Erzincan Yöresinde Müzik Kültürü

İnsan yaşantısında birçok bileşenin bir araya gelerek oluşturduğu anonim bir ürün olan kültür, nesilden nesile aktarılan, geçmiş yaşantıdan izler taşıyan, oluştuğu coğrafyanın renklerini içinde barındıran ve temelini birey veya toplumun oluşturduğu ananelerdir. Müzik ise, insanoğlunun yaşam döngüsü içindeki hislerini seslere taşıyarak belli bir amaç ve estetik boyut ile şekillendirmesinden doğan bir üründür. Müziğin kültür ile olan bağını birey veya toplum oluşturur. Kültürün alt katmanlarından biri olan müzik, bireyin kendini toplum önünde ifade etme biçimi olarak görülmektedir.

Uzantılarına Orta Asya’da rastladığımız âşıklık geleneği, Erzincan yöresinin kültürel müzik yapısına yön veren önemli geleneklerden biridir. Köprülü’ye göre (1989); Orta Asya Kültüründe ‘‘bu halk sanatçılarına çeşitli adlar verilmişti. Altay Türkleri; kam, Kırgızlar; baksı, Yakutlar; oyun, Tonguzlar; şaman, Oğuz Türkleri’de ozan diyorlardı’’ (Köprülü’den Aktaran, (Emnalar,1998: 29). Bu sanatçılara verilen adlar farklı olsa da temelde hepsinin görevi aynıdır. Toplumun kendi yaşantısı içerisindeki belli bir öğeye karşı hissettiği insanî duyguların tercümanlığını yapmışlardır. 1071 Malazgirt zaferinden sonra Anadolu’ nun kapıları Türklere açılmıştır. Orta Asya Türk kültürü anavatanından başka bir coğrafyaya taşınmıştır. Bu

22 durum; yaşam tarzı, din, coğrafik konum ve kültürel objelerin değişimi ile beraber yeni ifadelerin ve yeni melodilerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Türklerin İslamiyeti kabul etmesinden sonra Anadolu’da âşıklık kelimesi olarak ifade edilen bu Orta Asya kültürü, günümüze kadar ulaşmış ve ülkemizin kültürel değerlerinden biri olmuştur.

Yaşadıkları toplumun birer aynası olan âşıklar; halkın acılarını, sevinçlerini, gündelik yaşamlarını konu almaktadırlar. Erzincan, âşıklık geleneğinin önde gelen ustalarının yetiştiği önemli bir şehirdir. Erzincan yöresi müzik kültürünün oluşmasına ve geliştirilmesine katkıları olan Şemsi Hayal, Salih Baba, Âşık Davut Sulari, Kemahlı Tabir, Âşık Beyhani, Âşık Müslüm Akbaba, İsmail Daimi yörede yetişen önemli ustalardandır. Ekici’ye göre(2002);

Erzincan ili, Anadolu’ nun çok küçük coğrafi bölgelerinde bile görülebilen folklorik çeşitlilik ve kültür zenginliğini örneklendirmek açısından önemli değerlere sahiptir. Aynı coğrafi sınırları içerisinde birçok kültürel harita çizmenin mümkün olduğu bu yöremiz; barları, semahları, deyişleri, hoyratları, mayaları, halayları, ela gözlü ve nefesleri müzik kültürünün içinde barındırmaktadır’’(Ekici’den aktaran (Demir, S. & Eroğlu, T. 2007: cilt 2, sayı:2, 259).

Erzincan yöresi, Alevi-Bektaş-ı nüfusunun yoğun görüldüğü coğrafyalar arasında yer almaktadır. Alevi- Bektaş-ı örf ve adetleri Erzincan yöresinin zengin kültürel dokusunu tamamlayan önemli bileşenlerdir. Alevi-Bektaş-ı kültürünün önemli müzikal formları semah, deyiş ve nefesler Erzincan müzik kültüründe önemli yer tutan türler arasındadır. Cem ritüellerinde söylenen semah ve nefesler ehlibeyt sevgisini konu alırken, deyişler gündelik yaşamı konu almaktadır.

