Günlük yaşam aktivitesi (GYA), bağımsız yaşam için gerekli olan aktiviteler olarak tanımlanmaktadır. GYA kavramı literatürde ilk kez, kişilerin günlük öz bakım faaliyetlerine atfen Katz tarafından kullanılmıştır (41, 44). Herhangi bir hastalığın rehabilitasyon hedefleri arasında, bireyin günlük yaşam aktivitelerindeki kaliteyi ve bağımsızlık düzeyini arttırmak yer almaktadır.
Dünya Sağlık Örgütü ICF sınıflamasında katılımı oluşturan etmenleri; Kişiler arası etkileşimler ve ilişkiler,
Eğitim,
İş ve çalışma yaşamı, Toplum hayatı, Sosyal hayat,
Vatandaşlık görevleri
olarak tanımlanmıştır (11). GYA, katılımı gerçekleştirmeye yönelik görevler olarak tanımlanmaktadır ve GYA’daki bağımsızlık düzeyi ile katılım arasında doğrudan bir ilişki vardır (45, 46). Bu doğrultuda, katılım kısıtlılıklarının doğru tespiti ve tedavisi için GYA kavramının iyi algılanmasına ihtiyaç vardır. Günlük yaşam aktiviteleri, temel ve yardımcı GYA olmak üzere ikiye ayrılır.
2.7.1. Temel Günlük Yaşam Aktiviteleri
Temel günlük yaşam aktiviteleri, kişinin öz bakımı için gerekli olan en temel yaşamsal faaliyetleri içerir. Temel GYA, bireylerin sosyal bir dünyada yaşaması için; gerekli en temel gereksinimleri niteler ve bu gereksinimlerine yönelik ihtiyaçların karşılanması bireylerin refah düzeylerinin artırmalarına katkıda bulunur (8, 41). Temel GYA, literatürde 9 ana aktivite olarak tanımlanmıştır (41) :
Banyo ve Duş
Banyo ve duş aktiviteleri, vücudun bir bölümünü ya da tamamının hijyenini sağlamak için temizlenme işlemi olarak tanımlanmaktadır. Banyo ve duş aktiviteleri şu alt aktiviteleri içermektedir:
Banyo malzemeleri temin etme ve kullanma, Vücut bölümlerini köpükleme,
Vücut kısımlarını durulama ve kurulama, Banyo pozisyonunu koruma,
Tuvalet ve Tuvalet Hijyeni
Sağlıklı popülasyonda tuvalet kullanım sıklığı, kadın ve erkeklerde günde en az 4-6 tekrar olarak belirtilmiştir (47). Tuvalet aktiviteleri; yaş, cinsiyet, sağlık durumu gibi faktörlerden etkilenir ve tuvalet aktivitelerindeki bağımsızlık düzeyi, bireyin yaşam kalitesi ve katılım düzeyini doğrudan etkiler (48). Sağlık açısından, tuvalet aktivitesi sonrası vücut hijyeni ve çevre hijyeninin sağlanması, birçok hastalığın önüne geçilmesi açısından önemlidir (49).
Tuvalet ve tuvalet hijyeni aktivitesi, şu alt aktiviteleri içermektedir: Tuvalet gereçlerini elde etme-kullanma,
Kıyafet yönetimi (giyinme-çıkarma), Tuvalet pozisyona geçiş,
Tuvalet pozisyonunu koruma, Vücudu temizlemek,
Bağırsak hareketlerinin istemli kontrolünü tamamlama veya idrara çıkma ve gerekliyse mesane kontrolü için ekipman veya ajanların kullanılması (41)
Giyinme
Giyinme aktivitesi, sağlık yönetimi ve sosyal hayata katılımda günlük yaşamın önemli bir parçasıdır. Giyinmedeki bağımsızlık, bireyin benlik saygısının sağlanmasına katkıda bulunduğu için sosyal yaşantıda önemli bir yer tutmaktadır ve herhangi bir hastalıktan dolayı giyinme aktivitesinin performansı etkilenmiş bireylerde, bağımsız giyinebilme durumu bir başarı duygusu oluşturarak motivasyon kaynağı oluşturmaktadır ve aksi taktirde bireylerin giyinme aktivitesindeki bağımlılıkları, bireyleri emosyonel açıdan etkileyerek, depresyona sebep olmaktadır (41, 50, 51).
