Dar ünlülerin Genişlemesi

Söz içindeki dar sıradan ı, i, u, ü ünlülerinin çeşitli nedenlerle boğumlanma özellikleri bakımından geniş sıradan a, e, o, ö ünlülerine dönüşmesi olayıdır (Karaağaç 2013: 833).

KA’da dar ünlülerin genişletilmesi hadisesi pek fazla görülmemektedir. Geniş ünlüler sıklıkla daralırken dar ünlülerin genişletilmesi KA’da çok sık karşılaşılmayan bir ses olayıdır. Buna rağmen kaynak kişilerin telaffuz tercihleri sebebiyle bazı kelimelerde dar ünlülerin genişlemesi ses olayı tespit edilmiştir.

3.3.1.6.1. /ı/ > /a/, /ā/ değişmesi

Bu değişme ile ilgili Yerli ağzından ve Pomak ağzından olmak üzere sadece üç örnek tespit edilebilmiştir.

YA: yıḳāyoz (3/57) “yıkıyoruz”, yapmayom (1 / ) “ apm orum”. PA: a ȧ ḳda (8/ 9) “ a akta”.

3.3.1.6.2. /ı/ > [ȧ] değişmesi

Örnekleri fazla olmayan bir değişmedir. Göçmen ağzında bu değişmeye ait örnek tespit edilememiştir.

YA: bal ȧa (4/1 4) “ba ğa”, sȧhhat (38/110) “ hhat”, topra ȧn (60/16) “toprağın”.

PA: pȧrasalı (5/40) “pırasalı”, a ȧ o (5/97) “a or”, a ȧ ḳda (8/59) “ a akta”.

3.3.1.6.3. /i/ > /e/ değişmesi

Bu değişim bölgedeki bütün ağızlarda seyrek de olsa karşımıza çıkmıştır. YA: deye (4/86) “di ”, d (10/39 ) “di ”.

PA: gedinceye (7/63) “gidinceye”, d (8/93) “di ”, deyen (19/12) “diyen”.

GA: d (43/ ) “di ”, deyeni (44/18) “diyeni”, deyeyim (44/28) “diyeyim”.

3.3.1.6.4. /i/ > [ė d ğişm i

Bu değişime ait örneklere bölge ağızlarının hepsinde az da olsa rastlanmıştır.

GA: ėyiydi (18/62) “iyiydi”, bė (18/79) “bir”.

YA: dė om (38/123) “di orum”, dė o ā (38/185) “di or ar”. PA: ė tambu a (6/68) “i ta bu a”, dėr k ( /36) “dir k”.

3.3.1.6.5. /u/ > /o/, [ō ], [ȯ] değişmesi

Bu ses değişimine ait örnekler oldukça sınırlı sayıda karşımıza çıkmıştır. PA: yoḳar (7/27) “ ukar ”, doada (19/12 ) “duada”, ȯ a (6/48) “ u a ”, istanbola ( /46) “i ta bu a”.

YA: ȯḳar (3/101) “ ukar ”, ōraşıyom (11/14) “uğraşıyorum”, boġda (1 / 2) “buğda ”, o a d ḳ (41/34) “u a d k”.

GA: ōraşıyolar (22/75) “uğraşıyorlar”, ōraş r (2 /19) “uğraş r ”. 3.3.1.6.6. /ü/ > /ö/, [ö ] değişmesi

Bu değişim bölge ağzında sınırlı sayıda karşımıza çıkmıştır. Bölge ağzı için karakteristik değildir.

YA: yöriyebiliy o39 (2/35) “ r bi i or”, göz (4/151) “g z ”,

böyükmüş40

(10/58) “büyükmüş”, h ökm (53/194) “h km ”, gö zel (13/75) “g z ”.

PA: gö r ş r (7/58) “g r ş r”, gö nah (6/163) “g ah”. GA: göz (26/31) “g z ”, bö k (28/ 0) “b k”.

