2. ÜNSÜZLER
2.1. Fonemik Değeri Olmayan Ünsüzler
Kofçaz ağzındaki fonemik değeri olmayan ünsüzler aşağıda sıralanmıştır. Bu ünsüzler fonemik değere sahip olmamaları sebebiyle de bulundukları kelimelerde yeni anlamlar ortaya çıkarmamaktadırlar.
2.1.1. [c ] ünsüzü
[ z diş eti – ön damak arasındaki dar bölgede boğumlanan /c/ ~ /j/ arası bir ünsüzdür.18
18
Bu ses Kofçaz ağzında sıklıkla karşımıza çıkmakta olup Kofçaz ağzı için karakteristiktir. Hem Pomak ağzında hem de Yerli ve Göçmen ağızlarında tespit edilmiştir.
PA: ḳa bo u aḳ (6/11) “ka bo a ak”, d ēm (6/37) “di ğim”, g (6/38) “g ç”, umh uri t (6/45) “ umhuri t”, āhilliyi (6/74) “cahilliği”, āmiden (6/111) “camiden”, ōrafyanın (6/122) “coğrafyanın”, ço uḳlar (7/28) “ço uk ar”, hi (8/21) “hiç”, ḳa (8/68) “kaç”, o u aḳm ş (9/34) “o a akm ş”.
YA: hi (10/107) “hiç”, i i (10/186) “içi ”, (10/231) “ ç”, ço uḳlar (10/268) “ço uk ar”, ço uḳlar (31/33) “ço uk ar”, giy en (38/33) “giyeceksin”, ėm (39/142) “ m”, götürü k (47/67) “göt r k”, m r a (53/62) “m r a ”, ā (54/40) “ağa ”.
GA: gü (18/59) “g ç”, g (18/88) “g ”, ço uḳlar (18/108) “ço uk ar”, apam am (43/61) “ apama a ağ m”, g di (43/112) “g di”, aḳ (56/46) “ ak”, hi (56/111) “hiç”, ço uḳ (60/66) “ço uk”.
2.1.2. [Ç] ünsüzü
[Ç] ünsüzü /c/ ~ /ç/ arası bir ünsüzdür. Yarı ötümlü /c/ ile başlayıp /ç/ ile tamamlanan ortak boğumlanmalı bir ünsüzdür.19
Bu ses KA’da çok fazla karşımıza çıkmamaktadır, örnekleri oldukça azdır. Özellikle Pomak ağzında hiç rastlamadığımız bu ses KA için birkaç örnekle sınırlı olup, karakteristik değildir.
Ç (3/60) “ ç”, aşÇ (3/49) “aşç ”, a atÇa (4/147) “a ata ak ”, çoÇuḳ (57/35) “ço uk”.
19
2.1.3. [d ] ünsüzü
Yarı belirsiz, düşmek üzere olan /d/ ünsüzüdür.
KA’da bu sese çok sık rastlanmamakla birlikte Pomak, Türkmen ve Göçmen ağızlarında örnekleri görülmektedir. Ancak bu ses KA için karakteristik değildir.
efend im (7/21) “ f dim”, şi d i (7/29) “şimdi”, ond an (9/10) “o da ”, azd m m (10/207) “azd m ”, kėnd im (11/163) “k dim”, geld iler (18/84) “g di r”, bėnd en (27/19) “b d ”, birbirind en (44/78) “birbirinden”, ḳolord u (47/44) “kolordu”.
2.1.4. [F] ünsüzü
[F] ünsüzü /f/ ~ /v/ arası bir ünsüzdür. Yarı ötümlü bir /f/ ünsüzüdür. Bu ünsüz diğer Anadolu ağızlarında da görülür. 20
Kofçaz ağzında bu sesin örnekleri çok az olup, sadece aşağıya aldığımız kelimelerde görülmektedir. Bu örnekler, Göçmen ağzında bulunurken sadece biri Türkmen ağzında yer alır. Bu yüzden bu ses KA için karakteristik değildir.
taraF da (18/78) “taraf da ”, mā F (23/19) “ma f”, oF (38/120) “of”, za F (60/37) “za f”.
