Gümüşhane Yöresi Genel Bilgiler

24 Erzincan yöresine ait TRT repertuvarına kayıtlı 206 türkü, 32 uzun hava ve 24 oyun havası bulunmaktadır. Ayrıca, TRT halk müziği dairesi arşivinde 373 repertuvar numarası ile kayıtlı ‘Oğul bugün yar içerden kes bağrımı’ adlı uzun havanın yöre olarak Erzincan-Diyarbakır ortak arşivde bulunmaktadır. Bu durum; Erzincan ilinin, bir dönem Diyarbakır iline bağlı olması sonucunda oluşan iç içe kültürünün bir yansıması olarak değerlendirilebilir.

25

içinde kaldı. Gümüşhane yöresi, Bizans’ın idarî birimlerinden olan Khaldia “tema”sı içinde yer alıyordu. Bu ad, Ortaçağ İslâm kaynaklarından İbn Hurdâzbih ve Kudâme b. Ca‘fer’in eserlerinde Haldiye veya Hâlidiyât şeklinde geçmektedir. Bizans döneminde de fonksiyonu, işletilen maden yataklarına bağlı kalan şehre “gümüş şehri” anlamında Argyropolis adı verildi (TDVİA, 1996:

273, 14.cilt).

Eski bir yerleşim yeri olan Gümüşhane; Trabzon, Erzurum, İran ve Azerbaycan tarihi ticaret yolunun geçiş bağlantılarını sağlayan önemli bir şehirdir. Gümüşhane’nin yeraltı kaynakları ve ticaret yolu güzergâhı üzerinde bulunması, geçmişte bu yörenin birçok devlet için cazip bir yurt haline gelmesini sağlamıştır. Kronolojik olarak; Pontus Rum, Doğu Roma, Bizans, Müslüman Araplar, Selçuklular, Mengücekler, İlhanlılar, Celâyirliler, Eratnaoğulları, Akkoyunlular, Karakoyunlu devletlerinin dönem dönem hâkimiyetlerine girmiş ve son olarakta Osmanlı devleti tarafından yönetilmiştir.

1071 Malazgirt savaşının ardından Gümüşhane, Mengücekler tarafından yönetilmiştir. Mengücekler döneminde Erzincan iline bağlanmıştır. Sürekli yönetim anlamında el değiştiren yöre 1473’ten itibaren Osmanlı devletinin yönetimine girmiştir.

Gümüşhane; Osmanlı devleti döneminde Erzurum daha sonra da Trabzon beylikleri sınırları içinde yönetilmiştir.

Osmanlı devleti döneminde Gümüşhane ili sahip olduğu gümüş madenleri sayesinde ekonomik anlamda gelişim göstermiş ve bu gelişime paralel olarak nüfusu artmıştır. Ayrıca, yörenin eski mahallerinden olan ‘Canca’ adı, gümüş sikkeler üzerine yazılmış ve burada yaşayan halk vergiden muaf tutulmuştur. Kanûnî Sultan Süleyman döneminde yeni maden yataklarının bulunması ile eski Gümüşhane olarak bilinen yerde yeni yapılar inşa edilmiş, nüfus bu kısımda yoğunlaşmıştır.1700’lü yıllarda maden yataklarının doğal sebeplerden işlenemez hale gelmesi, nüfusun seyrelmesine neden olmuştur.

XIX. yüzyılda maden ocaklarının önemini yitirmesinden sonra ekonomik anlamda bir çöküş içerisine giren şehirde gayrimüslim nüfusu azalmıştır. Batılı kâşiflerin uğrak yerlerinden biri olan Gümüşhane; meyve bahçeleri, çanak çömlek yapımı, testi yapımı ve deri ticareti gibi ekonomik anlamda gelir getiren unsurlar ile yaşayışını sürdürmüştür.

Cumhuriyetin ilk yıllarında vilayet yapılmıştır. Yakın zamanda yörede önemli gelir getiren meyvelerin işlendiği marmelat fabrikaları kurulmuştur.

26 İklim bakımından yörenin kuzey kesimi Doğu Karadeniz iklimi, güney kesimi ise Doğu Anadolu iklimi özelliğini göstermektedir. Kış ayları yağışlı ve soğuk, yaz ayları ise kurak ve sıcak geçmektedir.

2.1.10.1 Gümüşhane Yöresinde Müzik Kültürü

Yaşamın başladığı ilk andan itibaren, insanoğlunun coğrafyaya uyum sürecinde edindiği davranışlar, birçok yaşantı bileşeninden oluşmaktadır. Bu yaşantı bileşenlerinin tümü mekâna, coğrafik koşullara ve insanoğlunun yaşantısına göre şekil almaktadır.