3.3.2. Ünsüz Değişmeleri

(İng. Consonant Mutation; Alm. Lautverschiebung) 3.3.2.1. Tonlulaşma

(İng. Sonorisation, Voicing; Alm. Sonorisierung)

Ötümsüz (tonsuz) ünsüzlerin ses yolunu genişleterek çıkarılan eşleri olan ötümlü (tonlu) ünsüzlere dönüşmeleri, ötümlüleşme (tonlulaşma) olarak bilinir (Karaağaç 2013: 626-627).

KA’daki ünsüz değişmeleri şunlardır: 3.3.2.1.1. /ç/ > /c/ değişmesi

/ç/ ünsüzünün tonlu şekli olan /c/ ünsüzüne dönüşmesinde genellikle karşımıza çıkan olay, iki ünlü arasındaki tonsuz ünsüzün yerini tonlu şekline bırakması biçimindedir. Fakat bu olay sadece iki ünlü arasında kalan tonsuz ünsüz için geçerli değildir. Son ses durumundaki tonsuz ünsüzler kendisinden sonra bir ünlü olmamasına rağmen tonlu biçimleriyle de karşımıza çıkmaktadır.

Bu değişimi ilk hecede görmekle birlikte, özellikle “hiç” kelimesinde karşımıza çıkmaktadır. Bölge ağızlarının tamamında bu değişme tespit edilmiştir.

39

krş. Gülsevin 2002: 32; Hünerli 2006: 69; Karaşinik 2011: 53.

40

bkz. Uşak İli Ağızları adlı eserinde “böyük” kelimesi için: “ Kelime, Eski Türkçedeki bedü- fiilinden gelmektedir. Baştaki “b-“ sesi dolayısı ile, ilk hecedeki “e” ünlüsü “dudaklılaşır/yuvarlaklaşır”. “e” sesinin dudaklılaşmış hâli ise “ö” ünlüsüdür. o halde bedü- fiili, öncelikle böyü- hâline gelmiş olmalıdır (bedü- > böyü-). Sonra “y”nin etkisi ile daralmıştır. Bu yüzden metinlerde tespit ettiğimiz böyü- şeklini, daha eski fonetik şekli koruma olarak değerlendirdik.” şeklinde açıklama yapmıştır (Gülsevin 2002: 32).

PA: üc (5/16) “üç”, ḳa (8/64) “kaç”, ilacı (19/14) “ilacı”.

YA: aş (10/310) “aşç ”, genc (11/ 1) “g ç”, ā (11/114) “ağa ”, ic (32/11) “hiç”, ḳa aḳ (38/2 ) “kaça ak”.

GA: ic (21/7) “hiç”, (2 /40) “ ç”, ic (21/7) “hiç”, inanc (22/54) “inanç”.

3.3.2.1.2. /f/ > /v/, /F/ değişmesi

KA’da bazı kelimelerin sonundaki /f/ ünsüzleri tonlulaşarak /v/ veya /F/ ünsüzüne dönüşmüştür. Bununla birlikte sadece kelime sonundaki ünsüzler değil, iç seste yani kelime ortasında bulunan /f/ ünsüzlerinin de tonlulaşıp /v/ veya /F/ olduğu gözlemlenmiştir. Bölge ağızlarının hepsinde karşımıza çıkmakla birlikte, sınırlı sayıdadır.

GA: taraF da (18/ 8) “taraf da ”, mā F (23/19) “ma f”, çivt (18/ 9) “çift”.

YA: oF (38/120) “of”, za F (60/3 ) “za f”, sovra (1 /103) “ ofra”, ovra (4 /1 1) “ ofra ”, ḳoşavlıḳ (42/6 ) “hoşaf k”.

PA: mā v (6/36) “ma f”, ḳoparativ ( /84) “koop ratif”. 3.3.2.1.3. /h/ > /y/ değişmesi

KA’da görülen bu ses değişikliğinin örnekleri çok fazla değildir. Belli bazı kelimelerde karşımıza çıkan bu değişimde, kelime ortasında bulunan tonsuz /h/ ünsüzü, tonlulaşarak tonlu /y/ ünsüzüne dönüşmüştür. Bu örneklerin sayısı çok fazla değildir.

