ucu sivri şişler: halk arasında beş şiş diye bilinmektedir. Plastik, alüminyum ve üzerine nikel kaplanmış çelikten yapılırlar. Boyları 12- 20 cm arasındadır. İki ucu sivri şişler çorap, eldiven, gibi yuvarlak örülmesi gereken eşyaların örülmesinde kullanılmaktadır (Atay,1987:46)
Yuvarlak şişler: 14 cm uzunluğunda iki kısa şiş birbirine şiş kalınlığında misina ile bağlanarak yapılan numaraları 2.5 ila 7 m/m arasında değişen değerler alan araçlardır. Yuvarlak şişler yuvarlak örülmesi gereken işlerde kullanılmakta ayrıca düz örülmesi gerekenlerin ölçülerinin aynı olmasını sağlamaktadır( Akpınarlı,1995:15).
2.3.2.Çorap Örücülüğünde Kullanılan Gereçler
Yün: Çorap örücülüğünde en önemli olan ve en çok kullanılan hammadde yündür. Koyun yünleri tekstil alanında en çok kullanılan liflerdir. Hayvanların cinslerine göre yılda 1- 2 kez kırpılmak suretiyle elde edilir. Hayvandan kırkıldığı zamanki durumuna yapağı denir. Birçok işlemden geçirildikten sonra yün adını alır. Kırkılma sonucu elde edilen yapağı suya bastırılır ve zaman zaman çalkalanarak kirleri yumuşatılır. Daha sonra düzgün bir taş veya kütük üzerine konulan yapağı sabun gibi köpürünceye kadar tahta tokaçlarla dövülür. Bunun ardından suyu berrak oluncaya kadar bol suyla yıkanır. Süzülmeye bırakılır ve yayılarak güneşte kurutulur. Kurutulan yün en basit el taraklarıyla taranır. İyice kurutulduktan sonra ipliğin kullanım yerine göre seçilmeye tabi tutulur. İnce uzun elyaflı yapağı çorap, giyecek, eşya, tepme, keçe ve kepenek yapımı için ayrılır. Kalın ve kaba kısımları halı ve kilim için kullanılır.
bu iplik tekrar kıvratılır ki yapılan işlem yefeleme denir. Tiftik lifleri de yöresel olarak yün ipliği gibi hazırlanmaktadır.
Pamuk: Pamuk bitkisinden elde edilen en önemli bitkisel liftir. Bir yıllık bitki olup ilkbaharda ekilen tohumdan boyu en az bir metreye varan bitki elde edilir. Pamuk liflerinin hasadı genellikle ağustos ve ekim ayları arasında yapılır. Olgunlaşan pamuklar zaman zaman toplanır. Toplanan pamuklar çırçır makineleri yardımıyla koza ve tohumlarından ayrılır. Çırçırlanmış pamuklar ayrı ayrı paketlenerek (balyalanarak) iplik fabrikalarına gönderilir. Pamuk ipliği yün ve ipekten daha az esnektir. Örücülükte daha çok sodyum hidroksit yardımıyla merserize edilmiş pamuk iplikleri kullanılır (Başer,1992:38; Atay,1987:58).
Sentetik İplik: Sentetik elyaf polimerleşme sonucunda doğada bulunmayan büyük moleküllü bileşiklerin elde edilmesine dayanır. Tümüyle sentetik ilk polimer elyaf naylondur. Sentetik iplikler doğal ipliklere ve yünlere karıştırılması dayanıklılıklarını artırır, maliyetini düşürür. Yünlere karıştırıldığında keçeleşmeyi önler. Naylon, orlon, rayon gibi iplikler dışında en çok kullanan orlondur (Atay,1987:58).
Hızlı nüfus artışı ile tekstil hammaddelerine artan talep sonucunda gelişen teknoloji ile suni ve sentetik liflerden elde edilen iplikler örücülük alanında çok kullanılmaktadır. Örücülükte %100 sentetik iplikler kullanılmakla beraber yün, tiftik ve pamuğa değişik oranlarda katılır. Sentetik iplikler doğal ipliklere ve yünlere karıştırılması dayanıklılıklarını artırır, maliyetini düşürür (Akpınarlı, 1995:18).