2.1.5. [g ] ünsüzü
Tonlu, süreksiz, ön damak ünsüzü olan bu ünsüz yarı belirsiz, düşmek üzere olan /g/ ünsüzüdür. KA için karakteristik değildir, şu örnekte rastlanmıştır:
g (2/12) “g ”.
20
2.1.6. [ ] ünsüzü
[ ] ünsüzü, tonlu, süreksiz, ön damak ünsüzüdür. Sadece kalın ünlülerle hece kurulduğu durumlarda karşımıza çıkmaktadır. /g/ ünsüzü ile aynı özelliklere sahiptir.21 KA’daki örnekleri sınırlıdır ve karakteristik değildir.
avuruŋ (10/295) “gavurun”, avurlar (10/302) “gavur ar”, avur (11/87) “gavur”, dėr ah (47/89) “d rgah ”, bėzir ah (52/57) “bezirgan”.
2.1.7. [ġ] ünsüzü
[ġ] z , to u, r k iz, arka damak z d r.22
KA’da baz k im rd k im baş da gör bir zd r. Kelime baş da gör /ġ/ z /ḳ/ > /ġ/ d ğişimi o u u orta a ç km şt r. Bu durum d z i bir ir gö t rm mektedir.
ġaynanam (1/13) “kaynanam”, ġo a ā z (3/45) “ko a ar z”, ġo uşturdu (3/79) “ko uşturdu ”, ġalmamış (10/36) “kalmamış” ġardaş ā (10/114) “kard ş r”, ġorsun (22/66) “ko ar ”, ġ z (25/11) “k z”, ġan (25/27) “ka ”, ġuycan (26/18) “ko a ak ”, ġazan (54/32) “kazan”.
KA’da /ġ/ i i k im baş da bu u ma a ra orta h d v o h d bu u duğu da göz m miştir.
bu ġur (2/61) “bu gur”, aġa (3/80) “ağa ”, bu ġar (20/18) “bu gar”, a ġaç (54/42) “ a gaç”, hanġı (61/104) “hangi”.
21 krş. Hünerli 2006: 79; Boz 2006: 35; Gülsevin 2002: 18; Karaşinik 2011:
58.
2.1.8. [ġ ] ünsüzü
[ġ ] z , to u, r k iz, d şm k z r o a arka damak z d r. Şu ör kt ra t a m şt r
zama ġ ı (39/83) “zamanki”. 2.1.9. [ğ ] ünsüzü
To u, z , r k i, arka damak z o a /ğ/ i i d şm k z r o a ha idir. Bu z k im baş da bu u mad ğ içi k im orta v o u a ait ör k r r d r.
ōğ lu (2/33) “oğlu”, bağ (2/ 3) “bağ ”, ōğ a (4/26) “oğ a ”, sāğ ḳ d ḳ ( /2 ) “ ağ k d k”, çar ğ (11/113) “çar ğ ”, a k r iğ imd (18/52) “a k r iğimd ”.
2.1.10. [ḥ] ünsüzü
Tonlu, sızıcı, sürekli, gırtlak ünsüzüdür.23
Daha ziyade Arapça kelimelerle bazı Türkçe kelimelerde görülür. KA’daki örnekleri birkaç kaynak kişiyle sınırlıdır.
yoḥTu (2/87) “ oktu”, ḥayvanlan (10/8) “hayvanla”, ḥasan (10/71) “ha a ”, ḥalḳ (10/82) “ha k ”, ḥa ġ (10/104) “ha gi”, saḥap (10/126) “ ahip”, ḥaḳ (10/275) “hak”, ḥalife (10/225) “ha if ”, ḥalḳı (10/322) “halkı”, ḥaberi (10/357) “haberi”.
2.1.11.[h ] ünsüzü
[h ] ünsüzü, düşmek üzere olan /h/ ünsüzüdür.