Güneydoğu Anadolu bölgesinde görülen hoyrat ve maya uzun havalarının Erzincan yöresinde de görülmesi, sınır komşularından kültürel müzik alışverişinin yapıldığına dair bir fikir vermektedir. Erzincan folkloru ve müzik kültürü pratiklerinin önemli bir coğrafyasını kapsayan Kemaliye ilçesi bir dönem Sivas ve Diyarbakır vilayetlerine bağlanmıştır. Bu durum bağlı olduğu vilayetlerin kültürel yapılarından etkilendiğini göstermektedir. Ayrıca, kültürel zenginliğin temelini oluşturan ilçeler arasında yer alan Kemaliye (Eğin) müzik kültürü, yörede Türk halk müziği uzun havalarından olan ‘‘ela gözlü havalarının’’ söylendiği coğrafya olma özelliğini taşımaktadır. Eğin ağzı ile söylenen bu havalar, gurbete giden kişiler için söylenen bir uzun hava türüdür.

23 Erzincan yöresi, Türk halk müziğinin usûlsüz havalarının en çok görüldüğü coğrafyalardan biridir. Bunun nedeni olarak; yörenin coğrafik yapısının tarıma elverişli olmaması ile ekonomik zorluklardan kaynaklı gurbete giden bireylerin çokluğu, sürekli göç vermesi, geçmişinde Anadolu’daki en yıkıcı depremlerin bu yörede yaşanması gibi birçok sosyolojik olay yöre halkını etkilemiştir. Acı, hüzün, gurbet ve sıla özlemi gibi birçok insanî duyguların işlendiği uzun havalar, Erzincan yöresinin önemli kültürel müzik pratikleri arasında yer almaktadır. Ayrıca, Türk halk müziğinin usûllü yapılarından olan kırık havalar ve oyun havaları da Erzincan müzik kültürünün önemli müzikal türleri arasında yer almaktadır. Yöre halkının yaşantısını konu edinen bu müzikal türler, kültürel müzik çeşitliliğinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır.

Erzincan yöresinde örf ve adetler; birleştirici ruh, toplumsal bağ oluşumu ve aidiyet kültürünün nesilden nesile aktarılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Kırsal bölgede daha çok karşılaştığımız toplu eğlence ritüelleri Erzincan yöresinin önemli müzik performansları arasında yer almaktadır. Erzincan’ın kırsal bölgelerinde kış ayları zor yaşam koşullarına sahne olmaktadır. Bu bölgede yaşayan halkın bir arada olma kültürünün en iyi örneklerinden biri olan sıra odaları eğlenceleri yörenin önemli kültürel öğelerindendir. Erkek ve kadınlar ayrı odalarda eğlenirler. Bu eğlencelerde çalıp söyleme kültürü önemli boyutlara ulaşmıştır. Sıra odası eğlencelerinin bir benzeri, sınır komşusu olan Bayburt müzik kültüründe de bulunmaktadır. Bu durum, Erzincan ve Bayburt müzik kültürünün birbirinden etkilendiğine işaret etmektedir. Sıra odaları eğlenceleri, Erzincan yöresi Türk halk müziği repertuvarının günümüze ulaşmasında önemli bir rol üstlenmiştir. Sıra odalarında söylenen ezgiler keman, ud, klarnet, cümbüş gibi ince sazlar ile icra edilmektedir.

Erzincan yöresi halk oyunları; Erzurum, Sivas, Gümüşhane, Malatya, Giresun, Bingöl, Bayburt ve Tunceli illerinde oynan halk oyunları ile benzerlikler göstermektedir. Erzurum başta olmak üzere; Sivas, Gümüşhane ve Bayburt’ta oynanan bar oyununun bir benzeri Erzincan yöresinde de oynanmaktadır. Ayrıca, Anadolu coğrafyasının hemen hemen her yöresinde bulunan halay oyunu Erzincan yöresinin önemli folklor ürünleri arasındadır. Erzincan yöresi halk oyunlarının icrasında; şehir merkezlerinde klarnet ve davul, kırsala doğru gidildikçe de davul ve zurna sazları kullanılmaktadır.

24 Erzincan yöresine ait TRT repertuvarına kayıtlı 206 türkü, 32 uzun hava ve 24 oyun havası bulunmaktadır. Ayrıca, TRT halk müziği dairesi arşivinde 373 repertuvar numarası ile kayıtlı ‘Oğul bugün yar içerden kes bağrımı’ adlı uzun havanın yöre olarak Erzincan-Diyarbakır ortak arşivde bulunmaktadır. Bu durum; Erzincan ilinin, bir dönem Diyarbakır iline bağlı olması sonucunda oluşan iç içe kültürünün bir yansıması olarak değerlendirilebilir.