Giyinme aktivitesi, şu alt aktiviteleri içermektedir:
Günün saatine, iklime ve hava durumuna uygun giysi ve aksesuarların seçilmesi
Kıyafetlerin elde edilmesi,
Giyinme ve/veya soyunma aktivesi,
Kişisel cihazları, protez cihazları veya atelleri uygulama ve kullanma.
Yutma/Yeme
Yeme ve yutma aktiviteleri, 30’dan fazla sinir ve kasın istemli ve refleksif aktivitelerini içeren karmaşık davranışlardır (52-54). Yutma ve yeme problemleri, beslenmeyi olumsuz yönde etkilemekte ve aspirasyon sebepli bronkopulmoner enfeksiyonlar, malnütrisyon ve dehidratasyon gibi komplikasyonlara yol açarak, yaşam süresini ve yaşam kalitesini etkilemektedir (55).
Yutma aktivitesi, şu alt aktiviteleri içermektedir (41): Ağız içerisinde katı veya sıvı besini tutmak,
Besinleri ağız içerisinde manipüle etmek (çiğneme ve yutmaya hazır hale getirmek),
Yutma işlemi,
Besini ağızdan mideye göndermek.
Beslenme
Beslenme aktiviteleri, hayatı bağımsız bir şekilde devam ettirebilmek ve sağlıklı bir yaşam sürebilmek için; büyüme ve gelişme, sağlığı koruma veya geliştirme hedefleri ile yaşam kalitesini attırmaya yönelik olup, besinlerin tüketilme sürecini içeren aktivitelerdir. Besin ögeleri bakımından yetersiz ve dengesiz bir beslenme, birçok hastalığa sebep olup, maddi ve manevi problemler ile karşılaşılmasına ve sosyal hayatta birçok olumsuzluğa yol açarak, yaşam süresini ve kalitesini etkilemektedir (41, 51, 56).
Beslenme aktiviteleri, şu alt aktiviteleri içermektedir: Katı veya sıvı besinleri hazırlama,
Besini yemek/içmek üzere ağıza götürme,
Fonksiyonel Mobilite
Fonksiyonel mobilite, günlük yaşamda bir yerden bir yere transfer olma, konum değiştirme durumudur. Fonksiyonel mobilite kavramı; banyo ve duş, giyinme,
beslenme, tuvalet aktiviteleri, kişisel hijyen ve bakım, kişisel cihaz ve bakımları, cinsel aktiviteler ve yardımcı GYA’lar için temel teşkil eder ve bireylerin yaşam kalitelerine doğrudan etki eder. Fonksiyonel mobilite aktivitesinde herhangi bir kısıtlılığı bulunan bireylerde, GYA’da bağımsızlık düzeyi önemli derecede etkilenmektedir. Fiziksel açıdan transfer yeteneği etkilenmiş bir birey, tuvalete, banyoya, mutfağa transferini gerçekleştiremeyip yardımcı cihaz kullanarak veya bakım veren yardımı ile mobilitesini sağlayacak ve günlük yaşamda bağımlı hale gelerek, emosyonel açıdan olumsuz etkilenecektir (48, 51).
Fonksiyonel mobilite aktiviteleri şu alt aktiviteleri kapsamaktadır (41): Yatak içinde hareket etme kabiliyeti,
Tekerlekli sandalye veya yardımcı araçlar kullanılarak yapılan transferler,
Bir konumdan başka bir konuma yer değiştirme (örneğin; tekerlekli sandalye, yatak, araba, duş, küvet, tuvalet, sandalye gibi),
Bireyin nesnelerle birlikte yer değiştirmesi.
Kişisel Cihaz Bakımı
Kişisel cihaz bakımı aktiviteleri, kişisel bakım ürünlerini kullanma, bakım ürünlerini temizleme ve bu cihazlara bakım aktivitelerini kapsar. Kişisel cihazlara örnek ise; işitme cihazları, kontakt lensler, gözlük, ortez, protez, glukometreler verilebilir (41).