Rumeli ağızlarında özellikle kelime başında /h/ ünsüzünün düştüğü görülmektedir. /h/ ünsüzünün kullanılmayışı Rumeli ağızlarının karakteristik bir
özelliğidir. Bir Rumeli ağzı olan Kofçaz ağzında da /h/ ünsüzü düşme eğilimindedir. Ancak bazı örneklerde de tamamen yok olmayıp, düşmek üzere olan bir /h / sesi meydana getirmiştir. Bu duruma kelime başında, ortasında ve sonunda rastlamak mümkündür. Hem Pomak ağzında hem de Yerli ve Göçmen ağızlarında görmekteyiz. YA: a āh (1/36) “a ah”, h amam (3/29) “hamam ”, h p i i (3/49) “h p i i”, h arma (4/14) “harma ”, bah ş ş (4/34) “bahşiş”, bah ç ri (4/242) “bahç ri ”, allah ın (10/103) “allahın”, abah (10/118) “ abah”.
PA: dah a (5/11) “daha”, h a man (5/12) “harma ”, h a a (5/23) “ha a ”, h m (6/28) “h m”, umh uri t (6/45) “ umhuri t”, h a ḳtan (6/74) “ha kta ”, a ah (6/182)”a ah”, ş h r (7/45) “ş hr ”, dah a (8/68) “daha”, h rha gi bir (9/55) “h rha gi bir”.
GA: h atta (18/55) “hatta”, niḱāh (18/83) “ ikah”, bah ttim (23/40) “bah ttim”, h d rėllėzlerde (27/40) “h d r z rd ” mah ar b ik rd (28/59) “muhar b ik rd ”, tarih rd (43/48) “tarih rd ”, ḳarah dıra (56/7) “karahıdıra”, mah ḳum (58/16), dah a (59/26) “daha”.
2.1.12. [ḵ] ünsüzü
[ḵ] ünsüzü, tonsuz, süreksiz, orta damak ünsüzüdür. [ḵ] ünsüzü genellikle ön damak ünsüzü olan /k/ nin orta damağa kaymasıyla ortaya çıkmıştır. [ḵ] ünsüzü orta damakta boğumlanması sebebiyle yanındaki ince ünlüleri kalınlaştırmıştır. Ancak bazen yanındaki ince ünlüyü kalınlaştırmayıp, ince ünlüyle beraber hece kurduğu durumlar da vardır.
Kofçaz ağzında örneklerine az rastlanmıştır bu sebeple [ḵ i ör içi karakt ri tik d ği dir.
varḵán (2/10) “varken”, ḵó d (2/20) “kö d ”, ḵüççügün (2/25)
“küçüğün”, ḵȫyden (4/210) “kö d ”, ḵó (11/135) “kö ”, ḵóyümüz (15/21) “köyümüz”.
2.1.13. [ḱ z
[ḱ z , to uz, r k iz, ö damak z d r. Sad ka r h kurduğu durum arda karş m za ç kmaktad r. /k/ z a özelliklere sahiptir.24
Bu z g ik aba k im rd karş m za ç kmak a bir ikt Kofçaz ağz da i k h d , orta v o h d bu u maktad r v bö g ağ z ar içi karakt ri tik d ği dir.
beḱar (5/51) “bekar”, ḱāyası (6/77) “kahyası”, erḱa d r (10/44) “ rka d r”, yaşındayḱá (11/8) “ aş da k ”, imḱan (13/107) “imka ”, niḱah (15/42) “ ikah”,
tariḱat (39/86) “tarikat”, ḱar (41/19) “h kar”, dükḱannarı (60/26) “dükkanları”.
2.1.14. [ḳ] ünsüzü
[ḳ z , to uz, arka damak z d r. G ik ka r h oluşturmaktad r.25 Bö g ağ z ar da k k a karş m za ç ka bu k im baş da,
orta da v o u da bu u maktad r.
ḳardaşıma (1/10) “kardeşime”, acıḳlı (3/9) “acıklı”, oraḳ (4/8) “orak”, yoḳ
(10/30) “ ok”, yoḳtu (14/10) “yoktu”, doḳuz (24/7) “dokuz”, apt ḳ (36/14) “ apt k”, ḳayri (38/7) “gayrı”, baḳıyom (42/8) “bakıyorum”, çıḳıyolar (50/7) “çıkıyorlar”, politiḳası (60/19) “politikası”.