YA: şeyit (49/89) “şehit”, Çā i ( 3/196) “ ahi ”. PA: cāyil (8/9) “cahil”, ā i dik (8/6 ) “ ahi dik”. GA: ā i įn (24/12) “ ahi iği ”, sayip ( 9/28) “ ahip”.

3.3.2.1.4. /k/ > /g/ değişmesi

KA’da bazı kelimelerin sonundaki /k/ ünsüzleri tonlulaşarak /g/ ünsüzüne dönüşmüştür. Bu değişimde bazı kelimelerde iki ünlü arasında kalması sebebiyle tonlulaşma meydana gelirken son ses ve ilk ses durumunda olan /k/ ünsüzünde de tonlulaşmanın olduğu görülmüştür.

KA’da örnekleri oldukça azdır. Tespit edilen örnekler Yerli ağzına ait olup Göçmen ve Pomak ağzından bu değişime ait örnek tespit edilememiştir.

YA: dengim (4/ 0) “d gim”, gişi i (4/226) “kişi i ”, rengine (10/158) “r gi ”, esgidendi (60/66) “eskidendi”.

3.3.2.1.5. /ḳ/ > /ġ/ değişmesi

Kelime başında bulunan tonsuz, süreksiz arka damak /ḳ/ları, tonlulaşarak tonlu, süreksiz arka damak /ġ/sına dönüşmüşlerdir.

KA’da görülen bu ses değişiminin örnekleri Yerli ağzında ve Göçmen ağzında oldukça fazladır. Ancak Pomak ağzından bu değişime ait sadece bir örnek tespit edilebilmiştir.

YA: ġalmamış (10/36) “kalmamış”, ġo a ā z (3/4 ) “ko a ar z”, ġadar (11/61) “kadar”, ġuymuyom (13/1 ) “ko mu orum”, ġā da (38/2 ) “kar da”, ġuruş (49/38) “kuruş”.

PA: ġomşuluḳ (19/ 4) “komşu uk”.

GA: ġadar (21/7) “kadar”, ġāḳā (21/23) “ka kar ”, ġa mad (22/17) “ka mad ”, ġaldım (26/10) “kaldım”, başġa (43/163) “başka”, ġardaş (44/135) “kard ş”.

3.3.2.1.6. /k/ > /v/ değişmesi

KA’da tonsuz, süreksiz arka damak /ḳ/ ünsüzünün, tonlulaşarak tonlu, /v/ ünsüzüne dönüşmesi biçiminde görülen bu değişmeye ait örnekler bölge ağızlarında sadece “akşam” kelimesinde karşımıza çıkmıştır. Yerli ağzında ve Göçmen ağzında örnekleri bulunurken Pomak ağzından bu değişime ait örnek tespit edilememiştir.

YA: avşam (10/30) “akşam”, avşam (10/234) “akşam”, avşam (42/66) “akşam”.

GA: avşamḳı (22/27) “akşamki”, avşam (2 /14) “akşam”, avşam (27/37) “akşam”.

3.3.2.1.7. /p/ > /b/ değişmesi

İki ünlü arasında kalan tonsuz /p/ ünsüzünün tonlulaşarak /b/ olmasıdır. KA’da bu ses değişimine ait örnek sayısı fazla değildir. Kelime başı, ortası ve sonunda bu ses değişimine ait örnekler tespit edilmiştir.

YA: ab aḳ (10/1 ) “ apa ak”, ab aḳlar (10/26) “ apa ak ar”, bişir im (11/133) “pişir im”, ab a (31/39) “ ap a”, b ar (39/ 0) “p ar”, gelib (34/14) “g ip”.

GA: ab aḳ (43/99) “ apa ak”, bişiriz (21/14) “pişiririz”, bidesi (22/52) “pidesi”, geçinmeyib (26/51) “geçinmeyip”.