Kişisel Hijyen ve Bakım
Kişisel hijyen ve bakım temel GYA’leri içerisindedir. Bireylerin vücut temizliğine yönelik aktiviteleri, kendine bakım aktiviteleri arasındadır. Kişisel hijyen ve bakım aktiviteleri kendine bakımı içeren birçok alt aktiviteden oluşmaktadır (41):
Bakım malzemelerini edinme ve kullanma (saç, kaş vb. bakımı)
Kozmetik ürünlerin uygulanması (saç yıkama, kurutma, tarama, şekillendirme, fırçalama ve düzeltme, tırnak bakımı)
Cilt, kulak, göz ve burun bakımı
Cinsel Aktiviteler
Cinsel aktiviteler, bireylerin ilişkisel ve/veya üreme gereksinimleri sonucu gerçekleştirdiği aktiviteler bütünü olarak günlük yaşamın bir parçasıdır (41).
2.7.2. Yardımcı Günlük Yaşam Aktiviteleri
Yardımcı günlük yaşam aktiviteleri, ev içinde veya dışında, sosyal çevre içerisinde yaşamı desteklemek için, temel aktivitelere oranla daha karmaşık kognitif etkileşimler gerektiren aktivitelerdir (7). Bu aktiviteler şu şekilde sıralanır (41) :
Başkalarına özen (bakıcı seçme ve denetleme dahil) Evcil hayvan bakımı,
Çocuk yetiştirme, İletişim yönetimi,
Sürüş ve toplum içi mobilite, Finansal yönetim,
Sağlık yönetimi ve bakımı, Ev kurulumu ve yönetimi, Yemek hazırlama ve temizleme, Dini ve manevi faaliyetler, Güvenlik ve acil bakım, Alışveriş yapmak.
2.7.3. Rehabilitasyonda Günlük Yaşam Aktivitelerinin Önemi
Günlük yaşam aktiviteleri, yaşamın erken döneminden itibaren bireylerin gerçekleştirebilme becerisi edindiği, kognitif düzeyin ilerlemesi ile çeşitlenen bir grup aktivitedir. Bireylerin, temel ve yardımlı günlük yaşam aktivitelerini gerçekleştirebilmesi için motor, duyu, kognitif sistemlerin, çevre ve bireysel değişkenlerle uyumlu bir şekilde çalışması gereklidir. Bu doğrultuda, günlük yaşam aktivitelerindeki bağımsızlık düzeyi, kişinin yaşam kalitesindeki yükselmeyle ilişkilidir (57, 58).
Fizyoterapist, ergoterapist, diyetisyen, psikolog, hemşire, eczacı, sosyal hizmet uzmanı ve hekim hastanın günlük yaşamda bağımsızlığını sağlamak için,
multidisipliner ve sistematik bir süreç olan rehabilitasyonda görev almaktadır. Fiziksel, kognitif ve emosyonel etkilenim sonucu vücut yapı ve fonksiyonlarında problemler olan bireylerin birçoğunda, günlük yaşam ve katılım önemli derecede etkilenmektedir. Rehabilitasyon yaklaşımlarının ortak noktası, günlük yaşamdaki kısıtlılıkları belirlemek ve kısıtlılıkları gidererek kişinin fonksiyonel bağımsızlığını arttırmaktır. Bu doğrultuda, günlük yaşamdaki bağımsızlık düzeyi, tedavi için bir sonuç niteliği haline gelmektedir. Ayrıca, rehabilitasyonun başarısı ve hastalığın prognozu hakkında sağlık çalışanlarına bilgi vermektedir (51). Günlük yaşam aktivitelerindeki bağımsızlıkta artış; hastanın tedaviye yönelik memnuniyet düzeyini arttırarak; hasta için motivasyon kaynağı haline gelmektedir. Bu doğrultuda, GYA’ daki bağımlılığın ve yaşam kalitesindeki düşüşün; sağlık maliyetlerinde, mortalite riskinde ve hastaneye yatma oranındaki artış ile sonuçlandığı düşünülmektedir (51, 59, 60).
2.8. Hareket ve Aktivitenin Değerlendirilmesi