24 krş. Hünerli 2006: 79; Boz 2006: 36; Gülsevin 2002: 19; Karaşinik 2011: 58. 25
2.1.15. [K z
[K] ünsüzü /k/ ~ /g/ arası bir ünsüzdür. Yarı ötümlü, patlamasını kaybetmiş, ön damakta boğumlanan bir ünsüzdür, k > g ötümlüleşmesinin sonucu tamamlanan, ortak boğumlanmalı bir ünsüzdür.26
KA’ da çok sık karşılaşmadığımız bu ses bölge ağızları için karakteristik değildir.
t k t K (10/62) “t k t k”, denK (38/226) “denk”, K r ş (2/20) “g r ş”,
2.1.16. [Ķ] ünsüzü
[Ķ] ünsüzü /k/ ~ /g/ arası bir ünsüzdür. Yarı ötümlü, patlamasını kaybetmiş, arka damakta boğumlanan bir ünsüzdür, k>g ötümlüleşmesinin sonucu tamamlanan, ortak boğumlanmalı bir ünsüzdür.
Ķ a (2/12) “k a”, başĶa (6/61) “başka”
2.1.17. [ĺ] ünsüzü
[ĺ z , ak , diş ti, ö damak z d r. Ka r h kurma a rağm ö damak ğ korumaktad r.27 KA’da bu z g ik
a t k im rd karş m za ç kmaktad r.
ĺaz m (6/43) (<Ar.) “ az m”, mi aĺ (7/51) (<Ar.) “mi a ”, inḳiĺap (9/36) (<Ar.) “i k ap”, h ĺáḳ (10/162) (<Ar.) “h ak”, k maĺ (10/304) (<Ar.) “k ma ”, ĺamba (43/119) (<Rum.) “ amba”, ĺam (61/60) (<Ar.) “ am”, fiĺan (30/23) (<Ar.) “filan”.
26 krş. Gülsevin 2002: 19; Boz 2006: 36. 27
2.1.18. [ z
Ak , ö damak z o a / / i i d şm k z r o a ha idir. T rkç k im rd , k im baş da / / z bu u mamaktad r. Bu z k im baş da bu u mad ğ içi k im orta v o u a ait ör k r r d r v bö g ağ z ar içi karakt ri tik d ği dir.
g dim (2/25) “g dim”, deyi (4/223) “d ği ”, b ki (6/80) “b ki”, g ş (13/92) “g ş ”, va a (29/12) “va a”, davullar an (42/72) “davullarla”, d miş r (45/75) “d miş r”, ḳurt ar (45/117) “kurt ar”.
2.1.19. [n ] ünsüzü
Burun akıcısı, sürekli, diş-diş eti ünsüzü olan /n/ sesinin düşmek üzere olan halidir. KA’da kelime başında karşımıza çıkmayan bu ses kelime ortasında ve sonunda bulunabilir. KA için karakteristik değildir.
a am (2/12) “a am ”, ablada (4/187) “ab ada ”, zāt (5/72) “zat ”, harma (7/58) “harma ”, gü (10/49) “g ”, içi (10/222) “içi ”, onnarı (18/40) “o ar ”, i a (38/190) “i a ”, alma (41/71) “a ma ”, dereni (51/8) “d r i ”, ta r ( 2/1 0) “ta r ”.
2.1.20. [ŋ] ünsüzü
/ŋ/ ünsüzü, burun akıcısı, sürekli, orta ve arka damak ünsüzüdür. Köklerde ve eklerde de görülebilen bu ses Rumeli ağızlarında karşılaşmadığımız bir ses olmasına rağmen bir Rumeli ağzı olan Kofçaz ağzında karşımıza çıkmaktadır. Bu bölgede çok karşılaşılmayan bu ses daha çok Anadolu ağızlarında görülmektedir.28
KA için karakteristik olmayan /ŋ/ sesi, bazı kelimelerin kök ve gövdelerinde, ilgi hâli ekinde, 2. teklik kişi iyelik ve şahıs eklerinde görülmektedir.