PA: sebebi (6/112) “sebebi”, dibine (19/70) “dibine”. 3.3.2.1.8. /s/ > /z/, /S/ değişmesi

KA’da bu ses olayına ait örnek sayısı fazla değildir. Özellikle “herkes” kelimesinde tespit edilmiş örnekler bulunmaktadır. Kelime ortasında ve sonunda bu ses değişimine ait örnekler olup, bunlar bölge ağızları için karakteristik değildir.

YA: herkez (11/ 0) “h rk ”, erkezin (39/90) “herkesin”, abdez (52/169) “abd t”,

GA: erkeze (44/49) “herkese”, k ö z (18/103) “göğ ”, dozt (18/138) “do t”, serbez (18/12) “serbest”.

PA: patateS (8/30) “patat ”, nefeS (19/12) “nefes”. 3.3.2.1.9 /ş/ > /j/ değişmesi

Rum i ağ z ar da çoğu uk a karş m za ç ka bu d ğişm bö g ağ z ar da da k k a karş m za ç kmaktad r. T pit di ör k r i diği d bu d ğişimi öz ik du u a g çmiş zama ki d orta a ç kt ğ gör m şt r. Bö g ağ z ar h p i d t pit ttiğimiz bu d ğişim k im orta da v o u da yer almakta olup karakteristik bir durum sergilemez.

YA: aşam j (20/18) “ aşam ş”, etkilenmij (36/9) “etkilenmiş”, pinmij (4 /98) “bi miş”, mekkede mejte ( 3/183) “m kk d m şt ”.

GA: deyij (22/29) “deyiş”, bajta (61/82) “başta”, bej (2 /46) “b ş”, dā m j (2 / 4) “dağ m ş”, ḳa m j (2 /20) “ka m ş”.

PA: bej ( /46) “b ş”, ij (6/121) “iş”, yetmij ( /30) “ tmiş”, gö rej (7/59) “g r ş”, boj (8/6 ) “boş”, arḳadaj (8/101) “arkadaş”, gitmij (19/122) “gitmiş”.

3.3.2.1.10. /t/ > /d/ değişmesi

KA’da sıklıkla karşımıza çıkan ses değişmesidir. Kelime başı, ortası ve sonunda bu ses değişimine ait örnekler tespit edilmiştir.

YA: giTdim (1/30) “gittim”, do ad p (11/38) “do at p”, dörd (12/20) “dört”, ocaḳ ḳda (1 / 6) “o ak kta”, daḳınırlar (42/67) “takınırlar”.

GA: dörd (18/48) “dört”, daḳ m ş (21/11) “tak m ş”, annadayım (22/23) “anlatayım”.

PA: unudursaḳ (6/101) “u utur ak”, a ȧ ḳda (8/ 9) “ a akta”, a ad aḳ (19/8 ) “a at a ak”.

3.3.2.2. Tonsuzlaşma

(İng. Loss of Voicedness, Devoicing; Alm. Stimmlosigkeit)

Ötümlü (tonlu) ünsüzlerin ses yolunu darlaştırarak çıkarılan eşleri olan ötümsüz (tonsuz) ünsüzlere dönüşmeleri, ötümsüzleşme (tonsuzlaşma) olarak bilinir (Karaağaç 2013: 626).

KA’da tonlulaşmaya ait olan örnekler fazla olmasına rağmen, tonsuzlaşmaya ait örnekler sınırlıdır. Bu bakımdan KA’daki mevcut kelimelerde tonlulaşma hadisesi sıklıkla bulunurken tonsuzlaşma hadisesi daha seyrek olarak görülmektedir.

3.3.2.2.1. /b/ > /p/ değişmesi

KA’da bu ses değişimine ait tespit edebildiğimiz örnekler oldukça sınırlı sayıdadır. Göçmen ağzında bu değişime ait örnek tespit edilememiştir.

YA: peyit (4/40) “b it”, pi miş r (10/16) “bi miş r”, pinsin (11/50) “bi i ”, aptes (53/102) “abdest”.

PA: piniyosun ( / ) “bi i or u ”. 3.3.2.2.2. /c/ > /Ç/, /ç/ değişmesi

İncelenen metinlerde bu değişim seyrek olarak karşımıza çıkmaktadır. YA: ḳoÇa a (4/129) “ko a a”, ha imi ç (3 /32) “ha imiz ”, dė mi ç k (38/6 ) “d m k”.