2.4.Çorap Örücülüğünde Kullanılan Teknikler
2.4.1.Şiş İle Çorap Örücülüğünde Kullanılan Teknikler Yüz İlmek
Yüz örgüyü oluşturulurken öncelikle istenilen sayıda ilmeğin şişin üzerinde hazırlanması gerekmektedir. Her iki yüzeyi farklı olan bir örgüdür. Üzerine ilmekler atılmış şiş sol elde, diğeri sağ elde tutulur. Yün sağ elin küçük parmağının üzerinden yüzük ve orta parmağın altından, işaret parmağının üzerinden geçirilir. Sağ eldeki şiş sol eldeki şişte bulunan birinci ilmeğin içinden soldan sağa doğru geçirilir. Daha sonra sağ elin işaret parmağı üzerinde bulunan yün alttan üste doğru şişe sarılır. Yün sarıldıktan sonra ilmeğin içinden yeni bir ilmek oluşturarak çekilir. Sol şişte kalan ilmek serbest bırakılır( Şekil 1- 2). Sol şişteki ilmekler bitinceye kadar yukarıdaki işlemler devam edilir. Yüz örgüyü örerken iplik daima arka tarafta kalır (Akpınarlı, 1995:22).
Şekil 1. Yüz İlmek Batış Şekli Şekil 2. Yüz İlmek İp Atış Şekli (Atay,1987:69)
ilmek serbest bırakılır( Şekil 4-5). Her sıra ters örgü yapıldığı zaman yine haraşo örgü meydana gelir(Akpınarlı, 1995:23).
Şekil 4.Ters İlmek Batış Şekli Şekil 5.Ters İlmekte İp Alış Şekli (Atay,1987:70)
Şekil 6. Ters İmek ile Oluşan Yüzey Görünümü Şiş örücülüğünü biçimlendirmede kullanılan temel işlemler
Eksiltmeler
İki ilmeğin birlikte alınarak yüz veya ters örgü tekniği ile örülmesidir. Böylece bir ilmek eksiltilmiş olmaktadır. Eksiltme işlemi örgü kenarlarında yapılacağı zaman 1. ilmek örülerek 2. ve 3. ilmeklerde eksiltme yapılarak örgü kenarının düzgün olması sağlanmaktadır. Eksiltmeler çiftli olarak veya sağa, sola doğru meyil verilerekten yapılmaktadır. Aynı zamanda iki ilmek birbiri içinden geçirilerek de eksiltme yapılmaktadır (Atay1987;88).
Arttırmalar
Örgüde çok kullanılan tekniklerden biridir. Sıra başlarında, ortasında, sonlarında, desen çalışmalarında ve örgüyü biçimlendirmede kullanılmaktadır. Arttırmalar uygulanış şekillerine göre basit ve çift arttırmalar olarak iki grupta incelenmektedir. Basit arttırmalar; şişe ilmek atarak, şişe ilmek dolayarak, ilmek içinden ilmek alarak, ilmekler arasından iplik kaldırarak, ilmek dibinden ilmek alarak ve bir ilmeği birden fazla örerek uygulanmaktadır. Çift arttırmalar ise, bir veya daha fazla ilmeğin sağında ve solunda arttırma yapılarak, bir açı oluşturulup simetrik görünüm kazandırılmaktadır(Akpınarlı, 1995:24).
İlmek Kapatmalar
İlmeklerin sökülmesini engellemek için örgünün bitirilmesinde değişik şekillerde ilmek kapatma teknikleri uygulanmaktadır. İki ilmeğin tek ilmekmiş gibi birlikte örülür ve sol şişteki ilmekler bitene kadar bu işlem tekrar edilir (Akpınarlı, 1995:24).
2.4.1.1. Şiş Örücülüğünü Süsleme ve Desenlemede Kullanılan Temel İşlemler Düz Örgüler:
Yüz ve ters ilmekler örgünün temelidir. Bu örgü teknikleri bir veya daha çok sayıda değişik sıralarda aynı hizada ve kaydırılarak uygulandıklarında ortaya değişik örgüler oluşur. Bu örgüler haroşa, lastik örgü, pirinç örgü, çok renkli düz örgü vb dir.
Desenli Örgüler:
Desenli örgülerin oluşmasında temel tekniklerin birçoğunu kullanmaktayız. Bu tekniklerin değişik şekillerde kullanılması sonucunda desenler farklı olmaktadır. Meydana
yapıdadırlar. Bu nedenle halk arasında Delik işi denilmektedir Elde edilen örgü tekniklerine; basit ajur, düz ajur, fındıklı ajur, yapraklı ajur, salkım ajur, karanfil ajur, çam ajur, yollu ajur vb. isimler verilmektedir. Ajurlu örgüler, örülen parçanın her tarafında uygulandığı gibi düz, desenli ve renkli desenli örgülerle birlikte de uygulanmaktadır (Akpınarlı, 1995:25)
2.4.2.Tığ İle Çorap Örücülüğünde Kullanılan Teknikler
Başlangıç İlmeği: Tığ örücülüğüne bir başlangıç ilmeği yapmakla başlanır. Başlangıç ilmeği (Çizim 7 ve 8) görüldüğü gibi elde basit bir halka oluşturulup içinden bir ilmek çekerek yapılabileceği gibi, başparmağa ip dolayarak da yapılabilir (Atay,1987:347).