28 krş. Gülsevin 2002: 18; Boz 2006: 37; Günşen 2000: 54; Korkmaz 1994: 71; Akça 2012: 88-89;
Bu /ŋ/ seslerinin bazıları Eski Türkçe’deki gibi kullanımlarına devam etmektedir. Bölge ağzında çok sık karşılaşılmayan bu ses özellikle Alevi- Bektaşi kültürünün yaygın olduğu Türkmen köylerinde, sıklıkla hemen hemen her kaynak kişide bir kaç kelimede karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte Pomak ve Göçmen ağızlarında da örnekleri görülmektedir.
Bir Rumeli ağzı olan KA’da bu sesin görülmesinin Alevi- Bektaşi kültürünün yoğun olduğu Türkmen nüfusundan kaynaklandığını düşünmekteyiz.
göz km iŋ (3/24) “gözükmesin”, geliŋ (3/28) “gelin”, insanıŋ (3/52) “insanın”, aḳsıŋ (4/138) “aksın”, olsuŋ (5/24) “olsun”, seniŋ (7/52) “senin”,
köyümüzüŋ (10/9) “köyümüzün”, āştaŋ (10/158) “ağaçtan”, onnaŋ (10/237) “onların”, oluŋ (10/286) “olun”, ŋgüyü (10/355) “süngüyü”, oŋa (11/12) “ona”, soŋ (11/30) “son”, öŋ (11/92) “ön”, gö tēm iŋ (17/68) “göstermesin”, aŋġısı (38/192) “hangisi”, arḳadaşıŋ (41/50) “arkadaşın”, eŋge (44/49) “yenge”, kör müydüŋ (45/30) “kör müydün”, bunuŋ (49/34) “bunun”, ḳoŋşu ( /16) “komşu”.
2.1.21. [P] ünsüzü
[P] ünsüzü /p/ ~ /b/ arası bir ünsüzdür. Yarı ötümlü bir /p/ ünsüzüdür. KA’ da çok karşılaşmadığımız bu ses kelime başında, içinde ve sonunda görülmüştür. Bölge ağızları için karakteristik değildir. Bu ünsüz diğer Anadolu ağızlarında da görülür.29
ḳıreP (2/14) “krep”, el ö T r r (2/17) “ öpt r r”, fa rikȧ a (2/56) “fabrika a”, hėP (17/111) “hep”, b raḳ (38/80) “b rak p”, işirirdik (37/45) “pişirirdik”.
29
2.1.22. [r ] ünsüzü
/r / ünsüzü, düşmek üzere olan r ünsüzüdür. Ünsüz düşmesinden önceki bir merhaleyi gösteren yarı boğumlanmalı, zayıf telaffuz edilen ünsüzdür.
Anadolu ağızlarında sıklıkla karşımıza çıkmaktadır.30
KA için karakteristik olmayan bu ses kelime sonunda ve daha çok da kelime içinde görülmektedir.
ç ḳār k (2/20) “ç kark ”, serir dilē (3/39) “ r r rdi”, ço uḳ ār (4/76) “ço uk ar”, ā or du (6/28) “ ağ ordu”, tür besi (10/13) “türbesi”, kenar ında (14/25) “kenarında”, hėr k r (1 /26) “h rk r”, u aşt r ma (23/30) “u aşt rma”, o a ar ( 6/60) “o a ar”.
2.1.23. [r ] ünsüzü
Titrekliği uzatılan /r/ ünsüzüdür.31
KA’da daha çok kelime içinde ve kelime sonunda karşımıza çıkan bu ses KA için karakteristik değildir. Bölgenin tüm köylerinde zaman zaman karşımıza çıkmakla birlikte bu ses özellikle Pomak ağzında daha fazla görülmektedir. Pomak ağzında bu sesin sıklıkla görülmesi Slav dillerinin etkisi olarak düşünülmektedir.
aber (2/32) “hab r”, ç ḳ or um (6/ ) “ç k orum”, ayr ılıḳ (7/12) “a r k”, delir miş (8/62) “d irmiş”, bur ȧ a (11/144) “bur a a”, bur ayı (13/8) “burayı”, s r dan (17/133) “ ğ rda ”, ar t ḳ (18/66) “art k”, tar ar m S (41/44) “tar a ar m z”, kö r i (58/29) “kö ri”.