GA: yapçaḳ (2 /41) “ apa ak”, torbaç (28/61) “torba ğ ”, iŋgilisçe (43/128) “ingilizce”.

3.3.2.2.3. /d/ > /t/, /T/ değişmesi

İki ünlü arasında kalan tonlu /d/ ünsüzünün tonsuzlaşarak /t/ olmasıdır. KA’da bu ses değişimine ait örnek sayısı fazla değildir. Özellikle “daha” kelimesinde karşımıza çıkmıştır. Kelime başı ve ortasında bu ses değişimine ait örnekler tespit edilmiştir.

YA: Tiploma (2/8) “diploma”, tç (38/11 ) “ d k i ”, tā (38/145) “daha”.

GA: Tedi (2 /28) “d di”, tā (18/8) “daha”. PA: tā ( /3 ) “daha”, tā (9/40) “daha”. 3.3.2.2.4. /g/ > /k/, /K/ değişmesi

İncelenen metinlerde bu ses değişimine ait sınırlı sayıda örnek tespit edilebilmiştir. Bu örnekler, Göçmen ve Yerli ağzına aittir. Pomak ağzından bu değişme ile ilgili örnek tespit edilememiştir.

GA: k ö z (18/103) “göğ ”.

YA: k r ş ri ( 6/ 8) “g r ş ri”, K r ş (2/20) “g r ş”, K S dim (2/89) “g z dim”.

3.3.2.2.5. /g/ > /ḳ/ değişmesi

/g/ > /ḳ/ değişimi tüm bölge ağızlarına ait incelediğimiz metinlerde “gayrı” kelimesinde tespit edilmiştir.

YA: ḳa r (10/26) “ga r ”, ḳa r (13/124) “ga r ”. GA: ḳayrıḳın (21/8) “gayrı”, ḳa r (22/1 ) “ga r ”.

PA: ḳa rí ( / 1) “ga r ”. 3.3.2.2.6. /z/ > /s/, /S/ değişmesi

Rum i ağ z ar da çoğu uk a karş m za ç ka bu d ğişm bö g ağ z ar da da k k a karş m za ç kmaktad r. T pit di ör k r i diği d bu d ğişimi öz ik g iş zama v şimdiki zama 1. çok uk şah ç kiminde orta a ç kt ğ gör m şt r. Bö g ağ z ar h p i d t pit ttiğimiz bu d ğişim kelime baş da, orta da v o u da r a makta o up karakt ri tik bir durum sergilemez.

YA: güSel (2/14) “güzel”, Sengin (2/91) “zengin”, gidiyos (3/71) “gidiyoruz”, Saten (4/204) “zaten”, ḳ (20/30) “k z”.

GA: biçeris (22/75) “biçeriz”, gideriS (26/11) “gideriz”, ḳoşar S (27/15) “koşar z”, oluyoS (26/ 8) “o u oruz”.

PA: yaparıs (5/39) “yaparız”, olmaS (8/6 ) “o maz”, yürüyemes (19/14) “yürüyemez”, dedemiS (19/25) “dedemiz”.

3.3.2.3. Süreklileşme

(İng. Sonorisation, Voicing; Alm. Sonorisierung)

Süreklileşme, süreksiz ünsüzlerin sürekli ünsüzlere dönüşmesi hadisesidir. Sürekli ünsüzler, sızıcı ve akıcı ünsüzler olmak üzere ikiye ayrıldığından süreklileşme olayı sızıcılaşma ve akıcılaşma başlıkları altında incelenecektir (Akça 2012: 110).

3.3.2.3.1. Sızıcılaşma

(İng. Spirantisation; Alm. Spirantwerden, Spirantisierung)

Patlayıcı ünsüzlerin çeşitli nedenlerle sızıcı ünsüzlere dönüşmesi olayıdır (Karaağaç 2013: 703).