Şekil 7. Başlangıç İlmeği Şekil 8. İlmek Oluşumu
(Kayadibi,2001:63)
Zincir: Zincir, tığ örgüsünün temelini oluşturur. Bütün tığ örgüsü çalışmalar zincir ilmeklerin üst üstte veya yan yana dizilişleri ile oluşur. Sağ eldeki tığın, ipliğin ucundaki başlangıç ilmeğine geçirilmesi ve tığın üzerine sol işaret parmağı üzerindeki ipliğin arkadan öne doğru sarılıp halkanın içinden geçirilerek ilmek meydana getirilmesi ile oluşur. Sol elin işaret parmağını hafifçe yukarı kaldırıp, ipliği gererek ilmeği tığ üzerine yerleştirip istenilen sayıda ilmek çekilmesiyle zincir tamamlanır(Atay,1987:348).
Basit ilmek: Temel zincirden 1 yüz ilmek çekiniz. Bu ilmeği tığdaki ilmek içinden geçiriniz(Atay, 1987:355).
Şekil 9. Basit İlmeğin Aşamaları
Çift ilmek: Temel zincirden 1 yüz ilmek çekiniz. Tığınıza 1 ilmek dolayarak tığ üzerindeki 2 ilmek içinden geçiriniz (Atay, 1987:355).
Üçlü ilmek: Temel zincire batmadan önce, tığınıza bir ilmek dolayıp zincir arasından bir ilmek çekilir ve tığ üzerinde üç ilmek oluşturulur. Tığ üzerine bir iplik dolanarak birinci ilmek içinden geçirilir. Tekrar tığ üzerine iplik dolanarak diğer iki ilmek içinden geçirilir. Tığa ilmek dolanarak son iki ilmek de toplanarak üçlü dolgu (brit) meydana gelir (Atay, 1987:356).
Artırmalar: Tığ çalışmalarında artırma işlemleri modele göre değişik şekillerde yapılabilir.Artırma, büyüyen motiflerde çap genişledikçe motifin büzülmeden devam edebilmesi için gereklidir. Ayrıca motif ve dantellerde desenin oluşturuluşunda, artırma tekniklerinden yararlanılır (Atay, 1987: 370).
Artırma aynı yere 2 defa yada daha fazla sayıda batarak brit sayısı artırılarak ve ya kenarlara zincir ilave edilerek yapılır.
Eksiltmeler: Bir sıradaki brit sayısını azaltmak, işin veya desenin daralmasını sağlamak veya verev dizeler oluşturmak amacıyla uygulanır. Model özelliğine göre eksiltme dize ortasında, kenarlarda veya köşelerde yapılabilir. Genellikle bir artırma işlemi ile birlikte uygulanır(Atay, 1987: 373).
Birkaç şekilde eksiltme yapılabilir:
a . Eksiltme yapılacak yerde, bir önceki sırada oluşan zincir ilmeklerden bir veya birkaçını atlayarak,
önceki zincir ilmekler atlanarak örgüye devam edilir
Sıra Ortasında Eksiltme: Eksiltme yapılacak yerde bir önceki sıranın zincir ilmeklerinden atlama yapılarak örgüye devam edilir. Sıralar, eksiltme sonucu yukarı doğru daralırken aynı zamanda verev bir görünüm kazanır (Atay, 1987: 374).
Çalışma Yönü; tığ çalışmalarında iki çeşit çalışma yönü vardır. Biri tek yönde çalışma diğeri çift yöne çalışmadır. Tek yönde çalışma 3 farklı şekilde yapılır.
a. Her sıra sonunda iplik kopartılarak, sıra başından tekrar başlayarak yapılır.
b. Yuvarlak temel zincir üzerine yapılan tek yöne iplik kopartılmadan devam edilerek yapılır. Bursa Dağ yöresi el örgüsü çoraplarda kullanılan tekniktir. (Şekil 10)
c. Ortadan başlayarak kenarlara doğru büyüyen çalışmalardır (Atay, 1987:369).
Şekil 10. Silindir Şeklinde Tek Yöne Çalışma (Atay, 1987:369).
Çok Renkli Çalışma: Çoraplarda kullanılan motifleri ve renkleri oluşturmak için çok renkli çalışma tekniğinden yararlanılmaktadır. Örgüde kullanılacak iplikler ilmeklerin arasında yürütülerek motifler oluşturulmaktadır. Bayan çoraplarının çoğunda çok renkli çalışmalar yer almaktadır.
Bursa Dağ Yöresinde örülen çoraplar genel olarak silindir şeklinde tek yöne basit ilmek tekniği ile ve çok renkli çalışmalar olmaktadır (Fotoğraf 18).
Fotoğraf 19. Keles Yöresi Çorapları