2.1.24. [S] ünsüzü
[S] ünsüzü, yarı tonlu, /s/ ~ /z/ arası, sızıcı, sürekli bir diş–diş eti ünsüzüdür. Kofçaz ağzında gördüğümüz bu ünsüz, Anadolu ağızlarında da görülür.32
Kelime
30 krş. Boz 2006: 38; Günşen 2000: 53; Korkmaz 1994: 70; Akça: 2012: 91. 31 krş. Kalay 1998: 40; Hünerli 2006: 80.
32
başında, içinde ve sonunda görülebilen bu ses bölge ağızları için karakteristik bir ses değildir.
güSel (2/14) “güzel”, biç riS (4/9) “biç riz”, memnunuS (5/67)
“memnunuz”, gaStesi (9/33) “gaz t i”, omuSça (10/59) “omuz a”, Sama (12/8) “zama ”, Sāten (25/32) “zat ”, baS (38/20) “baz ”, ōraş oS (56/37) “uğraş oruz”.
2.1.25. [Ş] ünsüzü
[Ş] ünsüzü, yarı tonlu, /ş/ ~ /j/ arası, sızıcı, sürekli bir diş eti ön damak ünsüzüdür.33
İncelenen metinlerde sadece iki örneği tespit edilebilmiştir. b Ş (1/31) “b ş”, ġaraŞ (56/48) “garaj”.
2.1.26. [T] ünsüzü
[T] ünsüzü, yarı tonlu, /t/ ~ /d/ arası, süreksiz bir diş – diş eti ünsüzüdür. Anadolu ağızlarında da örneklerine rastlanmaktadır.34
Kofçaz ağzında tespit ettiğimiz örneklerde bu ses, kelime başında, içinde ve sonunda bulunabilmektedir. Bölge ağızları için karakteristik değildir.
doḳTora (1/17) “doktora”, Tiploma (2/8) “diploma”, ç Tik (3/77) “ç tik”,
giT (10/348) “git”, T (38/27) “ t ”, Tostlar (41/139) “dostlar”, aTa d ḳ (56/47) “ata d k”, Tanışdıḳ (61/111) “ta şt k”.
33 krş. Akça 2012: 93. 34
2.1.27. [v ] ünsüzü
/v / z , to u, z , r k i, çift dudak z d r.35 Kofçaz ağz nda [v ] z daha çok “ v” k im i d ra t a m şt r. Daha çok k im içi d v sonunda ra t ad ğ m z bu ör k bö g ağ z ar içi karakt ri tik d ği dir.
ev ine (2/91) “evine”, v nde (10/238) “ vi d ”, ev (18/87) “ v”, öv
(22/29) “ vi ”, av uluyu (38/22) “av u u”, av ur (38/36) “gavur”, v ü (38/202) “evini”.
2.1.28. [ z
Düşmek üzere olan /y/ ünsüzüdür. Anadolu ağızlarında da örneklerine rastladığımız bu ses, ünsüz düşmesinden önceki bir merhaleyi gösteren yarı boğumlanmalı, zayıf telaffuz edilen bir ünsüzdür. 36
Kofçaz ağzı için karakteristik olmayan bu ses kelime başında, içinde ve sonunda görülmektedir.
a adabi i o (2/36) “a atabi i or”, burá (5/50) “bura a”, geli odu (6/77) “geliyordu”, S (9/9) “ z”, r amda (13/96) “r amda”, mu ā ip ik (41/110) “mu ahip ik”, şiḱā tçi (43/65) “şika tçi”.
3. FONOLOJİK SÜREÇLER