3.3.2.3.1.1. /c/ > / /, /j/ değişmesi

/c/ ünsüzünün yarı sızıcılaşarak / /; tam z aşarak /j/ o ma KA’ da k k a karş m za ç ka bir d ğişm dir. Öz ik omak ağz da / / > / / d ğişimi o dukça a g d r.

YA: vijdānı (1/16) “vicdanı”, ḳalmayjaḳ (49/ 4) “ka ma a ak”, m jbūr ( 3/43) “m bur ”, ço uḳlar (10/268) “ço uk ar”, ėm (39/142) “ m”.

GA: hojalardan (61/21) “ho a arda ”, g (18/88) “g ”, ço ūm (21/9) “çocuğum”, ço uḳla (23/3 ) “ço uk a”.

PA: ḳa bo u aḳ (6/11) “ka bo a ak”, d ēm (6/3 ) “di ğim”, umh uri t (6/4 ) “ umhuri t”, ço uḳlar ( /28) “ço uk ar”, o u aḳm ş (9/34) “o a akm ş”.

3.3.2.3.1.2. /ç/ > /j/ değişmesi

Bu ses değişimine ait metinlerde bir örnek tespit edilmiştir. Genellikle bölge ağızlarında “üç” kelimesi /ç/ > /j/ ses değişimine uğrayarak “üj” şeklini almıştır.

YA: üj (53/21) “üç”. PA: üj (5/16) “üç”. GA: üj (28/37) “üç”.

3.3.2.3.1.3. /ç/ > /ş/ değişmesi

Hece ve kelime sonundaki /ç/’lerin sızıcılaşarak /ş/ olması KA’da en yaygın görülen ünsüz değişmelerinden biridir.

YA: g şti (2/ 8) “g çti”, oruş (4/121) “oruç”, g ş r (34/24) “g ç r”,

PA: aş ar m (6/22) “ aç ar m”, ḳaşta (6/42) “kaçta”, ş ( /2 ) “ ç”, g ş r ( /23) “g ç r”.

GA: biştik (26/29) “biçtik”, hiş (26/30) “hiç”, g şti (18/31) “g çti”, aşt r aḳ ( 9/19) “açt r ak”.

3.3.2.3.2. Akıcılaşma

(İng. Liquidation; Alm. Sonorisation)

Patlamalı ve sürtünmeli seslerin, sürtünmesiz veya akıcı seslere dönüşmesi, akıcılaşma olarak bilinir (Karaağaç 2013: 668).

3.3.2.3.2.1. /ğ/ > /y/ değişmesi

/ğ/ > /y/ değişimi tonlu, ön damak ünsüzünün süreklileşerek akıcılaşması hadisesidir. İncelediğimiz metinlerde tespit edilen örnekler şunlardır:

YA: sevdiyim (4/61) “sevdiğim”, beyenmedi (29/ 2) “b ğ m di”, eyitimli (31/10) “eğitimli”, eyer (10/416) “ ğ r”, diyer (39/12) “diğ r”.

GA: b m miş (18/ 1) “b ğ m miş”, eyitimde (43/30) “ ğitimd ”, eyitmen (43/ 2) “ ğitm ”, deyişik (43/127) “değişik”.

PA: beyen (19/108) “b ğ ”, eyer (6/40) “eğer”, diyer (6/116) “diğ r”, d ( / ) “d ğ ”.

3.3.2.4. Süreksizleşme

(İng. Loss of Voicedness, Devoicing; Alm. Stimmlosigkeit)

Süreksizleşme, kelime bünyesindeki sürekli ünsüzlerin yerlerini süreksiz ünsüzlere bırakması hadisesidir (Atıcı 2015: 104). KA’da meydana gelen süreksizleşme olayları şunlardır:

3.3.2.4.1. /j/ > /c/ değişmesi

Bu ses değişmesine ait bir örnek tespit edilebilmiştir. Bu tek örnek ise Pomak ağzında görülmüştür.

PA: canda malar (9/11) “ja darma ar”.

Belgede Kofçaz ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük) (sayfa 127-139)