İnsanoğlunun doğduktan sonra kazandığı davranışlardan biri olan kültür; kişinin yaşadığı coğrafyanın dilini, giyimini, yemeğini, müziğini, örf ve adetlerini vs. gibi birçok öğeyi içinde barındırmaktadır. Kültüre her coğrafyada farklı anlamlar yüklense de özünde aynı anlamları ifade etmektedir. Bu bakımından kültür olgusu, yeryüzünün her metrekaresinde farklı bir şekilde algılanmakta ve kişinin yaşantısına göre de şekil almaktadır. Kültürün alt bileşenlerinden olan müzik ise, kişinin kendini toplum önünde ifade etme olarak görülebilir. İnsanoğlunun yaşadığı sosyolojik olaylar kişinin iç dünyasında duygulara dönüşmektedir. Bu soyutluk, sesler yardımıyla somutlaşarak dış dünyaya yansımaktadır. Kulağa hoş gelen bu ezgiler estetik yapı ile şekillenerek müzik kavramını oluşturmaktadır. Bu ezgiler icra edildiği coğrafyada yöresel renkleri de içine alarak bir aidiyetlik oluşturmaktadır. Bu aidiyetlik yöre müzik kültürünü oluşturmaktadır.

Doğu Karadeniz’in güneyinde yer alan Gümüşhane ili, yörenin coğrafik yapısından dolayı iki farklı halk kültürünü içinde barındırmaktadır. Kuzey kesimi Doğu Karadeniz, güney kesimi ise Doğu Anadolu kültüründen beslenmiştir. Halk müziğinin önemli türlerinden olan kırık havalar, oyun havalar ve uzun havaları yörenin kültürel öğelerinden beslenerek önemli müzik pratiklerini oluşturmaktadır. Gümüşhane ili müzik kültürünü şekillendiren horon, bar ve halay yörenin önemli folklor ürünleridir. Yörenin ezgileri ağızdan söyleme ya da ağız barı ⁶ olarak bilinen horon ve halay türlerine eşlik amacıyla söylenen türkülerden oluşmaktadır. Ayrıca ağıt, iş ve gurbet konulu türküler de yöre müzik kültürüne önemli bir çeşitlilik katmaktadır.

Gümüşhane yöresinin güneyi, Doğu Anadolu müzik kültüründen yoğun olarak etkilenmiştir. Usûlsüz bir form olan ağıt ve iş alanlarının yetersizliğinden dolayı ortaya

6 https://karadeniz.gov.tr/halk-muzigi-3/#nesne0

27 çıkan gurbet türküleri, yöre müzik kültüründe önemli bir yer tutmaktadır. Lâkin yörenin kuzeyinde ise tam bir Karadeniz kültürü hâkim olmaktadır. Karadeniz bölgesinin önemli müzik pratiklerinden olan atma türkü kültürü, Gümüşhane yöresinde de rastlanmaktadır. Yaylacılık kültürünün bir ürünü olan atma türküler, doğaçlama olarak gelişen ve karşılıklı söylenen ezgilerdir. Bu ezgiler dans ve müziğin yöresel motiflerle bezenerek anlık söylenen sözlerin bir araya gelerek oluşturduğu türkülerdir.

Anadolu’nun birçok coğrafyasında görülen sohbet toplantıları, Gümüşhane yöresinde de görülmekte ve önemli kültür pratikleri arasında yer almaktadır. Herfene toplantıları olarak adlandırılan bu sohbet havaları halkın kendi arasında dayanışma, kaynaşma ve kültürel öğelerin paylaşımını sağlayan önemli eğlence ortamlarıdır.

İklimsel nedenlerden dolayı zor geçen kış aylarında yöre halkını bir araya getiren bu eğlence toplantılarıyla; hikâyeli türküler ve seyirlik köy oyunları ortaya çıkmıştır.

Gümüşhane ili türkülerinin oluşumuna zemin hazırlayan bu toplantılar, yöre türkülerinin oluşmasına ön ayak olmuştur.

Gümüşhane yöresi müziklerinin icrasında halk çalgılarının çeşitliliği göze çarpmaktadır. Yörede; bağlama ailesinin tüm sazları, yaylı sazlardan kemençe ve kemane, üflemeli çalgılardan mey, kaval, tulum, klarnet, zurna ve vurmalı çalgılardan davul bulunmaktadır. Yörenin kuzeyinde daha çok Karadeniz bölgesi ile özdeşleşmiş çalgılar ile ezgiler icra edilmektedir. Tulum ve kemençe çalgıları, yörenin önemli folklor türlerinden olan horon oyununa eşlik etmektedir. Yörenin güney kesimlerinde ise kaval, mey ve zurna çalgıları yöre türkülerini icra etmek için kullanılmaktadır.

Gümüşhane yöresine ait TRT repertuvarına kayıtlı 22 türkü,1 uzun hava bulunmaktadır. TRT halk müziği dairesi arşivinde 2604 repertuvar numarası ile kayıtlı

‘mendilinde kar getir’ Gümüşhane-Bayburt yöresi ortak arşivde yer almaktadır. Bu durum yörelerin müzik kültürünün iç içe olduğu, birbirinden beslendiği ve ortak kültür paylaşımının sonucunda kültürel müzik ürünlerinin oluştuğunu göstermektedir.